Sarmacyja europska w polską szatę ubrana, czyli o dyskretnym wpływie tłumacza na kronikę Aleksandra Gwagnina (obserwacje językoznawcy)^[1]

Anna Lenartowicz-Zagrodna^*

Uniwersytet Łódzki
e-mail: anna.zagrodna@uni.lodz.pl
https://orcid.org/0000-0001-8500-6476

Sarmacyja europska Dressed in Polish Attire: On the Subtle Influence of the Translator on Aleksander Gwagnin’s Chronicle (Linguist’s Observations)

Problem zależności treściowych między polskimi kronikami niejednokrotnie stanowił przedmiot zainteresowania badaczy. Ciekawym przykładem jest historia powstania łacińskiej Sarmatiae Europeae descriptio, która ukazała się pod nazwiskiem Włocha Aleksandra Gwagnina, a której autorstwo przypisywał sobie Maciej Stryjkowski^[2]; równie interesująco przedstawiają się też losy jej polskiej wersji, czyli Kroniki Sarmacyjej europskiej, wydanej jako dzieło Gwagnina przy wiadomym, acz nieokreślonym udziale Marcina Paszkowskiego^[3] oraz nie zawsze jawnym ekscerpowaniu różnych źródeł historiograficznych^[4]. Moją uwagę zwróciło stosowanie innych standardów oceny w przypadku charakterystyki relacji autorskich na linii Gwagnin–Stryjkowski, innych zaś w przypadku omawiania stosunków na linii Gwagnin–Paszkowski. Z jednej strony bowiem, broniąc Gwagnina przed zarzutem plagiatu, mówi się o tym, że Włoch uzupełnił pracę Stryjkowskiego^[5], uporządkował ją, zmienił jej koncepcję, styl i formę oraz – co równie istotne – język (z polskiego na łaciński^[6]). Taki wkład Gwagnina w powstanie Sarmatiae Europeae descriptio (dalej SED), z uwzględnieniem luźniejszego niegdyś niż obecnie podejścia do kwestii praw autorskich^[7], skłaniał kolejne pokolenia badaczy do debaty nad tym, czy Włoch był autorem, drugim autorem^[8], współautorem, współpracownikiem, kompilatorem, częściowym plagiatorem^[9], plagiatorem w pełni alias zwykłym złodziejem – wszystko sprowadza się zatem do kwestii sporu o autorstwo^[10]. W żadnym znanym mi opracowaniu naukowym Gwagnina nie nazywa się wyłącznie tłumaczem. Z drugiej strony zaś Paszkowski uznawany jest głównie za tłumacza Kroniki Sarmacyjej europskiej (dalej KSE), zdecydowanie rzadziej za jej współredaktora lub współautora^[11], choć badacze zgodnie przyjmują, że jego praca nie ograniczała się li tylko do przełożenia tekstu z łaciny na język polski^[12]. Powszechnie mówi się o tym, że Paszkowski wprowadził partie wierszowane (autorskie: stemmata herbowe, wiersz Opisanie wzięcia Smoleńska i zapożyczone: fragmenty z Owidiusza i Janicjusza)^[13] oraz w jakieś mierze (w jakiej – nie wiadomo) przyczynił się do rozbudowy dzieła^[14] i do podniesienia jego erudycyjności^[15]. Ponadto, mając na uwadze poziom znajomości polszczyzny, jaki Włoch deklarował w przedmowach do poszczególnych ksiąg KSE, można przyjąć, że ciężar przeszukiwania, analizowania, kompilowania/przekształcania innych polskojęzycznych kronik^[16] wziął na siebie przede wszystkim Paszkowski.

Intelektualny wkład Gwagnina w powstanie SED oraz Paszkowskiego w powstanie KSE jest zatem w pewnym sensie podobny. Istotna różnica między ich poczynaniami polega na tym, że Gwagnin działał bez wiedzy i zgody Stryjkowskiego (skoro ten wytoczył Włochowi proces o plagiat), Paszkowski zaś – za wiedzą i zgodą Gwagnina (skoro Gwagnin wytoczył drukarzowi Mikołajowi Lobowi proces za nieuwzględnienie Paszkowskiego na karcie tytułowej KSE^[17]). W tym kontekście miano współautora – w znaczeniu ‘osoby, która wspólnie z inną osobą jest autorem czegoś’ (WSJP) – zdecydowanie lepiej pasuje do Paszkowskiego niż do Gwagnina.

Choć sama KSE uznawana jest przez badaczy za niezwykle istotne wydarzenie wydawnicze w dziejach polskiego piśmiennictwa, co potwierdza chociażby pokaźna liczba zachowanych egzemplarzy (nie tylko w polskich bibliotekach), nie doczekała się gruntownych, monograficznych studiów językowych^[18]. Stanowi to lukę poznawczą, wartą wypełnienia, tym bardziej że kroniki Stryjkowskiego czy Bielskiego, istotne w kontekście badań nad KSE, stanowiły już przedmiot zainteresowania językoznawców^[19], co daje możliwość analiz porównawczych^[20].

Niniejszy artykuł nie ma na celu umniejszania zasług Gwagnina czy polemiki z dotychczasowymi ustaleniami, ale stanowi próbę wykorzystania nowych metod badawczych w dociekaniach nad zakresem działań Paszkowskiego. Do głosu historyków i literaturoznawców warto dołączyć głos językoznawcy, uzupełnić analizy źródłoznawcze i intertekstualne (skupione dotychczas głównie na badaniu dokumentów z epoki, wypowiedzi ówczesnych autorów czy zależności międzytekstowych poszczególnymi zabytkami historiograficznymi) o analizy języka samej kroniki na tle świadomości językowej Paszkowskiego i Gwagnina, a także w odniesieniu do łacińskiego pierwowzoru. Poczynione przeze mnie obserwacje będą miały charakter wstępny, rozpoznawczy. Oglądowi poddam sposób prowadzenia narracji w obu wersjach językowych, skupiając uwagę na pierwszoosobowych formach czasownikowych w liczbie pojedynczej i mnogiej oraz zaimkach dzierżawczych („nasz” i „wasz”). Materiał pochodzi zarówno z komponentów ramy wydawniczej kroniki^[21], jak i tekstu właściwego. Na tej podstawie przeprowadzona zostanie analiza relacji nadawczo-odbiorczych. Jak podkreśla Janusz Lalewicz, znaczenie „my” niejako aktualizuje się w danej sytuacji komunikacyjnej i pełni określone funkcje retoryczne^[22], dlatego istotne będzie zbadanie, w jaki sposób rozumiana jest w kronice zbiorowość (adresat) oraz jaki stosunek ma do niej autor/tłumacz – czy się z nią identyfikuje, czy stawia poza nią. Celem będzie dostarczenie argumentów językowych, które pozwolą rzucić nieco światła na relacje między Gwagninem a Paszkowskim oraz przybliżyć proces powstawania polskojęzycznej wersji KSE i udział w nim Paszkowskiego.

1. Przemilczana (?) obecność tłumacza w komponentach ramy wydawniczej kroniki

W archiwum Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego zachowały się akta sprawy wytoczonej przez Gwagnina Mikołajowi Lobowi, drukarzowi odpowiedzialnemu za publikację KSE. Spór dotyczył między innymi usunięcia z karty tytułowej, wbrew woli Włocha, nazwiska tłumacza^[23], co badacze interpretują jako dowód przychylności Gwagnina względem Paszkowskiego – Włochowi zależało na uwzględnieniu pracy tłumacza^[24]. Mając na uwadze różne zawirowania związane z publikacją, postanowiłam zweryfikować, czy zachowania językowe Gwagnina tę przychylność potwierdzają. Przeanalizowałam wszystkie wypowiedzi stanowiące komponenty ramy wydawniczej kroniki i podpisane imiennie przez Gwagnina (zwykle jako Aleksander Gwagninus Comes Palatii Lateranensis Eques Auratus Militumque Praefectus)^[25], mianowicie dziewięć dedykacji do patronów oraz dwa listy: Do łaskawego Czytelnika autor z KSE-1^[26], otwierający KSE i Do łaskawego Czytelnika zamknienie z KSE-10, kończący KSE (opatrzony autografem Idem qui supra author). Narracja w tych tekstach prowadzona jest dość konsekwentnie w 1. os. liczby pojedynczej^[27] (np. dyspozycyjej tej przyrównać mogę; z niebem zrównam dobrze; mogę rzec; Kładę tedy tę lichą pracą moję; ofiaruję; proszę KSE-1; kładę; widzę; Czegom się ja napatrzył; ważyłem się; tak wielką rzecz wziąłem przedsię KSE-2; Ja jednak nie boję się tu żadnej nagany; Przyczyny inszej nie widzę KSE-3), co koresponduje z odniesieniami do doświadczeń życiowych Gwagnina (np. służba wojskowa, kontakty z możnymi, stosunek do Polaków, narzekanie na starość). Nie mówi w nich jednak otwarcie o współpracy z tłumaczem. Co więcej, można odnieść wrażenie, że informacje o niej są sprzeczne. Raz Gwagnin pisze, że sam poszerzył łacińskojęzyczną wersję SED, zebrał materiał i go uporządkował, zaś przekład całości na język polski zlecił komuś innemu:

C‹o› jako zawsze, tak osobliwie teraz tym moim komentarzem, którym Sarmacyją europską nazwał, chęć serca mojego przeciwko niej oświadczając, pierwej językiem łacińskim roku 1578 kronikę moję dziejów koronnych z opisaniem wszystkiej tej Sarmacyjej wydawszy na świat, teraz zaś znowu dla snadniejszego wyrozumienia na polski język przetłumaczyć dawszy, wiele rzeczy nowych przydawszy, sudore ac sumptu proprio, wydaciem umyślił [KSE-1, dedykacja dla Zygmunta III].

Co jako zawsze, tak osobliwie teraz tym moim komentarzem, którym Sarmacyją europską nazwał chęć serca mojego przeciwko niej skłonną oświadczając, pierwej językiem łacińskim roku 1578 kronikę moję dziejów koronnych z opisaniem wszystkiej tej Sarmacyjej wydawszy na świat, teraz zaś znowu dla snadniejszego wyrozumienia na polski język przetłumaczyć dawszy, wiele rzeczy nowych przydawszy i com być potrzebnego rozumiał, odmieniwszy, sudore ac sumptu proprio, na światem wydać umyślił [KSE-1, dedykacja dla Mikołaja Zebrzydowskiego].

A iżem o tej Sarmacyjej kronikę moję łacińską, rozdzieliwszy ją na części, roku przeszłego 1578, nie bez prace, starania i nakładu niemałego na świat wydał. Przeto teraz jeszcze, dawszy ją na polski język przełożyć z przyczynieniem niektórych królów, królestw, państw, insuł, ziem i prowincyj ku tej Sarmacyjej przyległych i niektórych zacnych, godnych pamięci dziejów, których w łacińskiej nie masz, z wielką pilnością na 10 ksiąg rozdzieliwszy i niektóre rzeczy odmieniwszy, wydaciem ją znowu na świat umyślił [KSE-1, Do łaskawego czytelnika autor].

Wdzięczność jednak sama umysł mój do tego przywiodła, abym przynamniej znak jaki tego ukazał, żem pamiętny dobrodziejstwa, qui enim accipit beneficium, ille vendit libertatem. Iż tedy teraz kronikę swą, którąmem roku 1578 po łacinie wydał, teraz znowu na polski język, jako najlepiej mogło być, przełożyć dawszy i niektóre świeższe rzeczy z opisaniem państw, któreśmy ku Sarmacyjej europskiej przyległych przyczyniwszy, a rozdzieliwszy ją na ksiąg X, na światem w imię Pańskie puścić umyślił [KSE-5, dedykacja dla Jana Karola Chodkiewicza].

Innym razem jednak jednoznacznie, jak się zdaje, sugeruje, że to on jest nie tylko autorem koncepcji, ale też polskiej wersji – mówi bowiem o swym przedsięwzięciu w 1. os. singularis strony czynnej (bez imiesłowów biernych, jak wyżej) i swoją słabą znajomością polszczyzny stara się usprawiedliwić językową niedoskonałość dzieła:

Dlatego chcąc jakokolwiek ścigać posługami swemi niezasłużonej ku sobie ludzkości szlachetnego narodu litewskiego, dostawszy trochę czasu po długim i rozmaitym doświadczeniu, ważyłem się wprzód po łacinie, a teraz już i po polsku litewską historyją pisać. Wiem, że podobno będę stąd miał jaką naganę, że ja – i przychodzień, i w języku polskim niebiegły – tak wielką rzecz wziąłem przedsię, ale mi wierność moja i wdzięczność ku tym narodom, które mię przyjęły, ogarnęły, ozdobiły, barzo cieszy [KSE-2, dedykacja dla Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła].

Niekiedy zaś Gwagnin pozostawia odbiorcę w niepewności. Dzieje się tak choćby wówczas, gdy wprowadza formy czasownikowe z bezokolicznikiem w takim kontekście, który nie pozwala określić wykonawcy:

Miło mi było przez kilkadziesiąt lat postronnym ludziom udać językiem łacińskim nieprzekonane prace, nieustraszone serce i prędką a mądrą radę mężów tej chwalebnej Rzeczypospolitej. Milej teraz, gdy już pełne są księgi obcych, pełne świadectwa pisarzów wszytkiemu światu zaleconych. Milej – mówię – teraz, za takim nowej sławy i ozdoby przydaniem, chęć moję (choć też już prawie gasnącemu) oświadczyć: przełożyć na język polski (czego ich wiele dotąd pragnęło) historyjej [KSE-3, dedykacja dla Zygmunta Myszkowskiego].

To tedy księstwo już ode trzydziestu i trzech lat w Kronice swej przy inszych ziemiach i prowincyjach Sarmatiae Europeae łacińskim językiem opisawszy i onę nieśmiertelnej pamięci królowi Stefanowi dedykowawszy, terazem znowu na polski język przełożyć i do druku podać sumptem swym własnym umyślił […] [KSE-7, dedykacja dla Leona Sapiechy].

Do ostatniej strony KSE nie pojawia się explicite informacja o tłumaczu. Czytelnik dowie się o nim od Gwagnina dopiero w liście Do łaskawego Czytelnika zamknienie^[28] z KSE-10, kończącej kronikę:

[…] ja proszę, abyście tej naszej prace wdzięczni będąc, Authorem indigenam cum suo interprete, w łasce i miłości swej zwykłej przystojnie chowali [KSE-10, Do łaskawego Czytelnika zamknienie].

Nie pada tu jednak nazwisko Paszkowskiego. Może ponadto zastanowić, dlaczego akurat fragment mówiący o tłumaczu został sformułowany po łacinie i jaką funkcję retoryczną miał pełnić ten makaronizm. Pozostałe łacińskie wtręty użyte w tym liście można uznać za ozdobniki retoryczne, elementy intelektualnej gry z odbiorcą, złote myśli wzmacniające erudycyjność wypowiedzi, jak np. cytat z komedii Terencjusza: „Nullum sine periculo fit facinus memorabile”, z Listów z Pontu Owidiusza: „Tendit per ardua virtus” czy z pieśni Horacego: „Nihil est ex omni parte beatum”. Jeśli to Gwagnin spisał list po polsku, samodzielnie, bez pomocy tłumacza, może jednak chciał zatuszować nazwisko Paszkowskiego, by w tym ostatnim akordzie pracy nie pozbawić się pełni splendoru. Znacząca może być też użyta składnia: przyimek cum (cum suo interprete) wprowadza podrzędność; inny wydźwięk miałby – możliwy do zastosowania – spójnik parataktyczny et (podobnie -que), który pozwoliłby zarysować relację równorzędności. Jeśli jednak list przetłumaczył Paszkowski, może miał jakiś powód, aby się nie ujawniać. Cała ta wypowiedź pod względem kreacji nadawcy jest zresztą niekonsekwentna, ponieważ choć w jej początkowej części występują czasowniki w 1. os. pluralis (np. kończymy, obracamy, ufamy, optamus), sugerujące współpracę, w końcowej użyte są formy w 1. os. singularis (np. mówię, proszę, poruczam).

Przegląd wypowiedzi składających się na ramę wydawniczą kroniki nie potwierdza, jak się zdaje, aby Gwagnin był skory do unaocznienia pracy tłumacza. Na marginesie warto jeszcze zauważyć, że w KSE Gwagnin jest zawsze podpisany pełnym imieniem i nazwiskiem, zaś wiersze przetłumaczone przez Paszkowskiego tylko inicjałami (i to nie zawsze), a jego autorski wiersz o wzięciu Smoleńska – choć pełnym nazwiskiem, ale w formie marginalium.

2. Dwugłos (?) w wywodzie kronikarskim

2.1. Narracja pierwszoosobowa JA i MY

Przejdźmy z kolei do wywodu historiograficznego. Sprawozdawczy charakter kroniki jako gatunku wiąże się z prowadzeniem narracji w 3. os. liczby pojedynczej. Niekiedy jednak, zwłaszcza w kronikach staropolskich, nadawca ujawniał obecność, aby w ten sposób podkreślić swą wiarygodność. Uzyskiwał to m.in. poprzez:

1. Zgłaszane w tekście uczestnictwo autora w opisywanych przez siebie zdarzeniach (relacja pierwszoosobowa) – autorytet świadka.
2. Przywoływanie tytułów, fragmentów dzieł oraz postaci twórców, z których autor korzysta, pisząc kronikę, lub których znajomością się szczyci – autorytet erudyty.
3. Metatekstowe wskazywanie na proces formowania wypowiedzi, jej organizowania i porządkowania, czyli na umiejętności pisarskie autora – autorytet pisarza^[29].

Prześledziłam pod tym względem tekst całej KSE. Na tej podstawie mogę stwierdzić, że autorskie „ja” pojawiło się w ok. 75 fragmentach^[30]. W KSE-1 odnotowałam 23 miejsca zawierające czasowniki w 1. os. singularis, w KSE-2 – 10, w KSE-3 – 6, w KSE-4 – 10, w KSE-5 – 2, w KSE-6 – 3, w KSE-7 – 14, w KSE-9 – 4, w KSE-10 – 3; brak ich w KSE-8. Są to najczęściej uwagi metatekstowe^[31], w tym informacje o zamiarach kompozycyjnych (np. wzmianki o tym, co zostanie opuszczone, co nastąpi lub o dygresjach oraz zapowiedzi pewnych krótkich bonusów treściowych, mające przykuć uwagę czytelnika), nawiązania do omówionych wcześniej kwestii, a także wtręty samodyscyplinujące. Ta grupa liczy ponad 40 przykładów, m.in.:

Insze dzieje tych Wandalitów, krótkości folgując, opuszczam [KSE-1].

Czecha też jednego na królewskim weselu zapaśnika sławnego stłukł. Piszą i innych rzeczy o nim dosyć, które ja tu dla krótkości opuszczam [KSE-1].

Inszych sprośnych bałwochwalstw wzmianki nie czynię [KSE-4].

Gusła pierwej swoje nader sprośne, które, uczciwości szanując, opuszczam [KSE-10].

Ale do rzeczy, skądem nieco odstąpił, wracam się [KSE-1].

A kiedyby temu narodowi co dzień wolno było upijać się, sami by się wzajemnemi razy pozabijali. Ale się do rzeczy wracam [KSE-7].

Drohiczyn to było główne miasto ich, jakom pisał w księgach 2, fol[io] 4 [KSE-3].

Ten obyczaj i inszy mieli, jakom powiedział [KSE-4].

Ale skoro, jakom powiedział, naukę luterską roku 1527 przyjęli, natychmiast i nabożeństwo, i inne cnoty przyrodzone od nich odstąpiły [KSE-5].

Rangifery też są, o którychem zmiankę czynił wysszej, na tych wożą, co chcą, doją mleko jako i u krów, ujedzie na nim przez dzień, zaprzągszy w sanie, na lecu mil trzydzieści [KSE-6].

Takaż też tam bywa moskiewek, jakom powiedział, recreatia [KSE-7].

Tego tylko dołożę, co się przy królu Stefanie tam nie wspomniało, a mianowicie […] [KSE-2].

[…] tego dokładam, że wielki car moskiewski dotychmiast hospodarem się tych państw zwał [KSE-7].

Teraz do wywodu sarmackiego abo słowiańskiego przystępuję [KSE-1].

Teraz od książąt połockich do litewskich się wracając, sprawy i imiona ich króciuchno wyrażę [KSE-2].

Ale wracając się do rzeczy, do drugich synów Trabusowych przystępuję [KSE-2].

Do rzeczy przystępuję [KSE-2].

Ale przystępuję do rzeczy [KSE-2].

A iż się też to często Boristenes albo Dniepr, rzeka, wspomina, chciałbym o niej co krociuchno napisać [KSE-7].

Acz drudzy twierdzą, że się to na górze Kalwaryjej działo, gdzie Pan jest ukrzyżowany, co ja teologom zostawiwszy, do Arabijej Opoczystej przystępuję [KSE-10].

A iż się tu wspomniało o Ciołku, trochę od rzeczy odstąpię [KSE-1].

Zdecydowanie rzadziej pojawiają się komentarze ujawniające stosunek do ekscerpowanych źródeł i dystans do przekazywanej wiedzy oraz własne przemyślenia na temat opisywanych faktów (ok. 10 cytatów), np.:

Ruska kronika świadczy, iż ten Gedymin był własny syn Witenów i prawem przyrodzonym dziedzicznym państwo osiadł, ale iż doświadczeńszy kronikarze na to nie pozwalają i ja z nimi toż trzymam [KSE-2].

Były tam czerwone złote, na których był ten napis: MARYJA, KRÓLOWA WĘGIERSKA. MNIEMAM, ŻE TA, CO BYŁA ZA ZYGMUNTEM, CESARZEM [KSE-2].

POŁOWCY CO BY ZA LUDZIE BYLI, INACZEJ NIE NAJDUJĘ, JEDNO ŻE BYŁ JEDEN NARÓD Z LITWĄ I Z PRUSY [KSE-3].

Przeto nie bez przyczyny szlachta na Podgórzu jedna się zowie według zwyczaju polskiego: koniec nazwiska swego puszczają na ski, a tych rozumiem, że idą od Wandalitów [KSE-9].

Długo o tych ludziach historykowie nie pisali, aż dopiero kronika węgierska wojewodę ich Bażarada wspomina, który walczył z Karłem, królem węgierskiem, roku 1330. Po którym, mniemam, nastąpił Stefan [KSE-9].

Ponadto w 1. os. singularis zostały sformułowane nawiązania autobiograficzne (11 razy), toteż utożsamienie tego „ja” z Gwagninem nie budzi większych wątpliwości, np.:

Jam też sam z piechotą swą, gdym w bronieniu dział od Moskwy, która z zamku wypadła ku nam prosto, zewsząd był okrążony i już prawie we złej toni będąc, ran kilka odniózszy, ledwiem za pomocą Bożą obronną ręką uszedł [KSE-1].

Nie wspominam inszych bliskich krain i przyległych prowincyj i okoliczności, tylko to przytaczam, co się działo w tym zamku, na którymem sam kapitanem był [KSE-1].

Tę tedy historyją i insze niektóre przydatki, które niżej będą, czego w swojej kronice nie mam, bom pod te tam czasy nie w tych krajach, gdzie się te rzeczy działy, ale na zamku witebskim na granicy moskiewskiej nad piąciąset piechoty i dziesiąci jezdnych, przez lat 18 był kapitanem, i jeszcze za króla Stefana kronikęm swą wydał [KSE-1].

Heraklidesa, deszpota, na państwo wołoskie wprowadzał, a jam był natenczas rotmistrzem pieszych, roku 1562, o czym niżej będzie, teraz przystępuję do rzeczy [KSE-1].

Stamtąd ciągnęli pod Wielkie Łuki, gdzie się z królem i z inym rycerstwem koronnym i litewskim zeszli, w którym wojsku jam sam naonczas przy królu był i kronikę swą łacińską królowi j[ego] m[iłości] dedykowaną na samej granicy moskiewskiej oddał [KSE-1].

Czterech rotmistrzów abo kapitanów rycerstwa pieszego ustawicznie tam niezwyciężony król polski chowa, miedzy którymi i ja z ojcem moim Ambrożym Gwagninem nad piąciąset pieszych i nad dziesiącią konnych byłem przez 18 lat rotmistrzem [KSE-3].

Zatym też zaraz wszelakiego dostojeństwa szlachta, którzy się do rycerskiej zacności (aby byli na nię pasowani) uprzedzali, są pasowani, miedzy którymi i jam też naonczas pasowany był [KSE-4].

Te ziemie, przez którem ja wędrował i jeździł, są barzo puste, ale szerokie [KSE-4].

Jam też sam przy tym szturmie z ojcem moim obecny był [KSE-5].

Nie jest to jednak jedyny i dominujący sposób chwilowego zarzucania trzecioosobowej narracji. W KSE pojawiają się również formy w 1. os. liczby mnogiej – łącznie wynotowałam ich więcej, bowiem w ponad 180 fragmentach, odpowiednio w KSE-1 w ok. 25 fragmentach, w KSE-2 – 12, w KSE-3 – 18, w KSE-4 – 15, w KSE-5 – 6, w KSE-6 – 10, w KSE-7 – 40, w KSE-8 i KSE9 – po 18, w KSE-10 – 21. Wiele zostało wprowadzonych w analogicznych kontekstach jak narracja w 1. os. singularis – dotyczy to przede wszystkim uwag metatekstowych:

Ale wróćmy się do rzeczy [KSE-1].

Lecz dochodzimy tego z starodawnych pism historyków starych [KSE-1].

[…] aż to teraz, z duńskiej kroniki krótko wybierając, natrąciliśmy [KSE-1].

[…] dlatego się tu przekłada Mała Polska nad Wielką, którą teraz opisując, tak zaczynamy [KSE-1].

Ale o tym teraz dosyć, wróćmy się do porządku przełożonych w państwach koronnych i tym już tę pierwszą księgę za pomocą Bożą skończemy [KSE-1].

Teraz jako wiary chrześcijańskiej naród litewski z książęty swemi był nauczony i jako ochrzczony, co do rzeczy należy, króciuchno opiszemy [KSE-2].

Póty mamy o Aleksandrze [KSE-2].

Ale wróćmy się do spraw koronnych i litewskich [KSE-2].

Ale wróćmy się do książąt ruskich [KSE-3].

Tu teraz porządkiem miasta, zamki i prowincyje ruskie, które do Korony, a które do Wielkiego Księstwa Litewskiego należą, opiszemy [KSE-3].

Jaczwingowie co by też za ludzie byli, krótce o nich powiemy [KSE-3].

Takież też i Litwa czyniła, jakośmy o tym w księgach wtórych pisali [KSE-4].

Ale wróćmy się do Wejdewuta, króla pruskiego [KSE-4].

Teraz króciuchno Księstwo Pomorskie opiszemy [KSE-4].

Tu już obyczaje i życie ich opisawszy, do hord przystąpiemy, które rozmaite nazwiska swe mają. A naprzód będziemy mówić o Tatarzech kazańskich [KSE-8].

Niemniej można wskazać pewne różnice w zakresie stosowania „ja” i „my”. Po pierwsze, dla „my” opisy autobiograficzne nie stanowią użyć prymarnych – odnalazłam tylko dwa przykłady odnoszące się do doświadczeń życiowych Gwagnina („[o państwie] któregośmy teraz położenie z Ptolomeusza i z naszego własnego doświadczenia opisali” KSE-1; „żeśmy obecni byli przy odprawowaniu przysięgi” KSE-4 – choć nie jest wykluczone, że Włoch ujął w tym drugim sformułowaniu również swego ojca Ambrożego). Ponadto liczba mnoga służy do objaśniania nazw i wskazywania odpowiedników leksykalnych stosowanych zwyczajowo przez nadawcę, a także znanych odbiorcom KSE (w domyśle: Polakom – jeśli nazwa jest polska, lub szerzej: członkom kręgu kulturowego reprezentowanego przez nadawcę – jeśli nazwa jest łacińska), np.:

[góry] które zowiemy Beszciady, a oni je zwali Karpatus [KSE-1].

Tenże pismo słowiańskie wynalazł, które dziś zowiemy ruskim [KSE-1].

[…] to jest Bemiją starożytną niemiecką krainę, którą dziś Boemiją, a Czechy Boemami zowiemy [KSE-1].

Niemcy je zowią Windysz od Wandalitów, my je zowiemy Kaszuby [KSE-1].

Tam też w pośrzodku rzeki Ossy postawił słup żelazny graniczny, aż do morza, które zowiemy Balteum [KSE-1].

Takież też Lotyhali abo Łotwa, które dziś Liwiones, to jest Inflantczykami, po złączeniu z Niemcy zowiemy [KSE-2].

[…] cerkiew ś[więtego] Spasa, który my zowiemy templum Salvatoris [KSE-2].

Są też Kozacy moskiewscy, co je zowiemy dońskiemi [KSE-3].

[…] szpiże, którą działem zowiemy [KSE-4].

Morza Niemieckiego, które zowiemy Germanicum abo Balthearicum [KSE-6].

[…] w pierwszą niedzielę, którą my mięsopustną zowiemy [KSE-7].

[…] prosili Kumów (które zowiemy Połowcy) [KSE-10].

Sporadycznie za pomocą „my” nadawca buduje więź z czytelnikami, tworzy wspólnotę, przy czym ma ona zarówno wymiar narodowy, jak i religijny (np. gdy mowa o zagrożeniu ze strony innowierców):

Jawna to była plaga od P[ana] Boga, gorzej niż kiedy na faraona, którą moglibyśmy się wszyscy karać, co się owo lada jako jeden drugim przeklinamy: „P[anie] Chryste, zachowaj nas od gniewu swego” [KSE-1].

Gdyż po Chrobrym wielki upadek ta Korona wzięła była, bo iż Kazimierz niedługo był żyw, a by go nam Pan Bóg natenczas nie dał, snać byśmy byli w niewoli abo u Wratysławianów, abo u Rusi, jako dziś oni u nas, abo u inych pogranicznych panów, ponieważ tu przedtym było wielkie zamieszanie [KSE-1].

Jedna Europea, w której my, Sarmate, siedziemy, jako Litwa, Ruś, Moskwa, Wołoszy i Tatarowie europscy [KSE-8].

Bo rozumiał ten naród moskiewski, żeśmy nie chrześcijanie, ale jacyś okrutni heretycy, któremi się oni barziej niż Żydami brzydzili. […] Rozumiała przedtym Moskwa, żeśmy nie chrześcijanie, o Rzeczypospolitej naszej, o potędze, o męstwie, o rządzie, o prawach, o wolnościach barzo opacznie rozumieli [KSE-7].

Co istotne, narrator, używając wyłącznie form liczby mnogiej, pozwala sobie na krytykę zachowań odbiorców/rodaków – moralizatorski ton wypowiedzi jest złagodzony poprzez postawienie się po stronie osób upominanych. Zastanawia, czy Gwagnin, który wychwalał Polaków i próbował się im przypodobać^[32], pozwoliłby sobie na tego typu uwagi. W tym aspekcie narracji być może ujawnia się Paszkowski:

[…] pani królowa Barbara umarła, ale to grzechy nasze wszystko sprawiły, za które nas Pan Bóg tak barzo natenczas tym nieprzyjacielem pokarał. Więc też nasze lenistwo, niesworność, łakomstwo po części to sprawuje, że nam żal dla ojczyzny co kiedy znacznego uczynić, a wolimy to marnie na co inego obrócić [KSE-2].

[…] gdzie by zabudowano zamek na Krzemieńczuku, jakoż król, pan nasz dzisiejszy, zlecił to już był Mikołajowi Jazłowieckiemu, staroście śniatyńskiemu – by to w niemieckich rękach było abo to mieli Wenetowie, nie byliby oni tak niedbali w tym jako my […]. Zaczym łacno byśmy się tym pohańcom odjęli, byśmy jedno sami chcieli [KSE-3].

Rodzi się pytanie, kto kryje się pod „ja”, a kto pod „my”. O ile formy singularne bez większych wątpliwości można utożsamić z Gwagninem, o tyle pluralne nie są już tak jednoznaczne. Sprawę komplikuje dodatkowo fakt, że w kilku fragmentach KSE pojawiły się obok siebie formy – w liczbie pojedynczej i mnogiej – użyte niejako wymiennie, np.:

Tamże go król, i inszych wiele, na rycerztwo pasował, ale żeśmy obecni byli przy odprawowaniu przysięgi, chciałbym tu króciuchno porządek, obrzędy i ceremonije jej, które się przy tej sprawie działy, króciuchno opisać [KSE-4].

O Rzeczypospolitej i wolnościach Greków onych dawnych co bym miał mówić, króciuchno tym wierszem starego jednego poety^[33], który pisał o wolności sarmackiej, odprawiemy [KSE-9].

Wywód i początek Polaków i królów ich, tudzież też dzieła słowiańskie, według własnego porządku opisując, maluchno chciałbym Cię, Czytelniku, napomnieć, abyś nie rozumiał o tym narodzie z początku rzeczy istotnej, dzisiejszych lat własności służącej. Potrzeba abowiem tego, abyśmy naprzód starożytnego narodu sauromackiego, to jest słowiańskiego, początek i stare obyczaje przypomnieli, co dla rzeczy samej snadniejszego zrozumienia, pożyteczniej snadź będzie [KSE-1].

Takie mieszanie czasowników wskazujących na „ja” i „my” mogłoby sugerować, że piszący nie przykładał do nich wagi, traktował jako równoważne lub że był językowo niewprawny. Za niespójność składniową polskiego tekstu należałoby winić Paszkowskiego jako tłumacza, jednak ostatni przykład ma umocowanie w łacińskiej wersji SED, co oznacza, że Polak dość wiernie podążył w tym miejscu za oryginałem^[34]:

Deductionem originemque Polonorum ac regum, eorundem gesta secundum ordinem descripturus paucis obiter lectorem admonendum volo, ne quid me in principio rei de Polonis dicturum sigillatim existimet. Consequens enim est, ut antiquissimae gentis Sauromaticae sive Slavonicae originem et mores priscos altius imprimis investigaremus, quod pro rei ipsius faciliori intellectu fortasse utilius erit [SED-1].

Poszukując odpowiedzi na pytanie, przeanalizowałam dwie pierwsze księgi SED^[35]. Okazało się, że w nich również stosowane są oba warianty narracji pierwszoosobowej – odnalazłam blisko 60 przykładów, z czego w liczbie pojedynczej 26 (odpowiednio SED-1 – 18, SED-2 – 8), zaś w mnogiej 32 (SED-1 – 21, SED-2 – 11), np.:

[…] sed ad rem redeo [SED-1].

Cetera horum Vandalitarum gesta brevitati consulens omitto [SED-1].

Arcium reliquarum finitimarum excursiones taceo, nisi huius mentionem facio, cuius ipse praesidia egi [SED-1].

Sed ad rem, unde digressus sum, redeo [SED-1].

Nunc a Polocensibus ducibus ad Lituaniae principes redeo [SED-2].

[…] antiquissimae gentis Sauromaticae sive Slavonicae originem et mores priscos altius imprimis investigaremus, quod pro rei ipsius faciliori intellectu fortasse utilius erit [SED-1].

[…] gente bellicosa Slavonica sive Sarmatica, cuius deductionem copiose descripsimus [SED-1].

[…] hanc ob causam minor Polonia maiori anteponitur, quam imprimis describendam aggrediemur [SED-1].

Nunc castra ad Borysthenem sita breviter recensebimus [SED-2].

Orsham in Witebliensi Palatinatu describemus [SED-2].

Materiał językowy potwierdza więc, że Włoch mówił o sobie po łacinie w liczbie mnogiej, zatem uciekał się do retorycznej konwencji skromności pluralis modestiae, ewentualnie wywyższającej pluralis maiestaticus, ale to raczej mniej prawdopodobne, ponieważ takie „my” zwykle stosowane było przez przedstawiciela władzy: króla, księcia, papieża, biskupa w dokumentach lub wypowiedziach uroczystych. Paszkowski zaś, tworząc polski przekład, zachował manierę autora^[36]. Można to zaobserwować na kilku przykładach, zestawiając obie wersje językowe, np.:

Hoc itaque in imperio Sarmatico, cuius modo limites ex Ptolemaeo et nostra propria experientia descripsimus [SED-1] / W tym tedy sauromackim państwie, któregośmy teraz położenie z Ptolomeusza i z naszego własnego doświadczenia opisali [KSE-1].

Quod mandatum et testamentum Nohae haec usque in tempora durare videmus [SED-1] / Który mandat i testament Noego widzimy [KSE-1].

Ex hac gente bellicosa Slavonica sive Sarmatica, cuius deductionem copiose descripsimus [SED-1] / Z tego narodu walecznego słowiańskiego abo sarmatckiego, którego wywód szeroceśmy opisali [KSE-1].

Znamienny jest zwłaszcza poniższy fragment KSE, w którym – bez zestawienia z SED – można byłoby doszukiwać się ujawnienia Paszkowskiego, ale konfrontacja nakazuje ten trop zarzucić:

Subiunximus hic, Lector candide, vitas ac successiones singulorum principum regumque Poloniae, carmine elegiaco olim a Clemente Ianitio descriptas, ad prosae orationis amplificationem, decorem et elegantiam plurimum conducentes, quas a mendis typographorum summa cum diligentia expurgari curavimus [SED-1] / Włożyliśmy też tu, szlachetny Czytelniku, żywoty i panowanie jednego po drugim książąt i królów polskich, wierszem niekiedy od Klemensa Joannicego opisane, dla ozdoby rzeczy i rozwodu materyjej, nie mniej też dla przyjemności samej nieodrzutne, któreśmy dla omyłek drukarskich z pilnością przejźrzeli i na polskie przełożyli, które swym porządkiem pójdą [KSE-1].

Warto jednak zaznaczyć, że w porównaniu z polskojęzyczną KSE repartycja użyć wariantów narracyjnych w łacińskiej SED jest inna: w zgromadzonym materiale polskim formy pluralne stanowią ok. 71% (183 użycia w puli 258 przykładów obejmujących łącznie narrację pierwszoosobową w liczbie pojedynczej i mnogiej), zaś w łacińskim ok. 55% (32 użycia w puli 58 przykładów)^[37]. Statystycznie zatem w przekładzie częściej do głosu dochodzi narratorskie „my”. Być może stanowi ono nie tylko retoryczną manierę, ale też skrywa w sobie informację o współpracy autora i tłumacza. Istotny wydaje się w tym kontekście rozkład użyć obu wariantów narracyjnych w całej KSE, co ilustruje tabela 1:

Oba typy form niemal równoważą się w KSE-1 i KSE-2, zaś w KSE-4 różnicę frekwencyjną można uznać za stosunkowo niewielką – księgi te zostały pierwotnie spisane po łacinie^[38]; „my” przeważa natomiast w KSE-9 i KSE-10, a także (choć już w mniejszym stopniu) w KSE-6, zatem w księgach, które nie miały swego łacińskiego odpowiednika w SED. Ewenementem jest w tym zestawieniu KSE-8, opisująca dzieje tatarskie, ponieważ ani razu nie pojawiło się w niej narratorskie „ja”, kilkanaście razy natomiast użyte zostało „my”, np.:

Tylko sam Pan Bóg o nich wie, my też się około nich niewiele będziemy bawić. Secundum illud, quae supra nos, nihil ad nos. Przedsię jednak ku końcowi w drugiej części poniekąd ich dotkniemy [KSE-8].

Iż wszyscy Tatarowie, krom kazańskich, jakośmy powiedzieli, kupami w polach dzikich, granic żadnych nie zachowując, pod kotarami mieszkają [KSE-8].

[…] o którymeśmy wyższej przy Księstwie Moskiewskim w VII księgach mówili [KSE-8].

Tu już mamy o kazańskich, teraz o inszych hordach tym przyległych króciuchno mówić będziemy [KSE-8].

[…] jakośmy o tym pisali wyższej w części wtórej tych ksiąg [KSE-8].

Należy podkreślić, że choć Tartarorum […] descriptio została wydana po łacinie^[39] jako część SED, niektórzy badacze polskojęzyczną wersję (znacznie bardziej rozbudowaną niż pierwowzór) przypisują Paszkowskiemu – w całości lub w lwiej części (do spółki ze Stryjkowskim)^[40] – ze względu na jego agitacyjną twórczość o wydźwięku antytureckim^[41].

Warto jeszcze przywołać jeden przykład, mianowicie wiersz z KSE-7, opatrzony inicjałami M.P., który poprzedzony został komentarzem metajęzykowym: „A to tym sposobem, jakośmy tu króciuchno w tych wierszach opisali [KSE-7]”. Na możliwość ujawnienia się w tym miejscu tłumacza zwrócił uwagę Michał Kuran:

[…] niezbyt pewną wskazówkę może stanowić jedynie zdanie poprzedzające wiersz Paszkowskiego […]. Ponieważ wiersz został podpisany przez Paszkowskiego, w oparciu o przywołane słowa wnosić by można, że poprzedzający go fragment też jest jego autorstwa. Narrator bowiem stwierdził, że jest autorem wiersza, a skoro wiersz jest Paszkowskiego, to i on musiałby być autorem narracji^[42].

Zgromadzony materiał form czasownikowych prowadzi do wniosku, że o ile narratorskie „ja” jest zarezerwowane dla Gwagnina, o tyle „my” pozostaje wieloznaczne i może być przejawem obecności tłumacza. Co istotne, w zgromadzonym materiale „my” rzadko występuje w funkcji inkluzyjnej, to znaczy nie uwzględnia odbiorcy – obsługuje przede wszystkim nadawcę (ewentualnie nadawców).

2.2. Zaimki dzierżawcze NASZ i WASZ

Z dedykacji skierowanych do możnych i z listów do czytelnika wynika, że KSE została spisana dla Polaków. Gwagnin przypieczętował ten fakt, decydując się na wydanie dzieła w polskiej szacie językowej, co z pewnością przyczyniło się do poszerzenia kręgu polskich odbiorców (znajomość łaciny wśród Polaków na początku XVII wieku nie była imponująca). Na kartach kroniki dwukrotnie zwrócił się bezpośrednio do Polaków – raz w formie adhortacji, kończącej księgę moskiewską:

Wspomnicie sobie mężowie sławni Toporowie, Gryfowie, Jastrzębcy, Dębnowie, Śrzeniawscy, Rawicy, Radwani, Habdankowie, Nałęczowie i inszy, co przodkowie waszy z Mieczysławem, pierwszym chrześcijaninem, i z synem jego, królem Bolesławem, w tej ojczyźnie robili […] jako wasza cna krew za Łokietka i Kazimierza, acz i przedtym częstokroć, cześć, pochwałę i imię wielkie temu państwu uczyniła. […] Wasze to dobra ojczyste, wasze to skarby […]. Zaczym sławą swą nieprzeżytą, nie tylko przodkom waszym mężnym i starożytnym, wdzięczności waszej zrównacie, ale też i wszelakie narody, które z tamtą monarchiją graniczą, za pomocą Bożą przejdziecie. Czego wam z serca życzę, jako indigena patriae vestrae Regno Poloniae incorporatus [KSE-7],

drugi raz w zamykającym dzieło liście do czytelnika:

Wam się to gwoli, szlachetni Polacy, uczyniło, od was się rzecz zaczęła i wami się kończy, wami, mówię, […] nazwaniście są Polani, potym od pola swym językiem Polacy […]. W każdej nacyjej waszego narodu pełno, na was się każdy nieprzyjaciel postronny ogląda, was się boi, was się przestrzega. Czyńcie tedy, jako was Pan Bóg naucza […]. Z tym was panu Bogu poruczam. Idem qui supra author [KSE-10, Do łaskawego Czytelnika zamknienie].

Wątpliwości, czy rzeczywiście są to słowa Gwagnina, rozwiewają podpisy. W wypowiedziach tych wyraźnie pobrzmiewa opozycja: ja (autor) – wy (Polacy). Wielokrotnie stosuje zaimki osobowe wy oraz dzierżawcze wasz. Po przeanalizowaniu całej KSE stwierdzam, co należy mocno podkreślić, że są to jedyne fragmenty, w których wystąpił zaimek dzierżawczy w 2. os. pluralis^[43].

Tymczasem zaimek nasz pojawił się łącznie w całej KSE ponad 435 razy^[44], w tym w KSE-1 – 196 razy, w KSE-2 – 104, KSE-3 – 13, KSE-4 – 10, KSE-5 – 7, KSE-6 – 6, KSE-7 – 38, KSE-8 – 10, KSE-9 – 39, KSE-10 – 13. Najczęściej odnosił się do armii (ok. 330 użyć, ok. 76% przykładów), przy czym zwykle występował w funkcji rzeczownika i stanowił jednoelementowy ekwiwalent pojęcia ‘wojsko polskie’ (np. tam nie mogli naszy przebyć; tak naszy ruszyli się; naszym dobre serce uczynili; stryczki na naszych zgotowane; strzelali na naszych; potkał się z naszymi; naszy plac otrzymali; Na picowaniu wiele naszych nachwytano; chcąc naszym rzeczy zatrudnić; pospólstwo, którego było sześćdziesiąt tysięcy więcej niż naszych; którzy u naszych w pojmaniu byli; gdy naszy przyciągali pod las; a trzy dni i trzy nocy naszych gonili; Zborsk też naszy byli wzięli pod moskiewskim zameczek; Wszedszy naszy do Wołoch; Przypadszy Turcy uderzą na naszych; tylko naszych dziesięć zginęło; skoroby naszy wojska ich ujźrzeli; w naszych żadna szkoda nie była; wielką mocą wparli Tatarowie naszych do wody; fortel naszym naonczas nie szedł KSE-1; W tym igrzysku padło naszych cokolwiek KSE-2; cztery chorągwie krzyżackie naszy wzięli KSE-4; Ale nie takim sposobem Moskwa jako naszy, na wojnę się wyprawują KSE-7).

Ponadto zaimek nasz był łączony z rzeczownikami nazywającymi ogół żołnierzy, określony oddział lub poszczególne funkcje i stanowiska wojskowe (np. mało co żołnierza naszego natenczas było; wojski naszymi; straż naszę; obozowi naszemu KSE-1; na nasz obóz trafili; gdy posłyszeli o wojsku naszym pod Trębowlą; wojsko nasze przyszło nad Dniepr; Zemełka, hetman z naszych, zabity; żołnierze naszy Polacy KSE-2; żołnierzów naszych KSE-5; małą garstką ludzi naszych KSE-7). Co ciekawe, w tej partii tekstu, gdzie Gwagnin opisuje swój witebski epizod, przeważają użycia zaimka dzierżawczego w połączeniach wyrazowych, zwykle z rzeczownikiem piechota (np. piechota nasza dnia 12 grudnia z Witebska wypadszy; nasza piechota witebska; Witebscy naszy żołnierze KSE-1), co w kontekście wskazanej wyżej ekwiwalentności ‘nasi = wojsko’ stanowi zawężenie funkcji do określonej terytorialnie i militarnie grupy.

Ponadto zaimek nasz używany był w odniesieniu do innych desygnatów związanych z Polską i polskością, niekiedy też stanowił synonim przymiotnika polski. W ten sposób określa się m.in.:

• polskiego króla (np. naszym królem polskim; król i pan nasz niezwyciężony KSE-1; Zygmunta III, pana naszego KSE-5; Zygmunt Trzeci, niezwyciężony król polski, pan nasz KSE-7);
• państwo polskie i jego terytorium (np. piw, które się tu w naszych krainach warzają KSE-5; Niemieckie krainy są dobrze osiadlejsze niż nasze, miasty dobremi i wsiami KSE-6; Rzeczypospolitej naszej koronnej; żeby tę tak możną monarchiją […] z naszą złączyć raczył, nie tylko by sama Rzeczpospolita Koronna wielką stąd sławę i pożytek odnieść mogła, ale i wszytko chrześcijaństwo KSE-7; gdy chcą do naszej ziemie Tatarowie po plon; poselstwo w stronach naszych odprawują KSE-8; ale się już w naszych ziemiach i mnożą, i rodzą [o Cyganach] KSE-10);
• polski naród (np. Te ziemie niegdy trzymali Polacy pogani, przodkowie naszy KSE-6);
• polskich urzędników i dygnitarzy (np. posłowie naszy z Moskwy przyjachali; W tym król z francuskim swym rycerstwem […] przybył, przy którym też była niemała liczba naszych Polaków KSE-1; naszy niektórzy panowie podolscy; naszy rotmistrze; sprawców naszych KSE-2);
• polską kulturę, tradycję, zwyczaje, historię (np. król Stefan, […] jako to cudzoziemski pan, nie będąc praw i zwyczajów naszych świadomy KSE-1; wiele kroniki nasze o jego [Kazimierza, syna królewskiego] świętym żywocie piszą KSE-2; Lech, przodek nasz; Długosz nasz KSE-3; kronikarze naszy starzy KSE-9);
• polskie realia (np. Tak wiele ryb jest w tej ziemi, iż na kilkadziesiąt łokci na zwyż kupy, na kształt domów naszych nawiętszych, ryb suchych wielkich morzkich nakładają KSE-6; Ptastwa rozmaitego jest tam dosyć, papug i innego podobnego naszym pardwom; od wielkości latać ten ptak nie może, tedy sobie pomagają skrzydły, jako i nasze dropi nim się ku górze wzbiją; W tejże rzece są konie morskie żubrom naszym postawą, szerścią i wielkością barzo podobne; od brzegu jest na trzy mile nasze KSE-10);
• język polski/słowiański (nie wchodzę w szczegóły typologiczne) jako narzędzie porozumiewania się oraz nazywania czy też przyswajania za jego pomocą obcych realiów, a także użytkowników tegoż języka (np. Cyrkasowie i Pietyhorcy te miasta opanowali, mężni to są ludzie, naszym językiem mówią i po dziś dzień KSE-1; Tatarów siedm tysięcy przeprawiło się przez Dniepr tym miejscem, które zową Tawaszę, jakoby po naszemu przewóz KSE-2; językiem naszym słowiańskim mówią KSE-3; Kirwei Kirwejtowi a najwysszym wejdelotom, to jest po naszemu sługom kościelnym abo wytrykusom; Perkunos, jakoby po naszemu piorun; Kulmina abo Kumerland, ziemia pruska, naszy zowią ziemia kulmieńska, od Kulma książęcia; Neugard abo Najburg, naszy zowią Nowym KSE-4; do jeziora ciekącego, które z tatarskiego słowa po naszemu zową Przewodnica KSE-8; wyganiając dwakroć nasz rodzaj słowiańskiego języka; Zową go Gian, a naszy obrócili Giana na Jana; muszkum, które naszy piżmem zowią KSE-10).

Wysoka frekwencja użyć zaimka nasz w znaczeniu polski w dwu pierwszych księgach koresponduje z ich treścią, opowiadają bowiem o dziejach Polski i Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wskazuje to na silne poczucie tożsamości narodowej i przynależności do wspólnoty; zabieg ten nadaje opisywanym wydarzeniom osobisty i emocjonalny charakter, podkreśla bezpośredni związek piszącego z omawianą tematyką – identyfikuje się z Polską i chce zbudować więź z polskim czytelnikiem.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na pewien nieistotny z pozoru drobiazg. W dedykacji do Zygmunta Myszkowskiego Gwagnin zaimkiem nasz określił naród włoski (żeś zawsze był osobliwym Protektorem i Dobrodziejem naszego włoskiego rodzaju KSE-3), a w przytoczonym wyżej liście zamykającym KSE języka Polaków nie nazwał własnym (nazwaniście są […] swym językiem Polacy KSE-10).

Oprócz dominującego utożsamiania tego, co nasze, z tym, co polskie, przy opisach dawnych dziejów sprzed powstania państwa polskiego oraz w miejscach, gdzie ważne było wskazanie na większą niż polska wspólnotę, zaimek nasz łączył się lub zastępował przymiotniki sarmacki (np. Drugą Sarmacyją Europską nazywają tę naszą, w której mieszkają Polacy, Ruś, Litwa, Mazurowie, Prusacy, Pomorczycy, Inflantczycy, Moskwa, Gotowie, Alani, Wołosza i Tatarowie; w tej naszej Sarmacyjej; od starych naszych Sarmatów; Ale u Sarmatów naszych inaczej KSE-1; nasze kraje sauromackie KSE-8) oraz słowiański (np. początek narodu naszego słowiańskiego KSE-1; kiedy na państwo rzymskie ci tu ludzie naszy nacierać poczęli, którzy skonfederowawszy się wszyscy, jednostajnie się Słowiany od sławy nazwali; Ci Gotowie naprzód walczyli z Henety i z Wandality, przodki naszymi; Missyja Mniejsza nazwana jest Serbia od Serbów abo Sorabów, też ludzi naszych KSE-9). Natomiast gdy wywód kronikarski dotykał kwestii religijnych, jak chociażby kontaktów z innymi wspólnotami wyznaniowymi, wojen z Turcją czy reformacji, zaimek nasz wiązał się z tym, co chrześcijańskie lub katolickie (np. Uderzyli potym na walne wojsko chrześcijańskie […] za skaraniem Bożym naszy porażeni, pogani plac otrzymali; chcąc wiedzieć poganie liczbę naszych pobitych, każdemu jedno ucho urżnęli KSE-4; naszy niebożęta chrześcijanie KSE-10). Co ciekawe, najwięcej użyć w tym znaczeniu wystąpiło w księdze moskiewskiej (np. Arcybiskupi we wszytkim państwie moskiewskim dwa są: jeden w Nowogrodzie Wielkim, który ma prerogatywę, infułę białą o dwu rogach na kształt naszych biskupów rzymskich nosić; stułę (którą pospolicie jako i księża naszy mają); główni nieprzyjaciele imienia naszego katolickiego; sromocić i wiarę nam skazić usiłują, mówiąc i twierdząc przeciwko naszej wierze katolickiej i przeciwko jej wszytkim profesorom tysiąc potwarzy, fałszu, przewrotności, wszetecznego i bluźnierskiego kłamstwa; lżąc nasze ceremonije i obrzędy tak święte i potrzebne KSE-7). Może to mieć związek z antymoskiewską działalnością Paszkowskiego^[45].

Widać zatem, że nadawca pod zaimkiem nasz rozumiał ‘polski’. Dla porównania dodam, że w dwu pierwszych księgach SED zaimka vester brak, zaś noster (i pochodny rzeczownik nostratas) stanowi rzadkość – wystąpił 16 razy. Jego nagromadzenie (12 użyć) można zaobserwować we fragmencie, gdzie mowa o służbie i działaniach wojskowych pod Witebskiem, w których Gwagnin osobiście uczestniczył. Zaimki dzierżawcze wskazują w tym kontekście na polskie wojsko, jednak nie w rozumieniu ogólnym, narodowym – oznaczają konkretny oddział piechoty, do którego należał Włoch, np.:

Anno Domini 1567. 16. Septembris nostrates ex Witebska in Sitno lacu Moscorum trecentos occiderunt, bombardas 120., pulveris globorumque multitudinem et spolia abstulerunt. Eodem anno pedites nostri ex Vitebska 12. Decembris sub arce Wieliss multos Moscos prostraverunt [SED-1].

Prawdopodobnie również w takim zawężonym znaczeniu zaimek noster został dwa razy użyty przy opisie twierdzy Ułła, leżącej w dawnym województwie (dziś obwodzie) witebskim i zdobytej przez Romana Sanguszkę w roku 1568, zatem w czasie witebskiej przygody Gwagnina:

Ula, arx in conflictu Ulae (a qua nomen habet) et Dunae fluviorum, a Moschovitis olim fundata possesaque et a nostris saepius frustra tamen tentata. Postea a duce Romano Sanguskowicz inopinata irruptione capta exustaque et a nostris restaurata [SED-2].

Niewykluczone, że Gwagnin przejął ten fragment od Stryjkowskiego, który był naocznym świadkiem tych działań wojennych i opisał je ze szczegółami w swej kronice^[46]. Ponadto dwa użycia odnoszą się do procesu twórczego (nostra experientia SED-1; nostros sudores SED-2).

Wnioski

Gwagnin wiele razy podkreślał swoją wdzięczność względem Polaków, ale siebie Polakiem nie nazywał, kiedy zaś zwracał się do nich, używał czasowników w 2. os. liczby mnogiej; sam natomiast utożsamiał się z Włochami. Jego relacje z polskim narodem zawsze nosiły pewne znamiona obcości, ponieważ mówił o sobie: przychodzeń, indigena incorporatus, indigenatus^[47], za swoje nie uważał też całego polskiego wojska, a jedynie oddział piechoty witebskiej, do którego należał – zatem tylko w momencie dziejowym określonym ramami jego życia i tylko na określonym terytorium. Języka polskiego również nie określał własnym.

Materiał językowy pokazuje, że Gwagnin miał skłonność do ujawniania się w toku wywodu kronikarskiego, o czym świadczy zarzucanie narracji trzecioosobowej na rzecz pierwszoosobowej, widoczne zarówno w łacińskiej, jak i polskiej wersji kroniki. O ile jednak narratorskie „ja” można utożsamiać z Włochem, o tyle „my” wydaje się pojemniejsze semantycznie. Z jednej strony pobrzmiewa w nim retoryczna maniera pluralis modestiae (ewentualnie maiestaticus), w czym można upatrywać dążenie Gwagnina do wyrażenia skromności, podkreślenia swojej roli lub zbudowania autorytetu, z drugiej zaś zaobserwowana tendencja do częstszego wprowadzania czasowników w 1. os. pluralis w tych księgach KSE, które pierwotnie nie posiadały łacińskiego odpowiednika w SED, sugeruje, że pod „my” może skrywać się również Paszkowski.

Narratorskie „my” używane jest najczęściej w wypowiedziach o charakterze metatekstowym, niosących informację o samym tekście kroniki, komentujących jej zawartość, odsyłających do innych miejsc etc. Ma ono zatem wydźwięk „roboczy”, służy do opisu procesu powstawania kroniki i sposobu korzystania z niej, wskazuje miejsca wymagające od czytelnika refleksji czy ostrożności w bezkrytycznym przyjmowaniu omawianych wydarzeń historycznych. W piewszoosobowych formach pluralnych prawdopodobnie uwidacznia się współpraca między Gwagninem i Paszkowskim nad KSE. „My” zazwyczaj nie uwzględnia odbiorcy i nie służy utożsamianiu się z nim, ma więc wymiar ekskluzywny – przejawia się w nim z reguły tylko nadawca.

Inną funkcję pełnią w kronice zaimki. Diametralna różnica frekwencyjna między wersjami łacińską a polską w stosowaniu dzierżawczego noster/nasz nie pozostawia wątpliwości, że doszło do zmiany perspektywy nadawczej i w efekcie KSE jest wyraźnie nastawiona na polskiego odbiorcę. Zestawianie nasz z przymiotnikiem polski lub stosowanie tych leksemów ekwiwalentnie sugeruje, że narrator świadomie identyfikuje się z Polakami i deklaruje przynależność do polskiej wspólnoty narodowej. Co ważne, to utożsamienie z polskością nie sprowadza się tylko do określonego, znanego z autopsji momentu historycznego, ale obejmuje całe polskie dzieje (od czasów najdawniejszych po wydanie kroniki). Kreacja narratora zaangażowanego społecznie i próbującego nawiązać relację z czytelnikiem jest więc prawdopodobnie inicjatywą – translatorską lub redakcyjną – Paszkowskiego.

Otwarte pozostaje pytanie o dokładny podział pracy między Gwagninem a Paszkowskim i o to, w jakim stopniu Polak uczestniczył w rozbudowie wywodu kronikarskiego. Rozwiązanie sprawy komplikują zarówno ambiwalentna postawa Gwagnina względem Paszkowskiego jako tłumacza (niektóre wypowiedzi Włocha sugerują bowiem, że sam dokonał przekładu części ksiąg), jak i wskazane przez badaczy fragmenty w KSE stanowiące kompilację z innych polskich kronik. Analiza materiału skłania jednak do wniosku, że oprócz wzbogacenia dzieła o elementy poetyckie, Paszkowski wpłynął również na ostateczny językowo-stylistyczny kształt KSE, m.in. poprzez konsekwentne eksponowanie dbałości o polskiego czytelnika.