Dzieła Aleksandra Gwagnina we francuskich starodrukach i zbiorach bibliotecznych. Przyczynek do badań nad recepcją jego twórczości we Francji (XVI–XVIII wieku)

Teresa Malinowska^*

Université Paris Nanterre
e-mail: contact@teresamalinowski.com
https://orcid.org/0009-0003-2884-9815

Alexander Gwagnin’s Works in French Old Prints and Library Collections. A Contribution to the Study of his Reception in France (16^th–18^th Century)

Aleksander Gwagnin urodził się w 1534 roku w Weronie we włoskiej rodzinie szlacheckiej. W latach pięćdziesiątych XVI wieku przybył do Polski, dokąd wcześniej dotarł jego ojciec, Ambroży. Obaj służyli w wojsku króla Zygmunta Augusta. Aleksander brał udział w kampaniach inflanckiej, wołoskiej i moskiewskiej. Zasłużył się jako dowódca załogi twierdzy w Witebsku, za co w 1569 roku został pasowany na rycerza, w roku 1571 otrzymał indygenat, a w 1574 roku objął starostwo filipowskie. W kolejnych latach poświęcał się służbie wojskowej, sprawom gospodarczym i spadkowym oraz działalności pisarskiej. Zmarł w Krakowie w 1614 roku.

Jego pierwszą publikacją było Sarmatiae Europeae descriptio (dalej Sarmacja), wydane w Krakowie w 1574 roku i zadedykowane Henrykowi Walezemu, księciu francuskiemu. Henryk, obrany na króla Polski w maju 1573 roku, przybył do Krakowa w lutym 1574 roku, gdzie został koronowany. Kilka miesięcy później, po śmierci jego brata Karola IX, odziedziczył tron francuski i wrócił do Francji. W Rzeczypospolitej uznano jego ucieczkę za równoznaczną z abdykacją, dlatego możliwa stała się elekcja Stefana Batorego w grudniu 1575 roku. Nowemu monarsze Gwagnin zadedykował Sarmatiae Europeae descriptio w 1578 roku.

Dzieło doczekało się kolejnych wydań: podwójnego druku w Spirze w 1581 roku, tłumaczenia na język włoski w 1583 roku oraz przekładu na język polski w 1611 roku. Niektóre jego rozdziały były publikowane osobno, tłumaczone na inne języki lub włączane do szerszych zbiorów. W 1584 roku Sigmund Feyerabend wydał we Frankfurcie kompendium Rerum Polonicarum tomi tres pod nazwiskiem Gwagnina. Od 1580 roku trwała debata dotycząca autorstwa Sarmacji. Maciej Stryjkowski oskarżył werończyka o plagiat, co do dziś pozostaje przedmiotem dyskusji historyków^[1].

Wydanie Sarmatiae Europeae descriptio ma szczególne znaczenie, ponieważ przypomina o zbliżeniu polsko-francuskim z lat 1573–1574. Dedykacja odświeża pamięć o elekcji Henryka Walezego, a egzemplarz z listem adresowanym do pierwszego polskiego króla elekcyjnego do dziś znajduje się w Bibliotece Mazarine w Paryżu^[2]. Obecność pisarskich dokonań Gwagnina we Francji nie zakończyła się jednak w 1574 roku. Kolejne edycje jego dzieł wzbogaciły zbiory francuskich bibliotek, a nazwisko pojawiało się w tamtejszych publikacjach do końca XVIII wieku.

Elekcja Walezego zapoczątkowała bowiem trwałe relacje dyplomatyczne i kulturowe między Rzecząpospolitą Obojga Narodów a Królestwem Francji. Wówczas nad Sekwaną nastąpił prawdziwy wysyp wydawnictw na temat polsko-litewskiego państwa. Publikowano pierwsze historie Polski, relacjonowano wydarzenia znad Wisły oraz opisywano sarmackie ziemie i obyczaje^[3]. Debatowano także nad polskim ustrojem politycznym, który dostarczał argumentów przeciwko odmiennej, scentralizowanej monarchii absolutnej, konsekwentnie wdrażanej we Francji od końca XVI wieku aż do jej upadku pod koniec XVIII wieku^[4]. Kolejne zbliżenia dyplomatyczne – związane z postaciami takimi jak Ludwika Maria Gonzaga, królowa Marysieńka oraz Stanisław i Maria Leszczyńscy – ponownie rozbudzały zainteresowanie Rzecząpospolitą i inspirowały kolejne dyskusje na jej temat^[5]. Świadczy o tym francuskojęzyczne piśmiennictwo dotyczące Polski, w którym przywoływano również Gwagnina.

Tej literaturze poświęcono książkę Rzeczpospolita szlachecka we francuskich starodrukach (1573–1795), w której przeanalizowano ponad 150 francuskich poloników z lat 1573–1795. Jej celem było ukazanie ewolucji francuskich wyobrażeń o polsko-litewskim państwie oraz osadzenie ich w kontekście francuskich debat politycznych. Z tego względu opracowanie to opierało się na traktatach politycznych, pismach ulotnych, manifestach, pamfletach, artykułach prasowych, relacjach z podróży, opisach i historiach, w których rozwijano tematykę ustrojowo-polityczną i poruszano wątek polski. Teksty te stanowią bazę źródłową również dla niniejszych rozważań^[6].

Podczas lektury tych poloników okazało się, że Francuzi dysponowali niemałą wiedzą o Polsce, a w badanym okresie można dostrzec jej stopniowy wzrost. W argumentacji pojawiały się bowiem odniesienia do postaci historycznych, takich jak Popiel, Bolesław Śmiały, Bolesław II Rogatka, Mieszko Stary, Władysław Łokietek czy Kazimierz Wielki^[7]. Odnotowywano tam wydarzenia z czasów panowania Henryka Walezego, Stefana Batorego, Zygmunta III Wazy czy Augusta III. Niektóre pisma odwoływały się do konkretnych ustaw, takich jak statuty nieszawskie (1454 roku), konstytucja z 1538 roku potwierdzająca tekst Nihil Novi z 1505 roku^[8], czy konstytucje z lat 1576, 1607 i 1609 regulujące prawo do oporu^[9]. Te wzmianki pojawiały się nie tylko w traktatach politycznych czy kronikach, ale także w pamfletach i pismach ulotnych, co świadczy o pewnej popularyzacji wiedzy o Rzeczypospolitej. Przedstawiony stan rzeczy nasuwa następujące pytanie badawcze: w jaki sposób francuscy autorzy pozyskiwali informacje o Polsce?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, winno się przeanalizować źródła, na które powoływali się francuscy autorzy, zwracając uwagę na cytaty, bibliografie i przypisy. Niniejszy artykuł rozwija tę kwestię, ukazując miejsce, jakie w tym względzie zajmowały dzieła Gwagnina.

Punktem wyjścia jest materiał źródłowy opracowany we wspomnianej książce Rzeczpospolita szlachecka…, w której ten wątek nie został w pełni naświetlony^[10]. Należy już na wstępie zaznaczyć, że w epoce nowożytnej tylko nieliczni pisarze wskazywali swoje źródła. Spośród około 150 poloników z lat 1573–1795 jedynie w dwunastu znalazły się wzmianki o tekstach, z których korzystano. Do tego grona należały dzieła takich autorów jak Blaise de Vigenère^[11], François Baudouin^[12], Jean Bodin^[13], anonimowy pisarz ukrywający się pod pseudonimem Rossaeus^[14], Jean Le Laboureur^[15], J.G. Jolli^[16], Guyot Desfontaines^[17], Pierre Joseph de Solignac^[18], Gabriel Coyer^[19], Gaspard de Real^[20], Louis de Jaucourt^[21] oraz Jean-Philippe Garran de Coulon^[22]. Dalsze rozważania prowadzone są głównie w oparciu o dzieła tych autorów, stanowiące zaledwie 8% całej bazy źródłowej, co znacząco ogranicza zakres analiz.

Mimo ograniczeń warto podjąć próbę wydobycia wzmianek o dziejach Rzeczypospolitej w nadziei, że przyczynią się one do dalszych badań nad odbiorem i recepcją dzieł Gwagnina w Europie Zachodniej.

1. Wyniki i uwagi ogólne

1.1. Tabela syntetyzująca wyniki badań

Przedstawiona niżej tabela ukazuje ogólne wyniki badań. Podaje nazwiska francuskich autorów, którzy wykorzystali w swoich pracach jako źródła dzieła pisarzy polskich (pierwsza kolumna – w porządku chronologicznym). Określa się też liczbę cytowań (ostatnia kolumna). Tabela ukazuje, których pisarzy przywoływano (pierwszy wiersz – w porządku chronologicznym) i jak często (ostatni wiersz). 14 kolumna dotyczy twórczości Gwagnina.

1.2. O cytowaniu źródeł w epoce nowożytnej

Cytowanie źródeł w epoce nowożytnej należało do rzadkości. Analiza tabeli wskazuje jednak, że z biegiem czasu praktyka ta stawała się coraz bardziej powszechna. Najmniej źródeł przywoływali autorzy XVI i XVII wieku, tacy jak Vigenère, Baudouin, Bodin, Rossaeus i Jolli.

Wyjątek stanowił Jean Le Laboureur (1623–1675), który, powołując się na pięć dzieł, wyróżniał się jako najlepszy znawca polskiej literatury w siedemnastowiecznej Francji. Znał nie tylko kronikarzy XVI wieku, lecz także współczesne sobie publikacje, takie jak Florus Polonicus Pastoriusa (1641), Orbis Polonus Okolskiego (1641–1643) oraz Chronica Piaseckiego (1645)^[23].

Najwięcej źródeł cytowali jednak osiemnastowieczni autorzy. Na ich tle wyróżniał się kawaler de Solignac, który odwoływał się do 14 pozycji. Jako sekretarz Stanisława Leszczyńskiego miał dostęp do księgozbioru zgromadzonego przez Józefa Andrzeja Załuskiego w Lotaryngii^[24]. Gabriel Coyer przywoływał 13 dzieł, natomiast Gaspard de Réal i kawaler de Jaucourt – po osiem.

Co więcej, sposób cytowania źródeł nie był jednolity i stopniowo stawał się bardziej precyzyjny. W XVI i XVII wieku odwołania zazwyczaj umieszczano we wstępie, czego przykładem był J.G. Jolli^[25]:

Rzadziej pojawiały się bardziej szczegółowe odniesienia na marginesach, jak w traktacie De iusta Reipublicae…authoritate^[26]:

W XVIII wieku zaczęto stosować bibliografie z komentarzami, co można zaobserwować u Gasparda de Réala oraz, jak na poniższej ilustracji, u Solignaca^[27]:

Wprowadzono także przypisy dolne, które również występują u Solignaca^[28]:

Bibliografie i przypisy świadczą o rosnącym znaczeniu praktyki cytowania źródeł w XVIII wieku, co z kolei dostarcza więcej danych na temat odbioru i recepcji polskich kronik za granicą.

1.3. Aleksander Gwagnin wśród cytowanych polskich autorów we Francji

Pierwszy wiersz tabeli (zob. punkt 1.1.) przedstawia pisarzy cytowanych we Francji. Łącznie było ich 24, ułożonych w porządku chronologicznym według daty urodzenia: Anonim (?–zm. 1116)^[29], Wincenty Kadłubek (ok. 1160–1223), Boguchwał II (?–1253)^[30], Jan^[31], Jan Długosz (1415–1480), Maciej Miechowita (1457–1523), Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572), Marcin Kromer (1512–1589), Stanisław Orzechowski (1513–1566), Jan Herburt (1524–1577), Wawrzyniec Goślicki (1530–1607), Stanisław Sarnicki (1532–1597), Aleksander Gwagnin (1534–1614), Salomon Neugebauer (?–1615), Stanisław Łubieński (1574–1640), Paweł Piasecki (1579–1649), Szymon Okolski (1580–1653), Szymon Starowolski (1588–1656), Joachim Pastorius (1611–1681), Aleksander Olizarowski (1618–1659), Andrzej Maksymilian Fredro (ok. 1620–1679), Krzysztof Hartknoch (1644–1687), Andrzej Chryzostom Załuski (1648–1711), Gotfryd Lengnich (1689–1774).

Nie będą oni omawiani indywidualnie, ponieważ nie jest to tematem niniejszego artykułu. Są oni dobrze znani i opracowani w polskiej historiografii^[32]. Warto jednak określić, którzy z nich cieszyli się większą popularnością w królestwie Franków. Pozwoli to lepiej zrozumieć, jak na ich tle wypada Gwagnin.

Marcin Kromer, którego cytowano 11 razy, był głównym informatorem Francuzów, zwłaszcza gdy uwzględni się jego kompilatorów: Herburta z Felsztyna (dwa cytaty) oraz Salomona Neugebauera (dwa cytaty). Po Kromerze najczęściej wspominano Jana Długosza (sześć cytatów), a następnie Miechowitę i Aleksandra Gwagnina (po pięć cytatów). Tym samym Gwagnin należał do grona najbardziej znanych na Zachodzie sarmackich dziejopisarzy.

Rzadziej cytowani byli Orzechowski, Sarnicki, Okolski i Hartnoch (po cztery cytaty), Pastorius i Kadłubek (po trzy cytaty)^[33] oraz Frycz Modrzewski, Załuski i Lengnich (po dwa cytaty). Sporadycznie przywoływano również średniowiecznych kronikarzy, takich jak Anonim, Boguchwał i Jan (po dwa cytaty). Tylko raz wspomniano Goślickiego^[34], Starowolskiego, Łubieńskiego, Piaseckiego, Olizarowskiego i Fredrę.

1.4. Kto z francuskich autorów cytował Aleksandra Gwagnina?

Jak wspomniano we wstępie, w badanej bazie źródłowej jedynie 12 autorów ujawniało, na jakich dziełach opierali swoją wiedzę. Wśród nich pięciu powoływało się na Gwagnina.

Blaise de Vigenère (1523–1596), dworzanin i dyplomata, oraz François Baudouin (1520–1573), prawnik i tłumacz, wydali swoje kroniki w 1573 roku, a zatem nie mogli znać Sarmacji, która była gotowa i została ofiarowana Henrykowi Walezemu w 1574 roku. Jean Bodin, który opublikował swój traktat polityczny w 1576 roku, mimo odniesień do innych polskich kronikarzy, nie cytował werończyka^[35].

Wszyscy trzej pisarze byli związani z dworem Walezjuszy, a ich dzieła dowodzą znaczącego wzrostu liczby francuskich poloników za panowania Henryka Walezego. Sarmacja nie znalazła jednak jeszcze swego miejsca w ich twórczości.

Autor piszący pod koniec XVI wieku pod pseudonimem Rossaeus korzystał już z dzieł Gwagnina. Przypuszczalnie był nim William Gifford (1554–1629), pochodzący z Hampshire potomek starej normandzkiej rodziny szlacheckiej. Studiował na Uniwersytecie Oksfordzkim, po czym osiadł we Francji, prawdopodobnie w wyniku prześladowań katolików w Anglii. We Francji piastował liczne stanowiska: był dziekanem w Lille (1594), przełożonym wypędzonych angielskich benedyktynów (1608)^[36], koadiutorem arcybiskupa, a w 1618 roku został mianowany arcybiskupem w Reims^[37].

W XVII i XVIII wieku Gwagnina cytowali autorzy zajmujący się historią Polski: J.G. Jolli – uczony, dziennikarz i lekarz^[38] – oraz Pierre-Joseph de La Pimpie, kawaler de Solignac (1687–1773), sekretarz króla Stanisława Leszczyńskiego w Lotaryngii^[39].

Gaspard de Réal (1682–1752), urzędnik królewski i zwolennik absolutyzmu, odwoływał się do jego dzieł w traktacie La Science du gouvernement^[40]. Podobnie postępował Louis de Jaucourt (1704–1779), jeden z głównych współtwórców Wielkiej Encyklopedii Francuskiej^[41].

Obecność Gwagnina we francuskim nowożytnym piśmiennictwie można zatem zaobserwować od lat dziewięćdziesiątych XVI wieku aż do lat sześćdziesiątych XVIII wieku. Choć liczba cytatów nie jest pokaźna, świadczy o dostępności jego dzieł na Zachodzie. Trudno ocenić faktyczny zasięg i popularność jego twórczości wyłącznie na podstawie zachowanych odniesień. Warto przy tym zauważyć, że brak bezpośrednich cytowań nie musi oznaczać, iż dane źródło nie było wykorzystywane. Przykładem może być Jean Le Laboureur, który w swojej publikacji o Polsce nie wspominał o Miechowicie, mimo że rozróżniał Sarmację azjatycką i europejską^[42], co mogło stanowić nawiązanie do tytułu jego dzieła^[43].

Niska liczba cytowań może zatem wynikać z ograniczeń samego materiału źródłowego, a odnotowanie Gwagnina we francuskich tekstach skłania do dalszych pogłębionych badań. Co więcej, niektóre cytaty były opatrzone komentarzami, dostarczając cennych wskazówek dotyczących odbioru polskich kronik^[44]. Przyjrzyjmy się bliżej, co na ten temat można powiedzieć o dziele Gwagnina.

2. Recepcja twórczości Aleksandra Gwagnina we Francji

2.1. Komentarze na temat dzieł Gwagnina we francuskich starodrukach (XVI–XVIII wieku)

Na obecność i względną popularność dzieł werończyka we Francji wskazuje nie tylko liczba cytowań, ale także komentarze francuskich autorów.

W przedmowie do swojej Histoire de Pologne, J.G. Jolli pisał:

J’ay tâché autant qu’il m’a été possible de ne rien avancer dans cet Ouvrage, qui ne soit appuyé du témoignage des Auteurs qui ont écrit le plus fidelement sur ce sujet. Tels sont Martin Cromer […], Mathias Michow […] Alexandre Guagnin de Verone dans le Livre intitulé Sarmatia Europ.^[45]

Podobnie podejście prezentował Gaspard de Réal, który w swojej bibliografii uznawał Kromera, Miechowitę i Gwagnina za głównych informatorów, przy czym najwyżej cenił Kromera^[46].

Kawaler de Jaucourt w artykule Polska zamieszczonym w Encyklopedii umieścił Gwagnina wśród podstawowych źródeł dotyczących geografii Polski:

L’histoire & le gouvernement de la Pologne, demandent un article à part ; mais les curieux qui forment des bibliothèques considérables, où ils font entrer l’histoire de toutes les monarchies du monde, peuvent recueillir sur la Pologne les livres suivants ; d’abord pour la géographie, Ortelius, Bertius, Cluvier, Briet, Alexandre Guagnini de Vérone, sarmat. europ. descriptio, & mieux encore Andreae Cellarii, noviss. descript. Poloniae. Petri Rzaczinschi, hist. naturalis regni Poloniae, Sandomiriae 1720. in-4o^[47].

Solignac poświęcał więcej uwagi poszczególnym polskim autorom, przedstawiając ich biografie oraz precyzyjne odniesienia do cytowanych dzieł. W przypadku Gwagnina odwoływał się do Rerum Polonicarum tomi tres, wydanego we Frankfurcie w 1584 roku. W swojej bibliografii, Solignac podał podstawowe dane o życiu kronikarza: „Alexandre Guagnini, né à Verone, était venu chercher de l’emploi en Pologne. Il y fut fait Capitaine, & après avoir servi en Livonie, en Moldavie et en Russie, il obtint l’indigenat, & on le fit Commandant à Witepsk. Il mourut à Cracovie l’an 1614”^[48].

Solignac, cytując Scriptorum Polonicorum Hekatontas Szymona Starowolskiego, czerpał z niego informacje o biografiach polskich dziejopisarzy. Przywoływał także debatę dotyczącą autorstwa Sarmatiae Europeae descriptio, przychylając się do tezy, że autorem był Maciej Stryjkowski. Informacje o możliwym plagiacie czerpał z dwóch ksiąg: De Scriptorum Poloniae… in Bibliotheca Brauniana Collectorum (Coloniae, [Elbląg] 1723) oraz Respublica Polonica Duobus Libris Krzysztofa Hartknocha (Frankfurt, Lipsk, 1678)^[49].

Sekretarz Leszczyńskiego, wspominając o dziełach przypisywanych Gwagninowi, podkreślał ich wartość: „Tous les divers Traitez, tous les Diplômes que son livre renferme, sont des pièces excellentes, & extrêmement curieuses”^[50].

Podsumowując, w cytowanych polonikach dzieła Gwagnina były uznawane za jedno z kluczowych źródeł informacji o Polsce, obok pism Kromera i Miechowity. Świadczy o tym między innymi fakt, że jego Sarmacja została uwzględniona w osiemnastowiecznej Encyklopedii, której celem było zgromadzenie ówczesnej wiedzy o świecie.

Na szczególną uwagę zasługuje traktat De iusta Reipublicae…authoritate, w którym autor precyzyjnie wskazywał fragmenty zaczerpnięte z pism Gwagnina, to jest opis ceremonii koronacyjnej królów Polski. W kontekście ówczesnych wydarzeń politycznych we Francji miało to istotne znaczenie.

2.2. Ceremonia koronacji królów Polski w traktacie De justa Reipublicae christianae authoritate (1590)

W 1584 roku zmarł książę Franciszek Walezy. Bezdzietny Henryk III stał się tym samym ostatnim przedstawicielem dynastii Walezjuszy, co stwarzało realne zagrożenie przejęcia władzy przez Henryka z Nawarry, jednego z czołowych przywódców ruchu protestanckiego we Francji. Zgodnie z prawem salickim był on najbliższym dziedzicem tronu.

Perspektywa ta wywołała silny sprzeciw Ligi katolickiej (1584–1593), której członkowie obawiali się dominacji protestantyzmu w życiu publicznym, konfiskaty dóbr kościelnych, kasaty zakonów oraz narzucania poddanym protestantyzmu zgodnie z zasadą cuius regio eius religio. Uczestnicy Ligi kwestionowali także absolutystyczne tendencje monarchii francuskiej. Wobec narastających napięć Henryk III zwołał Stany Generalne w Blois w 1588 roku, licząc na opanowanie sytuacji. Stało się odwrotnie. Król nakazał zamordowanie księcia i kardynała z rodu Gwizjuszy oraz aresztowanie głównych liderów opozycji. Działania te doprowadziły do otwartej wojny domowej, której punktem kulminacyjnym było zabójstwo króla Henryka III 1 sierpnia 1589 roku.

Konflikt trwał do 1593 roku. Liga katolicka zwołała w Paryżu Stany Generalne, by wybrać nowego monarchę, lecz zamiast tego wysłała delegację do Henryka z Nawarry. Ten obiecał przejście na katolicyzm, co ostatecznie nastąpiło 25 lipca 1593 roku. Jego koronacja jako Henryka IV miała miejsce 27 lutego 1594 roku w katedrze w Chartres, kończąc tym samym wojnę domową^[51].

W kontekście tych wydarzeń powstał traktat De justa Reipublicae christianae in reges impios et haereticos authoritate [O sprawiedliwej władzy Republiki chrześcijańskiej nad bezbożnymi i heretyckimi królami], wydany w 1590 roku. Jego celem było uzasadnienie oporu wobec Henryka III i Henryka Burbona oraz wykazanie, że korona francuska nie musiała być dziedziczna. Dla dobra publicznego mogła ponownie stać się elekcyjna^[52].

Kluczowym argumentem było odwołanie się do obrzędów koronacyjnych królestw chrześcijańskich, które wskazywały na warunkowy charakter władzy królewskiej. Wątek ten był często rozwijany podczas francuskich wojen domowych, a przykład Polski nabrał szczególnego znaczenia po elekcji i koronacji Henryka Walezego w latach 1573–1574. Wydarzenia te komentowano w ówczesnych pismach protestanckich monarchomachów. Motyw polskiej ceremonii koronacyjnej, zwłaszcza królewskiej przysięgi, został również przejęty przez pisma Ligii katolickiej, które dodatkowo podkreślały spoczywający na monarsze obowiązek obrony wiary i Kościoła katolickiego^[53].

Rossaeus, analizując europejskie rytuały koronacyjne, wskazywał na ich wspólne korzenie, lecz najwięcej uwagi poświęcił właśnie Polsce. Jej ceremonia koronacyjna została opisana najobszerniej i najdokładniej, a źródłem tego opisu były dzieła Gwagnina. Informację tę wyraźnie zaznaczono w adnotacji na stronie 48 traktatu: „Alex[ander] Guaguin. Rerum polonicarum To[m] I pag[ina] 276”^[54]. Na kolejnych stronach, fragmenty zaczerpnięte z dzieł Gwagnina wyróżniono kursywą.

Gifford cytował fragmenty z siedmiu stron kroniki Rerum Polonicarum tomi tres (Frankfurt 1584, s. 276, 285–288 i 277–278), podczas gdy Gwagnin poświęcał ceremonii aż 16 stron (s. 274–291). Rossaeus nie przejął więc opisu przebiegu całego obrzędu. Na które aspekty zwracał on szczególną uwagę?

Autor eksponował przede wszystkim słowa arcybiskupa gnieźnieńskiego, który przekazując królowi insygnia królewskie, wygłaszał zawsze na ich temat krótką, aczkolwiek treściwą mowę, przypominającą o obowiązkach monarchy i znaczeniu ceremonii^[55]. Rossaeus cytował kolejne fragmenty tej mowy na podstawie Gwagninowej kroniki. Na zamieszczonych poniżej ilustracjach, zestawiających oba teksty, wspólne ustępy zostały zaznaczone na czerwono.

We wstępie prymas nawiązywał do boskiego pochodzenia władzy („omnis potestas a Domino Deo est, per quem reges regnant et legum conditores iusta decernunt”)^[56].

Podczas wręczenia miecza zaznaczał, do czego był on przeznaczony: „in defensionem Sanctae Dei ecclesiae divinitus ordinatum, ad vindictam malefactorum, laudem vero bonorum”^[57].

Korona symbolizowała świętość i męstwo, a jej przyjęcie czyniło króla uczestnikiem posługi kapłańskiej („per hanc te participem fieri minesterii nostre”^[58]). Podobnie jak kapłani walczą duchowo o zbawienie dusz („in interioribus”), tak król miał zewnętrznie („exterius”) bronić Kościoła Chrystusowego przeciwko wszelkim przeciwnościom^[59].

Berło arcybiskup określał jako różdżkę cnoty i prawdy („virgam virtutis et veritatis”), co obligowało monarchę do spełniania moralnych obowiązków: „mulcere pios, terrere reprobos, errantes viam docere, lapsis manum porrigere, disperdere superbos, et revelare humiles”^[60].

Na zakończenie arcybiskup utwierdzał króla na tronie. Gifford komentował na marginesie: „Authoritas regia apud christianos confertur per espiscopos”^[61].

Po przypomnieniu nauk arcybiskupa Rossaeus przeszedł do przysięgi królewskiej. Król obiecywał przed Bogiem i Jego Aniołami („Deo et Angelis eius”), że będzie strzegł prawa, sprawiedliwości i pokoju Kościoła Bożego („legem, iustitiam, et pacem Ecclesiae Dei”), oraz że będzie służył ludowi i okazywał cześć hierarchom Kościoła. Prosił o pomoc Bożą do spełnienia tych obowiązków: „sic me Deus adiuvet et haec sancta Dei Evangelia”^[62].

Król kończył przysięgę stwierdzeniem, że w przypadku jej naruszenia poddani królestwa nie będą mu winni żadnego posłuszeństwa: „sic quod absit juramentum meum violavero, nullam nobi incolae regni obedientiam debebunt”^[63]. Sformułowanie to nawiązywało do ostatniego punktu Artykułów henrykowskich, które przyznawały poddanym prawo do nieposłuszeństwa wobec monarchy, jeśli ten złamał swoje zobowiązania. Warto zaznaczyć, że ten fragment nie występuje w relacji Gwagnina.

W tej kwestii Gifford opierał się na pracach Bodina, którego cytował. Bodin był świadkiem wydarzeń z lata i jesieni 1573 roku. W Metz przyjmował przedstawicieli polskiej ambasady, która przybyła wręczyć Henrykowi Walezemu dekret elekcyjny pod warunkiem zaakceptowania Artykułów henrykowskich i paktów konwentów^[64]. Uroczystość złożenia przysięgi na te zobowiązania odbyła się we wrześniu w katedrze Notre-Dame w Paryżu, co znalazło szerokie odzwierciedlenie w ówczesnych pismach francuskich, między innymi u Bodina^[65].

Na zakończenie autor traktatu precyzował, że przysięga była składana przed prośbą arcybiskupa skierowaną do szlachty i senatu o zgodę na koronację. Dopiero po jej złożeniu i uzyskaniu zgody poddanych mogła odbyć się koronacja^[66]. Procedura ta dowodziła następującej tezy: „directam & perspicuam esse […] conventum […] inter reges Christianos & populos, primoque obstringi fidem regum ad juste & Christianae imperandum, deinceps sequi obligationem populi ad legitimem obendiendum”^[67].

Podsumowując, Rossaeus w opisanej przez Gwagnina ceremonii koronacyjnej królów Polski, wskazywał na dwa kluczowe aspekty. Po pierwsze, eksponował chrześcijańskie obowiązki króla sformułowane przez arcybiskupa gnieźnieńskiego, co miało na celu odrzucenie sukcesji Henryka z Nawarry, który jako protestant nie mógł przyjąć insygniów królewskich ani złożyć przysięgi zobowiązującej do obrony Kościoła katolickiego. Po drugie, wskazywał na warunkowy charakter władzy monarszej, wyrażający się zarówno w przysiędze królewskiej, jak i konieczności uzyskania zgody biskupów oraz dostojników na koronację. Ten warunkowy charakter uzasadniał sprzeciw wobec Henryka III i jego potencjalnego następcy, którzy nie spełniali wymogów sprawiedliwych władców.

W czasie powstawania traktatu Rzeczpospolita Obojga Narodów była jednym z nielicznych państw europejskich, w których tron pozostawał elekcyjny, a warunkowość władzy królewskiej była wyraźnie określona w ceremoniale koronacyjnym. Francuskie pisma polityczne z końca XVI wieku podkreślały tę wyjątkowość, szczególnie po elekcji z 1573 roku. Jak zauważył Stanisław Kutrzeba, „tylko Gwagnin podał pełny opis koronacji Henryka Walezego”^[68]. To właśnie jego kronika dostarczała Giffordowi cennych informacji w tej kwestii, stanowiąc istotny wkład do dzieła normandzkiego księdza.

Książka to nie tylko jej treść. Posiada również wymiar materialny, który coraz częściej staje się przedmiotem badań.

3. Dzieła Aleksandra Gwagnina we francuskich zbiorach bibliotecznych: potencjalne perspektywy badawcze

W ostatnich dekadach w Polsce i na świecie dynamicznie rozwijają się badania proweniencyjne, których celem jest identyfikowanie kolejnych właścicieli książki na podstawie analizy znaków własnościowych. Z czasem zakres tych badań rozszerzono o analizę opraw, adnotacji, marginaliów i wszelkich śladów świadczących o dziejach i recepcji danego woluminu. Takie podejście otworzyło nowe, interdyscyplinarne perspektywy badawcze, pozwalając między innymi na prześledzenie geograficznej wędrówki książki, odtworzenie historii powstawania bibliotek oraz zgłębienie praktyk czytelniczych i kolekcjonerskich^[69]. Wyniki tych analiz stanowią także istotny wkład w badania nad historią kultury danego obszaru oraz recepcją twórczości autorów, zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym^[70].

Warto więc zwrócić uwagę na obecność dzieł Gwagnina w zbiorach francuskich bibliotek jako potencjalne pole do dalszych badań nad ich obiegiem i recepcją za granicą. Obecnie znajdują się przede wszystkim w trzech bibliotekach: Bibliothèque Nationale de France (BNF)^[71], Bibliothèque Mazarine (BM)^[72], Bibliothèque Sainte-Geneviève (BSG)^[73], oraz w mniejszym stopniu w: Bibliothèque de l’Institut de France (IF), Bibliothèque Interuniversitaire de la Sorbonne (BIS), BULAC, Bibliothèque de l’ENS Paris (ENS), Bibliothèque Paris Cujas (CUJ), Bibliothèque du Centre des Etudes Slaves (CES), Bibliothèque du CNAM, Bibliothèque de l’Institut Catholique de Paris (ICP), Bibliothèque Nationale Universitaire de Strasbourg (BNU), Bibliothèque Universitaire Bordeaux-Montaigne (BUBM), Bibliothèque Universitaire La Roche-sur-Yon (LR), Bibliothèque CESR Tours (CESR), Bibliothèque Diderot Lyon (DL), Bibliothèque Universitaire de l’Arsenal Toulouse (L’Ars.).

Francuskie zbiory obejmują następujące starodruki:

• Sarmatiae Europeae descriptio, Maciej Wierzbięta, Kraków 1574, z dedykacją dla Henryka Walezego;
• Sarmatiae Europeae descriptio, Maciej Wierzbięta, Kraków 1578;
• Sarmatiae Europeae descriptio, Bernhard Albin, Spira 1581 (113 k., z dedykacją dla Stefana Batorego z datą 20 czerwca 1578);
• Sarmatiae Europeae descriptio, Bernhard Albin, Spira 1581;
• Rerum Polonicarum tomi tres, Johann Wechel, Frankfurt 1584;
• Kronika Sarmacyjej europskiej, Mikołaj Lob, Kraków 1611 (z dedykacją dla Mikołaja Zebrzydowskiego, wojewody krakowskiego i fundatora klasztoru benedyktynów w Kalwarii Zebrzydowskiej);
• Deductio et origo celeberrimae gentis Lituanorum, probabilis, hactenus a nemine Historicorum Latinorum explanata, 16**;
• Omnium Regionum Moschoviae Monarchae subjectarum, Tartarorumque Campestrium... vera fide descripta, 16**;
• Prussiae cum suis provinciis civitatibus & castris, omniumque magistrorum Crucigerorum Theutonici ordinis, juxta seriem & successionem compendiosa descriptio, 16**;
• Kronika abo krótkie opisanie ziemie inflanckiej i żmudzkiej […] Księgi V, Mikołaj Lob, Kraków 1611;
• Kronika o ziemi tatarskiej i o narodzie ich […] Księgi VIII; Kronika o Grecyjej, ziemiach słowiańskich, Walachijej i Panonije, Mikołaj Lob, Kraków 1611;
• Kronika Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i państw do niego należących, 1611.

Francuskie biblioteki posiadają także edycje zbiorowe, w których były publikowane pisma Gwagnina:

• Deductio et origo gentis Lituanorum oraz Tractatus de celeberrimo ingressu in Cracoviam et coronatione Henrici Valesii, [w:] Polonicae Historiae Corpus hoc est Polonicarum Rerum Latini recentiores et veteres scriptores, quotquot extant, uno volumine compraehensi omnes, et aliquot distributi tomos, Sebastian Henricpetri, Bazylea 1582;
• La descrittione della Sarmatia Europea, [w:] Secondo volume delle Navigationi et viaggi, Appresso i Giunti, Wenecja 1583;
• Omnium Regionum Moschoviae Monarchae subiectarum…, [w:] Rerum Moscoviticarum auctores varii unum in corpus nunc primum congesti, Andreas Wechel, Frankfurt 1600^[74];
• Sarmatiae Europeae descriptio, [w:] Respublica, sive status regni Poloniae, Lituaniae, Prussiae, Livoniae, etc. diversorum autorum, Abraham Elzevier, Lejda 1627;
• De Religione Moscovitarum omniumque Ruthenorum, [w:] Respublica Moscoviae et urbes. Accedunt quaedam latin numquam antehac edita, Joannes Maire, Lejda 1630, dwa wydania: in 16 i in 32;
• Sarmatiae Europeae descriptio, [w:] Respublica, sive status regni Poloniae, Lituaniae, Prussiae, Livoniae, etc. diversorum autorum, Abraham Elzevier, Lejda 1642.

Poniższa tabela wyszczególnia zasób francuskich bibliotek. W przypisie podano informacje o znakach własnościowych, jeśli zostały uwzględnione w katalogach bibliotecznych^[75].

Zakończenie

Francuskie starodruki zachowały ślady recepcji dzieł Gwagnina w nowożytnej Francji. Wśród poddanych badaniu dzieł należących do literatury politycznej odnaleziono pięć poloników, które o nim wspominały. Trzech autorów wymieniało jego prace jako jedno z głównych źródeł wiedzy o Polsce, obok Kromera i Miechowity. Potwierdza to liczba odniesień do polskich kronikarzy – najczęściej cytowanym autorem był Kromer, następnie Długosz, a za nim Gwagnin i Miechowita.

Przedstawione ustalenia mają charakter fragmentaryczny, gdyż w epoce nowożytnej cytowanie źródeł nie było powszechną praktyką. Dopiero w XVIII wieku stało się częstsze i precyzyjniejsze, dostarczając więcej danych do analizy. Mimo tych trudności zebrane ślady wskazują na obecność i dostępność dzieł Gwagnina na Zachodzie, a komentarze autorów sugerują jego względną popularność wśród Francuzów zainteresowanych Rzecząpospolitą. Warto zatem rozszerzyć poszukiwania nie tylko na pisma polityczne, ale także na inne dziedziny wiedzy, takie jak religia, geografia czy nauki przyrodnicze^[76].

Traktat Gifforda pokazuje, jak opis ceremonii koronacyjnej Henryka Walezego opublikowany w dziele Gwagnina wzbogacił argumentację polityczno-ustrojową autora w kontekście żarliwych debat o sukcesji tronu i naturze monarchii we Francji w latach 1584–1593. Jest to przykład konkretnego śladu recepcji twórczości Gwagnina, który skłania do dalszych badań nad francuskimi polonikami. Ich głębsza analiza, przy dokładnej znajomości dzieł werończyka, mogłaby ujawnić jego konkretny wkład w kształtowanie francuskich tekstów o Polsce.

Obecność jego dzieł w zbiorach francuskich bibliotek świadczy natomiast o ich obiegu w Europie Zachodniej i otwiera potencjalne perspektywy do badań proweniencyjnych.

Dalsze analizy wykraczają jednak poza ramy niniejszego artykułu, którego celem było jedynie zasygnalizowanie tych zagadnień badawczych.