Wpływ Kroniki Sarmacyey Europskiey Aleksandra Gwagnina na kroniki ukraińskie XVII–XVIII wieku^[1]

Oleh Diachok^*

e-mail: oleg.dyachok@gmail.com
https://orcid.org/0000-0002-0307-8159

The Influence of Alessandro Guagnini’s Kronika Sarmacyey Europskiey on Ukrainian Chronicles of the 17^th–18^th Centuries

Dzieło Aleksandra Gwagnina wydawane w języku łacińskim w latach 1578 i 1581, jak i opublikowane w 1611 roku w języku polskim, było bardzo popularne w różnych krajach europejskich. Jego fragmenty ukazały się też w kilku zbiorach^[2]. Jako źródło Kronikę Gwagnina wykorzystało wielu autorów w XVII i XVIII wieku włącznie z ukraińskimi. Pod względem popularności wśród polskich kronikarzy XVI i początku XVII wieku w Europie Wschodniej, Gwagnin usytuował się zaraz za Marcinem Bielskim (czy Marcinem i Joachimem Bielskimi), Maciejem Stryjkowskim i Marcinem Kromerem^[3].

Należy zauważyć, że określenie kronika (latopis), które tradycyjnie używane jest w literaturze naukowej wobec ukraińskich dzieł historycznych z wieków XVII i XVIII, jest stosowane warunkowo, ponieważ kroniki znacząco różnią się od tradycyjnych przykładów tego gatunku. W istocie jest to ogniwo przejściowe między rzeczywistymi kronikami a historycznymi badaniami naukowymi^[4].

Już w końcu XVI wieku w oparciu o łacińską Sarmatiae Europeae Descriptio zostało napisane małe dzieło Здѣ о двохъ монархіахъ: Руской Московской и Лядской Польской (Tu o dwóch monarchiach: ruskiej moskiewskiej i lackiej polskiej). W XVIII wieku zostało ono włączone do zbioru Лѣтописцы Волыни и Оукраины (Latopiśce Wołynia i Ukrainy). Wołodymyrowi Antonowyczowi znane były dwie redakcje tego zbioru. Rękopis jednej z nich należał do „ustawnika” międzygórskiego monastera Illi Koszczakowskiego, który był autorem kilku części należących do tego manuskryptu. Dlatego ten rękopis nazwano „zbiorem Illi Koszczakowskiego”. Powstał on pomiędzy 1700 i 1707 rokiem w Międzygórskim Monasterze Przemienienia Pańskiego w Kijowie. Obecnie znajduje się w dziale rękopisów Lwowskiej Biblioteki Naukowej imienia Wasyla Stefanyka Narodowej Akademii Nauk Ukrainy, kolekcja Ossolińskich, numer 2168. Wersja zawierająca inną redakcję należała do słynnego historyka Ołeksandra Łazarewskiego. Jurij Mycyk pisał, że nie przetrwała ona do naszych czasów, jednakże zbiór, w którym została zapisana został odnaleziony przez Wasilija Uljanowskiego i Natalię Jakowenko w Narodowej Bibliotece Ukrainy im. Wołodymyra Wernadskiego. Wspomniany zbiór składa się z dziesięciu części. Wołodymyr Antonowycz w 1888 roku opublikował część z nich i nadał zbiorowi tytuł Latopis kijowski (Kronika kijowska). On sam datował to dzieło na koniec pierwszej ćwierci XVII wieku. Zdě o dvoh” monarhìah”… jest drugą częścią zbioru (s. 68–70). Na koniec XVI wieku datował ten tekst polski badacz Franciszek Sielicki. Oprócz opatrzonej tytułem cząstki, wyciągi z pracy Gwagnina weszły do najobszerniejszej pierwszej części manuskryptu (s. 1–67) pt. Кроника Русская о Россійскихъ Самодeржцeхъ и вeликихъ царeхъ, откуда и какъ быша, подобаeтъ взыкати. Здѣ воимемъ и услышимъ и обрящемъ отъ сего, яко отъ Августа, кесаря Римского корень ихъ вышелъ („Kronika Ruska o rosyjskich samowładcach i wielkich carach, skąd i jak wyszli, należy szukać. Tutaj będziemy mieli, usłyszymy i dowiemy się, jak od Augusta, cesarza rzymskiego, wywodzi się ich pochodzenie”). Antonowycz zauważył, że niektóre wiadomości, jakie spotka się w tej części, weszły później do Synopsisu. Do dziewiątej części zbioru (s. 127–133) pt. Выводъ народу Словенскому и Рускому („Pochodzenie ludu słowiańskiego i ruskiego”) dołączono fragmenty z dzieła Gwagnina o rzekach Sarmacji. Dziesiąta cząstka manuskryptu (s. 133–135) jest kompilacją z kronik Gwagnina i Marcina Bielskiego mówiących o wydarzeniach z lat 1025–1378. Wszystkie wskazane cząstki nie zostały opublikowane^[5]. Być może w oparciu o Kronikę Gwagnina skomponowano również inne krótkie wiadomości należące do innych części manuskryptu. Przede wszystkim dotyczy to informacji o wygnaniu wojewody wołoskiego Petryła (Piotra Raresza) zwanego Podkową i o egzekucji Podkowy we Lwowie. Z dzieła Gwagnina mogły zostać zapożyczone wiadomości o zdobyciu Staroduba przez Polaków w 1535 roku, o próbie zajęcia przez Tatarów Dubna w 1577 roku, o zdobyciu przez Polaków Połocka (1579 roku), Wielkich Łuk (1580 roku) oraz o nieudanej próbie zajęcia Pskowa w 1581 roku. Jednak w Kronice Włocha żadnych wzmianek o wymarszu Polaków na Gdańsk w 1577 roku i Tatarów pod Ostrog w 1578 roku nie znajdziemy. Natomiast takie wraz z wymienionymi obecne są w Latopisie kijowskim^[6]. Możliwe, że autor tego latopisu korzystał z innego źródła albo oprócz Kroniki Gwagnina miał jeszcze jakieś inne źródło (czy źródła).

Palinodia Zacharii Kopysteńskiego (1621 rok) zawiera Каталогъ книгъ очителевъ, которыхся дотой книги ѹживалѡ (Katalog ksiąg nauczycieli, których do tej księgi używano). Wśród „nauczycieli” autor wskazał: „Алеѯандр Гвагнѣн кроникор” („Aleksander Gwagnin kronikarz”). W tekście znajdujemy tylko dwa nawiązania do jego dzieła: w opowiadaniu o pochodzeniu Rusinów od postaci biblijnych i o podporządkowaniu Metropolii Kijowskiej Konstantynopolowi^[7].

Opis wydarzeń, które miały miejsce na Litwie w latach 1581–1587, zapożyczył z Kroniki Gwagnina autor dzieła Кроника словяно-русская о панствах русских, польских і літовских (Kronika słowiańsko-ruska o państwach ruskich, polskich i litewskich), która weszła do wybranych chronografów ukraińskich^[8].

Niektóre wiadomości z Kroniki Włocha, według Josefa Perwolfa, weszły do Кройники о початку словенского россійского народу (Kroniki o początku słowiańskiego rosyjskiego narodu) ułożonej około połowy XVII wieku^[9].

Zapożyczenia z Kroniki Sarmacyey Europskiey obecne są w chronografie ukraińskim, zwłaszcza w jego drugiej redakcji, napisanej zdaniem Mycyka między 1611 a 1632–1648 rokiem. Podaje on wiadomości pochodzące z dzieła Gwagnina o historii starożytnej Rusi, Litwy i Polski. Według Mycyka i Jurija Kniaźkowa z tej kroniki zostały zapożyczone Повесть о Ивоне, Господару Волосском („Opowieść o Iwonie, hospodarze wołoskim”) i Повесть о Подкове („Opowieść o Podkowie”). Sam kompilator wielokrotnie odwoływał się do Gwagnina. Później, jak podkreśliła Ołena Apanowycz, ukraiński chronograf w drugiej redakcji włączył do swego zbioru Leontij Boboliński^[10]. Częścią chronografu, jak ustalił Mykoła Kowalski, jest małe dzieło Короткое ѡписание кройники Полской ведлуг власности наступования ѡдного по другом всѣх кн҃жат и крольов народу того (Krótkie opisanie kroniki polskiej według własności następowania jednego po drugim wszystkich książąt i królów narodu tego), włączonego do kodeksu rękopiśmiennego F.IV.152 (k. 1–24w) z działu rękopisów Rosyjskiej Biblioteki Narodowej w Sankt Petersburgu. W opowiadaniu o Zygmuncie I jest odnośnik: „Мартинъ Белский, и Алеѯандр Квангнин Хройникари Полские пишут…” („Martin Bielski i Aleksander Gwagnin kronikarze polscy piszą…”)^[11]. Na podstawie Kroniki Sarmacyey Europskiey powstała opowieść Гисторїа w Ивони волоском Г҃ди („Historia o Iwoni, hospodarze wołoskim”)^[12].

W rękopiśmiennym kodeksie z drugiej połowy XVII wieku, przechowywanym w dziale rękopisów Biblioteki Państwowej Rosji w Moskwie, Mycyk odkrył dzieło На герб ясновелможних княжат Корецких (Na herb jaśne wielmożnych książąt Koreckich) stworzone, zdaniem badacza, nie później niż w 1650 roku, najprawdopodobniej w latach czterdziestych XVII wieku. Nieznany autor posiadał całkiem dobrą orientację w polskiej literaturze historycznej. Niektóre fragmenty tego dzieła zapożyczone są z kronik polskich, zwłaszcza z dzieła Gwagnina^[13].

Zbiór, który obecnie jest przechowywany w dziale rękopisów Biblioteki Rosyjskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu pod sygnaturą 4.7.25 (druga połowa XVII w.), między innymi zamyka krótka cząstka pt. Описание великого князства Московского с кройники Гвагнинуса („Opisanie Wielkiego Księstwa Moskiewskiego z Kroniki Gwagnina”). Tytuł jeszcze jednego fragmentu О Російских князствах і народех їх („O księstwach ruskich i narodach ich”) jest podobny do tytułu pierwszej części księgi trzeciej wydania z 1611 roku. Obydwa fragmenty stanowią część drugiego rękopisu. Z kolei napisany w połowie XVII wieku pierwszy rękopis należący do zbioru, zawiera chronograf ukraiński w jego pierwszej redakcji^[14]. Historię powstania drugiej z wymienionych cząstek ustalił Mycyk, który także ją opublikował. Za panowania króla Władysława IV (1632–1648) Jan Binwilski zaczął sporządzać latopis oparty na chronografie ukraińskim w pierwszej redakcji. Ukończył dzieło nie później niż w 1646 roku. Podobno w połowie XVII wieku latopis trafił do Semena Gaługowskiego (Gołuchowskiego), który być może dopełnił go niewielkim traktatem О Російских князствах і народех їх. Mycyk prawidłowo zidentyfikował źródło Gaługowskiego, ale popełnił pewne błędy. Szczególnie gdy zauważył: „Podstawą tej pracy jest fragment Opisania Sarmacji Europskiej z Kroniki Aleksandra Gwagnina, przetłumaczonej z języka łacińskiego na polski przez Marcina Paszkowskiego i wydanej przez niego w Krakowie 1611 roku”^[15]. Opisanie Sarmacji Europskiej (Sarmatiae Europeae Descriptio) to tytuł wydań z lat 1578 i 1581 opublikowanych w języku łacińskim, a nie jednego z elementów Kroniki, jak zwyczajowo nazywa się w literaturze wszystkie wydania tego dzieła^[16]. Kwestia identyfikacji tłumacza dzieła na język polski przez długi czas była przedmiotem dyskusji^[17]. Taki wniosek badacza nie odpowiada rzeczywistości:

Незважаючи на залежність трактатику Галуговського від Хроніки Гваньїні, український автор виявляє певну самостійність в своїх роздумах про походження давніх русів. Так, він відкидає твердження деяких середньовічних істориків про те, що »Русь отримала назву від імені Руса, внука Лехового«. Цього бути не може, доводить Галуговський, оскільки »Русь добре єст старша, аніжелі Лєх, продек поляков«. Про патріотизм Галуговського свідчать також інші місця його твору^[18].

W istocie Gaługowski zapożyczył cytowany fragment niemal dosłownie z pierwszej części trzeciej księgi Kroniki Sarmacyey Europskiey 1611 roku: „co bydź nie może: Bo Ruś dobrze iest starsza aniżeli Lech, przodek nasz tu przyszedł”^[19]. Dzieło Gaługowskiego jest pełne polonizmów. W odpowiednich miejscach autor zastępował zaimki dzierżawcze, np. „ich” zmieniał na „nas”. Pozostawił jednak sformułowanie, które zgodnie z logiką należało pominąć. Gwagnin, zajmując się w pierwszej części trzeciej księgi kwestią pochodzenia Słowian przypomina, co już powiedział na ten temat w pierwszej księdze („w pierwszych Kśięgach mowiliśmy”)^[20]. Gaługowski w trzecim zdaniu swego dzieła zauważa: „[…] яко ширей о виводі савроматов і поляков в первих книгах при крулєх пол[ь]с[ь]ких єст написано”^[21], – ale nie podaje tytułu dzieła Gwagnina. Opisując Roksolanów, ukraiński autor pominął część materiałów Kroniki (świadectwo Trogiusza Pompejusza, Tacyta, Długosza, wzmiankę o ludziach z Rugii). Ostatni akapit dzieła Gaługowskiego różni się bardziej od oryginału, jednak i tu wyraźnie widać jego zależność od Kroniki Sarmacyey Europskiey:

Mycyk zwrócił uwagę na błędne przeniesienie daty z systemu „od stworzenia świata” do systemu „od Narodzenia Pańskiego” (nie rok 796, ale rok 862, pod którym u Gwagnina i Stryjkowskiego podana jest opowieść o wezwaniu Waregów)^[24].

Należy podkreślić, że w ostatnim czasie uznanie Marcina Paszkowskiego za tłumacza praktycznie nie budzi wątpliwości, zwłaszcza wśród polskich naukowców. Michał Kuran zwrócił uwagę na istnienie egzemplarzy polskojęzycznego wydania Kroniki Gwagnina z dwoma wersjami strony tytułowej. To właśnie w pierwszej, wcześniejszej, wskazany jest tłumacz, co zdaniem Kurana świadczy o roli Paszkowskiego w przygotowaniu tego wydania. Kończąc wywód badacz zauważył, że można z całą pewnością stwierdzić, że Paszkowski jest autorem miejsc oznaczonych inicjałami „M.P.” (sześć stemmatów heraldycznych), wiersz o zdobyciu Smoleńska, tłumaczenie fragmentów Owidiusza i fraszek z Vitae regum Polonorum Klemensa Janickiego (Janicjusza). Z kolei Kacper Gis także podkreślił, że Paszkowski uważany jest nie tylko za tłumacza, ale również za współautora publikacji w języku polskim^[25]. Paszkowskiego uważają za tłumacza i współcześni ukraińscy badacze. Odnotowują także jego rolę w przygotowaniu Kroniki Sarmacyey Europskiey. Dmytro Wyrski nawet zauważył, że Paszkowski „самотужки готував розширене польськомовне видання Хроніки Гваньїні з 1611 р.”^[26]

Do Kroniki Sarmacyey Europskiey sięgał także nieznany autor istniejącego w kilku przekazach Latopisu hustyńskiego. Autor ten połączył w jedną relację informacje pozyskane od kilku kronikarzy zagranicznych, porównał je między sobą oraz ze źródłami krajowymi, zaś budując własny wywód, zmieniał akcenty. Na marginesach tego działa znajdują się liczne odniesienia do dzieł innych autorów ze szczególnym uwzględnieniem ksiąg i stron, na których opisane są wydarzenia wspomniane w tekście. Badacze zauważają, że tradycja odwoływania się do wykorzystywanych źródeł i literatury istniała uprzednio wśród urzędników. Praktykę tę zastosowano przykładowo w roku 1684 w Kancelarii Generalnej podczas opracowania traktatu Описание народа российского, откуды начало восприяло и о граница града Киева и киевского и черниговского и переяславского полков с принадлежащими к ним мест и реками (Opis narodu rosyjskiego, skąd wziął początek oraz o granicy miasta Kijowa i pułków kijowskiego, czernihowskiego i perejasławskiego z należącymi do nich miejscami i rzekami), w którym została wykorzystana Kronika Sarmacyey Europskiey Gwagnina. Po każdym cytacie podano odsyłacze do wykorzystanych źródeł, wskazując strony. Na przykład, „Чти Гваглина о руской земли, лист 2” („Czytaj Gwagnina o ziemi ruskiej, list 2”)^[27]. Wersja ze zbioru Izmaiła Sriezniewskiego, przechowywana w dziale rękopisów Biblioteki Rosyjskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu, różni się tym, że nie zawiera odniesień na marginesach. Autorzy wykorzystanych prac są wskazani w tekście.

Główna kronikarska część redakcji, która jest podstawą publikacji w Полном собрании русских летописей (Pełny zbiór latopisów ruskich), zawiera na marginesach 80 odniesień do dzieła Gwagnina, w których wskazano 87 lokalizacji. Autor lub kopista poczynił następujące odniesienia: „Гвагв. о Руси”, „Гвагн. о Полщи”, „Гвагн. о Москвѣ”, „Гваг. о Руси”, „о Прусѣх”, „Gwag. o Moskwie, list 30”^[28]. Wszystkie odniesienia oprócz czterech podają strony, jedno podaje stronę, ale nie podaje Kroniki Gwagnina. W większości odniesień wskazuje się kilku autorów, znacznie rzadziej jednego. Odwołań do samego dzieła Gwagnina jest dziewięć. W innych przypadkach wraz z udziałem Włocha wymienia się od jednego do czterech autorów w dziewięciu różnych kombinacjach. Wołodymyr Ikonnikow pisał, że kompilator, powołując się na kilka punktów widzenia, preferował jeden z nich^[29]. Jeśli przyjąć kolejność umieszczenia autorów jako kryterium ich „autorytetu” dla kompilatora Latopisu hustyńskiego, to Gwagnin nie był wśród kronikarzy polskich najbardziej autorytatywnym. Jednak według naszych obliczeń w co czwartym przypadku wykazów źródeł, w których jest wymieniany wraz z innymi autorami, jest on wzmiankowany na pierwszym miejscu^[30].

Chronologicznie (według stuleci) odniesienia do Gwagnina rozkładają się następująco: IX – 1, X – 10, XI – 4, XII – 7, XIII – 21, XIV – 11, XV – 18, XVI – 4, bez określania stulecia – 4.

Jakie tematy podjęte przez Gwagnina znalazły się w odniesieniach na marginesach Latopisu hustyńskiego? Wiadomości o historii Ukrainy jest 18, z których sześć nie zostało potwierdzonych w formie porównania (to znaczy, autor wziął za podstawę inne źródło i dla porównania przytoczył odwołanie do Kroniki Gwagnina). Większość takich przypadków przypada na X wiek – siedem (jedno nie zostało potwierdzone). 14 pozycji (dwie niepotwierdzone) odpowiada wydarzeniom wspólnym z dziejów Ukrainy i Polski. Większość z nich przypada na XV stulecie – pięć (jedno nie zostało potwierdzone). Zdarzeniom wspólnym dla Ukrainy i Litwy odpowiadają cztery pozycje, dla Ukrainy, Polski i Litwy – sześć, dla Ukrainy, Moskwy i Krymu – jedna pozycja. Jedno stanowisko, dotyczące początków pisma, odnosi się do historii powszechnej Słowian. Doniesienia o anomaliach, znakach i ciekawostkach to dziewięć pozycji (pięć niepotwierdzonych), pozostałe odniesienia – pięć pozycji (dwie niepotwierdzone). Autora Latopisu hustyńskiego w Kronice Gwagnina interesowały przede wszystkim relacje z przeszłości Ukrainy, Polski i Litwy. Ponadto za Gwagninem ukraiński autor Mieszka I nazywa Mieczysławem^[31].

Latopis hustyński kończy się trzema niewielkimi opowiadaniami: О началѣ козаков („O początku Kozaków”), О примѣнении нового календаря („O użytkowaniu nowego kalendarza”) i О уніи, како почася в Руской землѣ („O unii, jak się zaczęła w ziemi ruskiej”). Zdaniem Dmytra Myszki tekst w swej początkowej wersji został uzupełniony tymi opowiadaniami, a także odniesieniami na marginesach dodanymi później przez jakiegoś kopistę. Również Ołeksa Myszanycz uważał, że wskazane opowiadania zostały napisane przez innego autora^[32]. Według Henryka Suszki, „zapis o Kozakach nie jest obszerny, jednak latopisarz uznał go za ważny, ponieważ nadał mu odrębny śródtytuł”^[33]. Opowiadanie O načalě kozakov powstało w oparciu o tekst kronik Bielskiego i Gwagnina, do których znajdują się odniesienia. Z trzeciej części trzeciej księgi Kroniki Sarmacyey Europskiey (opowiadanie o Kozakach niżowych) zapożyczono materiały, które złożyły się na drugą część opowiadania О началѣ козаков w Latopisie hustyńskim, chodzi mianowicie o wiadomość na temat wyprawy Przecława Lanckorońskiego pod Biełgorod w 1516 roku i datujące się od tego czasu początki kozactwa zaporoskiego. Suszko podkreślił, że „ciekawy jest także cały wywód poprzedzający właściwą informację. Kronikarz nawiązuje do czasów najdawniejszych w celu dokonania ogólnej charakterystyki Rusinów”^[34] jako narodu wojowniczego. Z dzieła Gwagnina, wydanie z 1611 roku, pochodzi przekazana dosłownie wiadomość, że Kozacy łowią ryby i suszą je na słońcu bez soli, udają się do swoich miast na zimę, pozostawiając tylko kilkuset ludzi do ochrony. W wykazie z działu rękopisów Biblioteki Rosyjskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu nie znajdujemy odniesień do Bielskiego i Gwagnina, a tekst rozdziału О началѣ козаков jest identyczny z innymi redakcjami^[35]. Podsumowując analizę tej narracji, Suszko jest przekonany „[…] o pewnej samodzielności latopisarza. Nie jest ona jednak całkowita, albowiem kronikarz porusza się w obrębie materiału historycznego dostarczonego przez Bielskiego czy Gwagnina i nie dodaje wiadomości oryginalnych, które mogłyby posłużyć wyjaśnieniu problemów związanych z historią Kozaczyzny”^[36].

Niewątpliwie pod wpływem Gwagnina autor Latopisu hustyńskiego użył określenia Тиранъ („Tyran”), ale zastosował go nie wobec Iwana IV Wasilewicza Groźnego, ale odniósł do jego dziadka, Iwana III Wasilewicza^[37].

Należy zauważyć, że wśród ukraińskich autorów XVII wieku autor Latopisu hustyńskiego najobficiej korzystał z Kroniki Gwagnina, krytycznie oceniając jej relacje i porównując je z informacjami z innych źródeł.

W tekście Хроніки з літописців стародавніх (Kronika z latopisów starożytnych) Fieodosija Sofonowycza (1673 roku) są tylko trzy odwołania do Gwagnina. Ponadto odniesienie można znaleźć w redakcji jednej z części tego dzieła opracowanej przez Pantelejmona Kochanowskiego^[38]. Sofonowycz znacznie szerzej korzystał z Kroniki Sarmacyey Europskiey, choć wolał latopis krajowy i kronikę Stryjkowskiego. Według Aleksandra Rogowa od Gwagnina Sofonowycz zapożyczył opowieść o Giedyminie, którą włączył do drugiej części Кройніки о початку і назвіску Литви („Kroniki o początku i nazwie Litwy”). Кройніка о землі Польской („Kronika o ziemi polskiej”), trzecia część dzieła Sofonowycza, oparta była na dziełach Bielskiego i Gwagnina^[39]. Zapożyczenia Sofonowycza z Kroniki Sarmacyey Europskiey szczegółowo opisał Mycyk we wstępie i komentarzach do wydania z 1992 roku. Głównym źródłem „części litewskiej” była kronika Stryjkowskiego. „Водночас – podkreślił badacz – досить активно використовувалася … Хроніка О. Гваньїні. Особливо це помітно при викладі подій Ф. Софоновичем від князя Палемона до Міндовга”^[40]. Jeszcze ważniejsze było dzieło Gwagnina dla ukazania wydarzeń z historii Polski. Wiadomości na temat okresu od panowania Lecha do panowania Mieszka II (do 1034 roku), a także o panowaniu Władysława II (1140–1146) i Mieszka III (1174–1184) opierają się wyłącznie na Kronice Sarmacyey Europskiey. Opowiadając o innych wydarzeniach, Sofonowycz posługiwał się obok niej kroniką Bielskiego^[41]. W komentarzach do publikacji odnotowuje się pewne zapożyczenia (opowieść o pogańskich bóstwach Słowian), a przede wszystkim różnicę w przekazywaniu pewnych wydarzeń w dziełach Sofonowycza i Gwagnina^[42]. Ukraiński autor nie był zwykłym kopistą obcych źródeł narracyjnych i traktował je dość krytycznie. Pominął pewne miejsca, które nie odpowiadały jego koncepcji, a także zmieniał ich cechy. W szczególności charakterystyka Świdrygiełła dokonana przez Sofonowycza zasadniczo różni się od charakterystyki podanej w kronikach Gwagnina i Stryjkowskiego^[43].

Dzieło Sofonowycza znacząco wpłynęło na treść Літописця Дворецьких (Latopisiec Dworeckich), powstałego zdaniem Mycyka w latach 1673–1675^[44]. W Latopisce znajdują się bezpośrednie zapożyczenia z Kroniki Sarmacyey Europskiey o pochodzeniu Słowian i przesłaniu im listu przez Aleksandra Macedońskiego, opis księstw kijowskiego i czernihowskiego. Wszystkie zapożyczenia mają charakter zwięzły, wskazane są księgi i stronnice według wydania z 1611 roku. Stwierdzono także, że Gwagnin opisał Kamieniec Podolski, Bar, Międzybóż, Brzeżany, Trembowlę, Chmielnik, Bracław, Winnicę, Dźwinogród (Звенигород)^[45].

W pierwszym wydaniu Синопсиса (Synopsisu), które ukazało się w Kijowie 1674 roku, znajduje się kilka zapożyczeń z Kroniki Sarmacyey Europskiey. W odsyłaczach na marginesach w niektórych przypadkach wskazany został tytuł dzieła i karta, w innych tylko tytuł. Do Kroniki Gwagnina sięgnął anonimowy autor, opowiadając legendę o podróży apostoła Andrzeja przez Dniepr, o panowaniu Igora i jego zamordowaniu przez Drewlan, o śmierci księcia Światosława w Bystrzach Dniepru. W oparciu o materiały Kroniki Sarmacyey Europskiey powstał rozdział О идwлѣх („O idolach”). Z tego źródła zapożyczono również opowieść o pierwszym chrzcie Słowian. Nawiązując do księgi o Moskwie, autor Synopsisu po raz kolejny wspomniał o apostole Andrzeju^[46]. Do kolejnych wydań dzieła był dołączany rozdział О народѣ Сарматском і о наречіи его („O narodzie sarmackim i jego języku”), zestawiony z fragmentów dzieł Gwagnia, Kromera i Stryjkowskiego^[47].

Z Kroniki Sarmacyey Europskiey korzystał znany pisarz-teolog i prawosławny mnich Joannicjusz Galatowski. W jego pracach widoczne są zapożyczenia z Kroniki Gwagnina oraz odwołania do niej. W traktacie Нѣбо новое (Niebo nowe), opublikowanym we Lwowie w 1665 roku, opowieść o trzech cudach Matki Bożej Galatowski zapożyczył z opisania ziemi tatarskiej, które stanowi ósmą księgę w edycji z 1611 roku. Jednocześnie podał dokładne odniesienia do swojego źródła^[48]. W dziele Скарбница (Skarbnica), które ukazało się w Nowogrodzie Siewierskim w 1676 roku, Galatowski użył wiadomości Gwagnina o Kozakach zaporoskich podanych w trzeciej księdze Kroniki. Opowiadając o kampanii z 1516 roku, głównie według tekstu tej ostatniej, Galatowski pominął jednocześnie słowa Bielskiego, przeniesione bezkrytycznie przez Gwagnina do jego opisu, że od tego czasu powstała Kozaczyzna. Ukraiński pisarz odniósł się do słów Włocha, zwracając uwagę na wielką chwałę Kozaków i przedstawił sposób ich przemieszczania się na łodziach przez szybki nurt Dniepru^[49]. Materiały Gwagnina z obszaru tematyki tureckiej i tatarskiej zostały wykorzystane przez Galatowskiego podczas pracy nad dziełem Alkoran Mahometow, które ukazało się w Czernihowie w 1683 roku po polsku. W szczególności na marginesach znajdziemy następujące odniesienie: „Alexander Gwagnin o ziemi tatarskiey. List 37”^[50]. To ostatnie dzieło Galatowskiego w pewnym stopniu wpłynęło na Historię scytyjską (Скифская история) moskiewskiego pisarza Andrieja Łyzłowa, zwłaszcza w części rozważań nad „doktryną mahometańską”^[51].

Zapożyczenia z Kroniki Sarmacyey Europskiey znajdują się w rękopisach, których autorem był Pantelejmon Kochanowski. Mycyk ustalił, że Хронографъ, глаголемый лѣтописецъ рускій (Сhronograf, nazywany latopisiec ruski) składa się z pięciu części. Druga i trzecia z nich, zatytułowane Енеалогия турецкая („Genealogia turecka”) i Описанє, отколь Москва узяла свое назвиско („Opis, skąd Moskwa wzięła swoją nazwę”), są fragmentami dzieła Gwagnina. Części czwarta Кройника о земли Полской („Kronika o ziemie polskiej”) i piąta Кройника о початку и назвиску Литвы („Kronika o początku i nazwie Litwy”) zostały zredagowane przez Kochanowskiego, trzecia i druga to części kroniki Sofonowycza, który sam korzystał z Kroniki Sarmacyey Europskiey. Rękopis ten stał się podstawą kolejnego, zatytułowanego Обширный Синопсис Руский (Obszerny Synopsis Ruski) i obecnie przechowywanego w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej w Sankt Petersburgu (sygnatura F.IV.214). Kochanowski dokonał pewnych redukcji, w miejscu opuszczonych fragmentów wprowadził szereg uzupełnień, między innymi zaczerpniętych z dzieła Gwagnina^[52]. Część, która nosi tytuł Описаніе wтколь Москва узяла сво назвиско: и Мѣста Столного Москвы: и Панств до Цр҃ства Московского належачихъ („Opisanie, skąd Moskwa wzięła swoją nazwę oraz miasta metropolitalnego Moskwy i państw należących do carstwa moskiewskiego”), w pełni pokrywa się ze strukturą pierwszej części księgi siódmej Kroniki Sarmacyey Europskiey^[53]. Już sama końcówka tytułu tej części rękopisu jest kalką tytułu części dzieła Gwagnina (w oryginale: Ksiąg VII. Część I. W ktorey śię zamyka Opisanie Xięstwa Moskiewskiego y Panstw do niego należących). Tytuły elementów strukturalnych rękopisu powtarzają podobne elementy występujące w wydaniu. Opisując Księstwo Siewierskie, Kochanowski nawet nie poprawił błędu Gwagnina: „Новгород Сивєрскїй або Стародуб…” („Novgorod Siverskij abo Starodub…”)^[54]. Opis Dniepru zawarty w siódmej księdze Kroniki Sarmacyey Europskiey został dosłownie zapożyczony przez ukraińskiego autora^[55].

W Obszernym synopsisie ruskim (listy 232–233v) znajduje się drobne dzieło Повість ведлугъ нікоторыхъ мудрыхъ людей, откуль початок свой и назвиско взяли козаки (Opowieść niektórych mądrych ludzi, skąd swój początek wzięła nazwa i sami Kozacy). Stanowi ono skrócone wprowadzenie do Skarbnicy Galatowskiego. Kochanowski porzucił refleksję religijną i retoryczną, by zostawić tylko materiały dotyczące początkowego etapu historii Kozaków, ponieważ w innych częściach zbioru ich nie wprowadził^[56]. Jak już wspomniano, Galatowski pisząc swoją pracę, korzystał z Kroniki Sarmacyey Europskiey Gwagnina.

W Сборнике летописей, относящихся к Южной и Западной Руси (Zbiorze latopisów dotyczących Rusi Południowej i Zachodniej), wydanym w Kijowie 1888 roku, Wołodymyr Antonowycz umieścił kompilację Лѣтописецъ или описаніе краткое знатнѣйшихъ дѣйствъ и случаевъ, что въ которомъ году дѣялось в Украине малороссійской обѣихъ сторонъ Днѣпра и кто именно когда гетманомъ былъ козацкимъ (Latopisiec albo krótkie opisanie najważniejszych działań i przypadków, co w którym roku się stało na Ukrainie Małorosyjskiej po obu stronach Dniepru i kto dokładnie, kiedy był hetmanem kozackim). Zdaniem badacza została ona przepisana z Краткого описанія Малороссіи (Krótkiego opisania Małorosji), powstałego przed 1692 rokiem^[57]. Istnieją przesłanki, aby uznać taką opinię za słuszną, gdyż tekstowo zabytki te są do siebie podobne, jednak przesłanie tego ostatniego jest bardziej szczegółowe. Niektóre wydarzenia wymienione w Krótkim opisaniu Małorosji nie znalazły odzwierciedlenia na kartach Latopiśca. Należą do nich zwłaszcza niewielkie opowiadanie o wyprawie wojsk polskich i kozaków pod Biełgorod w 1516 roku^[58]. Prawdopodobnie powstało ono na podstawie Kroniki Sarmacyey Europskiey Gwagnina. Możliwe jednak, że autor korzystał z kroniki Bielskiego, z której i Gwagnin także zapożyczył tę historię. Obydwa pomniki ukraińskiego latopisarstwa kończą się listą hetmanów z ich krótką charakterystyką. Ocena działalności Swierczowskiego (Swiergowskiego), Podkowy i Szacha^[59] pozwala przypuszczać, że autor Krótkiego opisania Małorosji opierał się na Kronice Sarmacyey Europskiey. Autor korzystał także z innych źródeł. Wskazuje na to wiadomość, której nie ma w dziele Gwagnina, o pochowaniu w Monasterze Kaniowskim ciała Podkowy straconego we Lwowie na rozkaz króla polskiego.

W końcu XVII wieku pojawił się kolejny zabytek – Лѣтописец си ест Кройника з розных авторов и гисторыков многих диалектом руским ест написана в монастыру Святотроецком Илинском Чернѣговском іеромонахом Леонтіем Боболинским, законником монастыра Выдубицкого Кіевского, року от Рождества Христова 1699, месяца апрыля, дня 23 (Latopisiec to jest Kronika od różnych autorów i wielu historyków w dialekcie ruskim napisana w monasterze Świętej Trójcy Illińskiej Czernihowskiej przez hieromnicha Leontiusza Bobolińskiego, kanonika monastera Wydubickiego Kijowskiego, roku od Bożego Narodzenia 1699, miesiąca kwietnia, dnia 23). Zdaniem Ołeny Apanowycz hieromnich wpisał chronograf ukraiński w drugiej redakcji do swego rękopiśmiennego zbioru, który Mycyk nazwał wersją Bobolińskiego^[60]. Jak już wspomniano, autor ukraińskiego chronografu korzystał z Kroniki Sarmacyey Europskiey. Spośród uzupełnień dokonanych przez Bobolińskiego najobszerniejsze są dwa ostatnie opowiadania. Obydwa zostały opublikowane przez Osypa Samczewskiego jako dodatek do publikacji latopisu Hryhorija Hrabianki (Kijów 1854). Jeszcze 1878 roku Orest Lewicki, a następnie Wołodymyr Ikonnikow zwrócili uwagę, że obydwa opowiadania zapożyczono nie z Opisu wojny Iwony, jak sądził Mychajło Maksymowycz, ale z Kroniki Gwagnina czy Bielskiego^[61]. Kowalski i Apanowycz jednoznacznie stwierdzili, że fragmenty zostały skopiowane przez Bobolińskiego z wydania Kroniki Sarmacyey Europskiey z 1611 roku^[62]. Tak jest w istocie. Pierwsza cząstka O Ивонѣ, Господару Волоскомъ (O Iwonie, hospodarze wołoskim) jest tłumaczeniem niemal dosłownym fragmentu pierwszej księgi dzieła Gwagnina^[63]. W Latopisie zachowały się charakterystyczne dla wydania z 1611 roku zwroty językowe, a także liczne polonizmy, co widać już w pierwszych zdaniach:

W wydaniu z 1611 roku po historii o Iwonie Gwagnin mówi, że nie był świadkiem tych zdarzeń i zebrał informacje z innych kronik^[66]. Boboliński pominął te słowa. Ukraiński autor zostawił tylko część oryginalnych podtytułów na marginesach. Niektóre podtytuły zostały zredagowane przez samego Bobolińskiego.

Drugie opowiadanie Повѣсть о Подковѣ, Господару Волоскомъ („Opowieść o Podkowie, hospodarze wołoskim”) jest tłumaczeniem końcowego fragmentu cząstki o Kozakach niżowych z trzeciej części trzeciej księgi Kroniki Sarmacyey Europskiey^[67]. Po ostatnim zdaniu wspomnianego fragmentu Boboliński dodał kolejne zdanie: „Былъ то завше велце помочный народ Козацкій противъ всѣмъ непріятелемъ Короны Полскои” („Był to zawsze wielce pomocny naród kozacki przeciwko wszystkim nieprzyjaciołom Korony Polskiej”). Zostało ono zapożyczone z akapitu, którym kończy się trzecia księga dzieła Gwagnina^[68].

W końcu XVII – na początku XVIII wieku został napisany Літопис Самовидця („Latopis Samowidca”). Tekst tego zabytku ukazywał się w latach 1846, 1878, 1971 i 1972, ponieważ uzupełniano go w oparciu o nowo odkryte wersje. Nieznany autor prawdopodobnie zapożyczył z dzieła Gwagnina i krótko zreferował wiadomości o walce Swierczowskiego i Iwonii z Turkami, o wyprawie Kozaków pod wodzą Bohdana na Krym w 1576 roku (w Kronice Sarmacyey Europskiey wydarzenie to datowane jest na 1575 rok), o przekroczeniu przez Zaporożсów Donu po tym, jak Stefan Batory „хотѣлъ всѣхъ выгубити” („chciał wszystkich zniszczyć”), o Podkowie i Szachu^[69]. Z kolei krótka wzmianka o wyprawie pod Biełgorodem w 1516 roku^[70] została napisana w oparciu o dzieło Gwagnina lub Kronikę Bielskiego. Z tej ostatniej mogła być również przejęta informacja o przekroczeniu przez Zaporożсów Donu (Wiktor Brechunenko twierdzi, że najbardziej szczegółowe informacje o tym wydarzeniu podaje Kronika Bielskiego^[71]). Pisząc swoje dzieło, Gwagnin szeroko korzystał z Kroniki wszytkiego świata^[72].

Samuel Wełyczko (Самійло Величко) tylko w pierwszym tomie swego Latopisu, który pojawił się najpóźniej w roku 1708 (współcześni badacze uważają, że wydarzyło się to około 1728 roku^[73]), trzy razy odniósł się do dzieła Gwagnina. Rozważając przyczyny wojny wyzwoleńczej narodu ukraińskiego z lat 1648–1654, zauważył w szczególności:

Бист вԑліԑ малоросияном шляхԑтнимъ и посполитимъ, по ѡбоїх сторонах рԑки Днԑпра житԑлствующимъ, и козакам Войска Zапорожскаго ѡт п҃новъ полских и іхъ дозорцовъ… утѣснԑніԑ, озлоблԑніԑ, всԑконԑчноԑ знищԑнԑ и разорԑніԑ. Котороԑ то утѣснԑніԑ, любо началося творити Русѣ ѡт поляков ѡт 1333, подлугъ Кгваgнѣна и Пуфԑндорфия^[74].

Mówiąc o przyroście liczebnym Kozaków na początku XVI wieku, Wełyczko odwoływał się do dzieł Kromera i Gwagnina^[75]. Wreszcie oparł się na Kronice Włocha, podkreślając, że Władysława II,

[…] за королԑвства своԑго, ко руссом и козакам (взглядом надання и ствԑржԑння прав и волностԑй імъ полԑзних) нԑ бԑз ѡсобливої моглъ быти б҃лгодати и призрѣнія, яко м҃нрх (по свѣдитԑлству Gваgнѣнову, в кронѣци полской на листѣ 98), з матки руски рождԑнний, и многоԑ з своїхъ добродѣтԑлԑй и б҃лгонравія ѡт того ж Кгваgнѣна залԑцԑнԑ імѣющий^[76].

Ponieważ dzieło Wełyczki poświęcone jest wydarzeniom z połowy i drugiej części XVII wieku, autor mógł posłużyć się Kroniką Sarmacyey Europskiey jedynie do opisania ich tła historycznego.

Amerykański badacz Daniel Clarke Waugh twierdził, że ukraińskie tłumaczenie polskiego tekstu listu tureckiego sułtana, znanego z kronik Wełyczki (wydanie Kijów 1848, dodatek 3–5) oraz rękopiśmienna wersja z tego ostatniego (dział rękopisów Biblioteki Rosyjskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu, sygnatura 4.7.25, karta 373v) zostały zapożyczone z dzieła Gwagnina z wydania opublikowanego w 1611 roku^[77].

Wśród ksiąg „starożytnych historiografów” użytych do napisania w 1710 roku latopisu, Hryhorij Hrabianka wskazał także dzieło Gwagnina. Już samo to sformułowanie pozwala przypuszczać, że nie posługiwał się on wydaniem, lecz rękopiśmiennym tłumaczeniem: „Понеже въ книгахъ древними исторіографи, Римскими и Полскими, […] Гвагнѣномъ […] составлеными, а ныне на Славенскій языкъ переведеннихъ […]” („Ponieważ w książkach przez dawnych historiografów, rzymskich i polskich […] przez Gwagnina […] napisanych, a teraz przetłumaczonyсh na język słowiański […]”)^[78]. Rozpatrując etymologię słowa „Kozak”, Hrabianka nawiązał do poglądów kilku kronikarzy, w tym Gwagnina, który etymologię tego słowa wywiódł z pojęcia wolności. Ukraińskiemu autorowi bardziej podobała się ta interpretacja niż zaproponowana przez Wespazjana Kochowskiego, jakoby nazwa Kozacy pochodziła od kóz. „Приличнѣе” („Za bardziej przyzwoitą”) uznał także opinię Stryjkowskiego, wedle którego nazywano Kozaków od imienia starożytnego wodza Kozaka^[79]. Fragment o wyprawie pod Biełgorod w 1516 roku^[80] mógł zostać zaczerpnięty z Gwagnina albo Bielskiego, który również wymieniony jest wśród „dawnych historiografów”. Posługując się Kroniką Sarmacyey Europskiey, opisano krótkie podsumowanie wydarzeń na Wołoszczyźnie w 1574 roku (historia o Iwonie), wtargnięcie Turków i Tatarów na Podole oraz wyprawę Kozaków prowadzoną przez Bohdana pod Perekop w roku następnym. W pierwszej księdze dzieła Gagnina zdarzenia te są przedstawione dokładnie w tej kolejności^[81]. Prawdopodobnie z księgi trzeciej zapożyczono fragment o komplikacjach w stosunkach Zaporożców z królem Stefanem Batorym, w wyniku których ci pierwsi wycofali się za Don. W miarę wzrostu zagrożenia napadami turecko-tatarskimi na ziemie Korony, król zmuszony był łagodzić swoją politykę wobec Kozaków^[82]. Dalej w Kronice Sarmacyey Europskiey znajduje się opowieść o Podkowie, a w latopisie Hrabianki krótkie opowiadanie Сказаніе о гетманѣ козацкомъ Шаху и Подковѣ, и о различныхъ бранехъ козацкихъ (Opowieści o hetmanie kozackim Szachu i Podkowie oraz o różnych bitwach kozackich)^[83]. Zgodność ta, a także podobieństwo treści sugerują, że Hrabianka pisząc tę część korzystał z wydania dzieła Gwagnina z 1611 roku. Wraz z nim (w oryginale lub w tłumaczeniu) Hrabianka miał do dyspozycji jakieś inne źródło. Wskazują na to słowa o pochowaniu ciała Podkowy w monasterze kaniowskim. Jak już wspomniano, informacji tej nie ma w pracy Włocha. Jednak jest ona zawarta w Кратком описаніи Малороссіи, w Лѣтописѣ или описаніи кратком i w Latopisie Samowidca^[84]. Nawiasem mówiąc, Hrabianka korzystał z tego ostatniego. Apanowycz wymieniła latopis Samowidca wśród czterech głównych źródeł Hrabianki^[85].

Kowalski zauważył, że jednym z rękopiśmiennych spisów bliskich pierwszej części latopisu Hrabianki jest liczący 64 strony tzw. Синопсис истории козаков, в котором о проименовании и началѣ козаков, и о их нравах и обікновениям, пищи, оружии их […] (Synopsis historii Kozaków, w którym mowa o nazywaniu i początku Kozaków oraz o ich manierach i zwyczajach, jedzeniu, orężu ich […]), który jest przechowywany w dziale rękopisów Biblioteki Państwowej Rosji w Moskwie, fundusz 256, jednostka magazynowa 388. Opiera się na rozdziale O Kozakach niżowych trzeciej części trzeciej księgi dzieła Gwagnina^[86]. Rękopis ten, przechowywany wcześniej w bibliotece Moskiewskiej Akademii Teologicznej, nosi także inny tytuł: Сіноѱисъ^[87] Ѡ началѣ проименованїѧ Козаковъ ѿ Кудъ Козаки Нареченны и ѿ коего Племены и Рѡда (Synopsis. O początku nazywania Kozaków, skąd Kozacy nazwani i od jakiego plemienia i rodziny [pochodzą]). Dzieło to jest bliskie nie tylko treścią, ale i tekstem latopisowi Hrabjanki:

Według opisu sporządzonego przez Antonowycza znaczna liczba zapożyczeń z Kroniki Sarmacyey Europskiey jest charakterystyczna dla niepublikowanego Latopisu międzygórskiego (Межигірський літопис) z początku XVIII wieku^[90].

Stepan Łukomski (Степан Лукомський), urodzony w 1701 roku, ukończył w 1722 roku szkołę bracką w Kijowie i – jak pisał w swojej autobiograficznej opowieści (skazce) – zamierzał za granicą „латинское совершить учение” (studiować naukę łacińską). Jednak choroba stała się przeszkodą w realizacji zamiaru. Przez kilka lat młody człowiek studiował w Polsce^[91]. Swoją znajomość języka polskiego Łukomski wykorzystywał podczas pracy nad tłumaczeniami. W 1738 roku przełożył dziennik Szymona Okolskiego, uzupełniając go opowiadaniami opracowanymi na podstawie latopisów kozackich^[92]. Następnie przetłumaczył notatki Macieja Tytłowskiego, poprawiając i uzupełniając je według latopisów ukraińskich. Łukomski przełożył także słynny epos historyczny Samuela Twardowskiego Wojna domowa^[93]. Będąc na emeryturze i nie chcąc „напрасно и бѣздельно времени терять, но чтобъ какую нибудь прислугу обществу дѣлать” („marnować czasu na próżno i bez celu, ale zrobić coś dobrego dla społeczeństwa”), napisał dzieło kompilacyjne. Jego tytuł: Собраніе историческое Изъ книгъ древняго писателя Александра Гвагнина и из старихъ рускихъ вѣрнихъ лѣтописей Абшитованнимъ полковимъ обознимъ Стефаномъ Василиевимъ синомъ Лукомскимъ сочиненное в малороссійскомъ городѣ Прилукѣ 1770 году (Zbiór historyczny z ksiąg dawnego pisarza Aleksandra Gwagnina i ze starych ruskich latopisów prawdziwych przez emerytowanego oboźnego pułkowego Stefana Wasilijewa syna Łukomskiego skomponowany w małorosyjkim mieście Priluki w roku 1770). Praca poświęcona jest wydarzeniom na Ukrainie w latach 1299–1599. Głównym źródłem Łukomskiego była Kronika Sarmacyey Europskiey, o czym mówi sam tytuł. Potwierdzają to badacze. Co do „старихъ рускихъ вѣрнихъ лѣтописей” („starych ruskich prawdziwych latopisów”) Lewicki i Ikonnikow uważali, że jest to jeden z latopisów kozackich. Ikonnikow zwrócił uwagę, że ten latopis jest bliski hustyńskiemu, ale nie jest z nim identyczny. Uważał także, że ukraiński autor korzystał z dzieła Twardowskiego. Z Kroniki Sarmacyey Europskiey Gwagnina Łukomski zapożyczył wszystkie informacje o Zaporożcach (w tym o tzw. „Kozakach litewskich”): etymologię słowa „kozak”, wiadomości o życiu codziennym, osadach, pływaniu po Dnieprze, opowiadanie o związku Swierczowskiego i Iwonii w 1574 roku, wiadomość o kampanii w 1575 roku na Krymie prowadzonej przez Bohdankę, opowiadanie o Janie Podkowie (1577 roku). Główną metodą przekładania jest forma cytatu lub opowiadanie własnymi słowami Kroniki Gwagnina. Jednocześnie Łukomski wskazał, z której księgi lub fragmentu zapożyczył materiał (o Słowianach, o Tatarach Perekopskich i Oczakowskich, o Litwie, o Polsce, o Kozakach niżowych i zaporoskich). Według obliczeń Iwana Dzyri, w latopisie Łukomskiego znajdują się 154 odnośniki do dzieła Gwagnina^[94]. Собраніе историческое […] zostało opublikowane przez Lewickiego w 1878 roku w drugim wydaniu latopisu Samowidca^[95].

W 1856 roku Mykoła Biłozerski wydał zbiór odkrytych przez siebie latopisów ukraińskich. Wśród nich Хронологія высокославныхъ ясновельможныхъ гетмановъ, преже Хмелницкого бывшихъ (Chronologia najsłynniejszych hetmanów szlacheckich, którzy byli przed Chmielnickim) z rękopiśmiennego zbioru z końca XVIII wieku. To zdanie pochodzi z autentycznej wiadomości Gwagnina: „1568 года генваря 18 д. Бируля съ козаками своими, партизанд Мадскій, силное нападеніе учинилъ на московское войско”^[96]. Jednak autor latopisu popełnił błąd. W pierwszej księdze Kroniki Sarmacyey Europskiey jest powiedziane: „Nazaiutrz dnia 18. Stycznia. Birula Kozak Nizowy / z towarzystwem swym […]”^[97]. Oznacza to, że rok nie jest określony. Można to ustawić z kontekstu. Właściwie opisywane wydarzenie miało miejsce na początku 1569 roku. Nie określił Gwagnin Biruli Madskim, choć rzeczywiście tak go nazywano^[98]. Niewykluczone, że autor Chronologii wykorzystał opowiadanie o Swierczowskim i Podkowie z Kroniki Sarmacyey Europskiey sporządzając krótkie wiadomości o tych słynnych wodzach kozackich^[99].

W latach 1785–1786 na podstawie ukraińskich dzieł historycznych generał Aleksander Rigelman napisał Лѣтописное повѣствованіе о Малой России и ея народѣ и козакахъ вообще […] (Opowieść latopisarska o Małej Rusi i jej mieszkańcach oraz o Kozakach w ogóle […]). Dzieło opublikowano w 1847 roku. Biorąc pod uwagę etymologię słowa „kozak”, szczególnie zwrócił uwagę na to, że: „[…] Александръ Гвагнинъ отъ свободы нарицаетъ Козаками […]” („[…] Aleksander Gwagnin od wolności nazywa [ich] Kozakami […]”). Jednak w tekście to zdanie jest ujęte w cudzysłów. Po cudzysłowie Riegelman dodał: „Такъ говоритъ историкъ” („Tak mówi historyk”), – nawiązując do nieznanego ukraińskiego historyka^[100]. Oznacza to, że nie korzystał bezpośrednio z Kroniki Sarmacyey Europskiey. Potwierdzają to inne fragmenty. Niewątpliwie wiadomość o ataku Kozaków pod wodzą Biruli na wojsko moskiewskie ma swoje źródło we wspomnieniu Gwagnina, który był świadkiem tego wydarzenia. Różni się jednak od słów w dziele Włocha tym, że przywódca nazywa się Birula Madski, a samo wydarzenie przypisywano rokowi 1568 zamiast 1569. Jak już wspomniano, podobne różnice są charakterystyczne dla Chronologii najsłynniejszych hetmanów szlacheckich, którzy byli przed Chmielnickim^[101]. Wiadomość Riegelmana o Swierczowskim jest bardzo zwięzła. Nieco bardziej szczegółowa jest historia o Podkowie. Ta ostatnia kończy się zaleceniem pochówku ciała Podkowy w monastyrze kaniowskim, czego nie wspomina się w Kronice Sarmacyey Europskiey, ale o czym mowa w latopisach ukraińskich (Krótkie opisanie Małorosji, Latopisiec albo krótkie opisanie…, latopisach Samowidca i Hrabianki). Ponadto wymienione postacie są podane na liście hetmanów jako szósty i ósmy. Pod tymi samymi numerami występują one w Chronologii. Jeśli wiadomość Gwagnina o wysłaniu przez króla komisarzy na Zaporoże zamyka opowieść o Podkowie, to w dziele Riegelmana znalazła się ona w części poświęconej dziesiątemu hetmanowi Szachowi^[102]. Potwierdza to również, że generał nie korzystał bezpośrednio z Kroniki Sarmacyey Europskiey. Materiały zaczerpnięte z tego dzieła znalazły się w jego Opowieści latopisarskiej… już jako tradycja historiograficzna, która ukształtowała się w latopisarstwie ukraińskim w drugiej połowie XVIII wieku.

Przeprowadzona analiza pozwala na wyciągnięcie następujących wniosków.

Kronika Sarmacyey Europskiey cieszyła się dużym powodzeniem wśród autorów ukraińskich. Zapożyczenia z niej i ślady wpływów można prześledzić w ponad dwudziestu pięciu dziełach z XVII–XVIII wieku. Każdy z wieków posiada odrębne powody, dla których interesowano się Kroniką Gwagnina. W XVII wieku było ono większe (zob. Załącznik 1). Na ten czas przypada powstanie większości wspomnianych dzieł. Ukraińscy pisarze interesowali się przeszłością Ukrainy, a także Litwy i Polski, historią Kozaków zaporoskich. W zabytkach z XVIII wieku (zob. Załącznik 2) zainteresowanie ich autorów prześledziliśmy tylko w kontekście ostatniego aspektu.

Nie wszyscy autorzy korzystali z Kroniki Sarmacyey Europskiey bezpośrednio. W niektórych dziełach (zwłaszcza z XVIII wieku) materiały o tematyce kozackiej były już trwale obecne w tradycji historiograficznej.

Najobficiej historyczno-geograficznym opisem Gwagnina posłużyli się autor Latopisu hustyńskiego i Sofonowycz podczas pisania Kroniki z latopiśców starożytnych, krytycznie rozpatrując relację Włocha i porównując ją z materiałami ze źródeł narracyjnych krajowych i zagranicznych. W odróżnieniu od nich Łukomski umieścił w swoim Zbiorze historycznym cytaty z dzieła Gwagnina lub opowiadał własnymi słowami niektóre jego fragmenty.

Autorzy wszystkich analizowanych zabytków literatury ukraińskiej z XVII i XVIII wieku korzystali wyłącznie z wydania polskojęzycznego dzieła Gwagnina z 1611 roku. Znaleziono tylko jeden przypadek użycia łacińskiego Sarmatiae Europeae Descriptio wydanego w 1578 lub 1581 roku podczas pisania niewielkiego dzieła, które datowane jest na koniec XVI wieku, a więc przed publikacją rozszerzonej Kroniki Sarmacyey Europskiey w języku polskim.

Załączniki

Schemat wykorzystania Kroniki Aleksandra Gwagnina przez autorów ukraińskich w końcu XVI–XVII wieku

Schemat wykorzystania Kroniki Aleksandra Gwagnina przez autorów ukraińskich w XVIII wieku