Uniwersytet Łódzki;
maria.berkan@uni.lodz.pl
https://orcid.org/0000-0002-7137-6094
Artykuł dotyczy zachowanych w Archiwum Państwowym w Łodzi, w zespole 592 Archiwum rodziny Bartoszewiczów, dwóch rękopisów autorstwa Adama Bartoszewicza, seniora rodu: Znakomite niewiasty polskie, a szczególnie znane w dziejach równie jak i na polu literackim oraz Poczet sławnych kobiet polskich a mianowicie uczonych literatek alfabetycznie ułożony przez A.[dama] B.[artoszewicza] 1859 r. [– skorowidz nazwisk]. Ich wspólnym mianownikiem są dzieje polskich kobiet, z naciskiem położonym na twórczość literacką i przekładową do lat siedemdziesiątych XIX wieku. Celem szkicu jest opis zawartości obu jednostek pod kątem sposobu tworzenia przez autora potencjalnego słownika, jego źródeł informacji, kwerend prasowych i kształtu inwentarza. Nie wiadomo, jakie plany wydawnicze wiązały się z brudnopisami, jednak można potraktować je jako ważny materiał źródłowy w historii budowania w wieku XIX wiedzy o piśmiennictwie kobiecym.
Słowa kluczowe: kobiety autorki, historia kobiet, bibliografia XIX wieku, słowniki biobibliograficzne, spisy pisarek i tłumaczek, Archiwum rodziny Bartoszewiczów, Adam Bartoszewicz
This article deals with two manuscripts preserved in the State Archive in Łódź, in collection number 592 of the Bartoszewicz Family Archive, written by Adam Bartoszewicz, the senior of the family: Excellent Polish Women, Especially Famous in History as well as in the Literary Field and The Inventory of Famous Polish Women, namely Literary Scholars Alphabetically Arranged by A.[dama] B.[artoszewicz] 1859 [– name index]. Their common denominator is the history of Polish women, with an emphasis on literary and translation works up to the 1870s. The purpose of the draft is to describe the contents of two manuscripts in terms of how the author created a potential dictionary, its sources of information, press queries and the shape of the inventory. It is not known what publishing plans were associated with the briefs, but they can be treated as important source material in the history of the construction of knowledge about women’s writing through the middle decades of the nineteenth century.
Keywords: women authors, history of women, nineteenth-century bibliographies biobibliographical dictionaries, lists of women writers and translators, The Bartoszewicz Family Archive, Adam Bartoszewicz
O Adamie Mateuszu Bartoszewiczu (1792 lub 1794–1878), ojcu Juliana – historyka (1821–1870) i dziadku Kazimierza – literata i wydawcy (1852–1930), napisano już sporo, przypominając jego rolę w tworzeniu kilkupokoleniowego archiwum rodzinnego, przechowywanego obecnie w Archiwum Państwowym w Łodzi[1]. Jego życie zawodowe podporządkowane było przede wszystkim nauczycielstwu. Uzyskawszy w 1815 roku (po bolesnym udziale w kampanii napoleońskiej) dyplom magistra filozofii, podjął pracę w szkołach w Mirosławiu i w Białej Radziwiłłowskiej (Akademia Bialska), ucząc zarówno matematyki, jak i języka polskiego, historii literatury polskiej, a okresowo nawet kaligrafii[2]. W chwilach tzw. rekreacji grywał z wychowankami w piłkę lub praktykował z nimi sporządzanie w plenerze pomiarów geometrycznych[3]. W roku 1827 Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego nadała mu stopień profesorski, co otworzyło przed Bartoszewiczem możliwość objęcia posady inspektora Gimnazjum Gubernialnego w Łykowie, a z czasem szkoły obwodowej w Warszawie[4], gdzie też na stałe zamieszkał z rodziną po roku 1833. Jak przypomina Zofia Zielińska-Klimkiewicz, był urodzonym pedagogiem, szanowanym i lubianym[5]. Jeden z jego bialskich wychowanków, Jan Gloger, relacjonował:
Adam Bartoszewicz rozbudzał w uczniach swoich gorące zamiłowanie do literatury ojczystej i zachęcał do gromadzenia wypisów z lepszych pisarzy polskich. Więc każdy prawie z nas, pomimo drogości papieru, miał grube foliały wypisów. Posiadam dotąd księgę in quarto, w której na 610 bibulastych stronicach mieści się 285 rozmaitych utworów i wyjątków wierszem i prozą, a był to już tom drugi. Józio biegał ciągle do Bartoszewicza, przynosił i, że tak powiem, pochłaniał wychodzące naówczas pisma panny Tańskiej i inne książki z wyboru nauczyciela […][6].
Ów gorliwy uczeń, Józio, to oczywiście Józef Ignacy Kraszewski, ale do listy podopiecznych Bartoszewicza można dopisać również Aleksandra Prejssa, Michała Welinowicza, Józefa i Aleksandra Sengtellerów. Z kolei wypisy, do których sporządzania Bartoszewicz zachęcał elewów, także z racji na wysokie koszta i trudną dostępność książek, stanowiły niemałą część jego własnej pracy kolekcjonersko-dokumentacyjnej, jaka pozostała w manuskryptach[7]. Był zapalonym paremiologiem, miłośnikiem i zbieraczem poezji różnego typu, autorem podręczników matematycznych, zwłaszcza z zakresu geometrii i algebry, tłumaczem opracowań naukowych w tej dziedzinie, wreszcie – amatorem bibliografem i biografem. Wszystkie te prace wyliczała w 1865 r. „Gazeta Warszawska”[8], podkreślając niestrudzone wysiłki umysłowe emerytowanego już wtedy pedagoga. Zaledwie garść zbieranych z pasją materiałów publikowana była w ówczesnej prasie, np. „Pamiętniku Religijno-Moralnym”, „Tygodniku Ilustrowanym”, „Wieńcu”, „Kurierze Warszawskim”, Kalendarzu Warszawskim Józefa Ungra[9]. W niniejszym artykule chcę zwrócić uwagę na bibliograficzne zainteresowania Adama Bartoszewicza, które zaowocowały kilkoma bardzo ciekawymi spisami: pseudonimów[10], dzieł matematycznych i nazwisk zasłużonych matematyków (wedle opinii z „Gazety Warszawskiej” znacznie uzupełniającymi analogiczny inwentarz Feliksa Bentkowskiego[11]), tudzież różnymi wariantami słownikowych biogramów ludzi nauki, historii literatury i kultury[12]. Frapującym pomysłem badawczym Bartoszewicza jest między innymi Poczet znakomitych ludzi pochodzących z poziomego stanu [...][13], niestety doprowadzono go tylko do litery „L”.
Przedmiotem obecnego i wyłącznie rekonesansowego rozpoznania będą jednak dwa inne rękopisy z zespołu 592 Archiwum rodziny Bartoszewiczów, zawierające informacje biobibliograficzne poświęcone kobietom, zwłaszcza polskim poetkom, pisarkom i tłumaczkom. Są to: Znakomite niewiasty polskie, a szczególnie znane w dziejach równie jak i na polu literackim class="blockquote"[Adam Bartoszewicz] oraz Poczet sławnych kobiet polskich a mianowicie uczonych literatek alfabetycznie ułożony przez A.[dama] B.[artoszewicza] 1859 r. [– skorowidz nazwisk]. W obrębie tej tematyki w zbiorach po seniorze rodu pozostała jeszcze niewielka, licząca 26 stron, praca o Elżbiecie Drużbackiej z roku 1853, która z racji nieco innego charakteru nie będzie na razie analizowana[14].
Rękopis Znakomitych niewiast polskich…[15] zajmuje 27 składek arkuszowych tekstu głównego (s. 1–222), 16 składek Przypisów (s. 223–362) i jedną składkę notatek rozproszonych (np. Kobiety, których pisma są drukowane w dziełach polskich; Kobiety profesorki; Rzut oka na stan kobiet w narodach północnych, s. 363–366). Paginacja ołówkiem jest ciągła (s. 1–366, z dodatkiem 68a, 68b, 70a, 70b, w sumie 370 stron), ale jej pochodzenie stanowi najpewniej efekt późniejszego katalogowania. Co do numeracji wprowadzonej przez autora, jest ona dwojakiego rodzaju: zewnętrzna, dla ustalenia kolejności składek, i wewnętrzna, porządkująca poszczególne partie pracy; będzie o niej mowa dalej. Wspomniane składki zszywane są na ogół grubszą bawełnianą nicią, w większości mają po cztery, rzadziej po sześć lub osiem kart (np. składka 16. Przypisów). W dwóch przypadkach w części głównej połączono je w bloki formatu octavo (numery 16–17 i 18–19). Wśród kart rękopisów dominuje papier gładki, barwy szaroniebieskiej, rzadziej kremowej (składki 25–27; w części Przypisów 13, 15–17). W kilku miejscach dołączono do składek pojedyncze strony lub przycięte nieregularnie fiszki (np. s. 31, 76, 79, 180–183), incydentalnie oznaczono marginesy. Karta ze stronami 5–6, zawierająca suplement do wstępu, najpewniej została oderwana z innego arkusza i doszyta do składki pierwszej. Stan całości jest dobry, nie licząc oczywistych śladów upływu czasu, takich jak niewielkie postrzępienia na krawędziach stron, pojedyncze przybrudzenia i przebarwienia. Stosunkowo najgorzej wypadają stronice 223–226, ze znacznymi ubytkami na brzegach i ciemniejszymi plamami.
Pismo Bartoszewicza w młodości było bardzo staranne, w przeciwieństwie do duktu syna Juliana, wyjątkowo trudnego do rozszyfrowania. Jednak w obu omawianych rękopisach zapis bywa różny. Notaty z ostatnich kart Znakomitych niewiast… (np. s. 366) są niemal nieczytelne. Również uzupełnienia na marginesach lub w obrębie sporządzonych wcześniej haseł momentami okazują się kłopotliwe w transkrypcji. Niekiedy jest to zapewne wina atramentu lub pióra, jednak niewykluczone, że główną przyczyną zmiany grafii są procesy starzenia się Bartoszewicza, nasilająca się słabość ręki. Ponadto kilka utworów, które uznał za warte przytoczenia, było przepisywanych przez inną osobę, a on dokonywał jedynie korekty, czasem ją parafując (np. s. 79, 180–183, 184, 205–206, 354–357).
Rękopisy składające się na drugi zbiór pod wspólną nazwą Poczet sławnych kobiet polskich a mianowicie uczonych literatek alfabetycznie ułożony przez A.[dama] B.[artoszewicza] 1859 r. [– skorowidz nazwisk][16] liczą 105 stron (omyłkowo pominięto w paginacji stronę 55) i wbrew tytułowi nie ograniczają się do skorowidzów. Do ich zawartości jeszcze powrócimy, nadmieńmy tylko, że tworzy je kilkanaście składek różnej jakości. Dwie pierwsze (s. 1–16 i 17–23) to karty gładkiego, białożółtawego papieru, sztywniejsze od reszty. Widać delikatne liniowanie ołówkiem oraz nieregularny margines od 0,5 do 1,5 cm. W kolejnych składkach stosowany jest cieńszy materiał, pergaminowy albo czerpany, podobnie jak w manuskrypcie Znakomitych niewiast… w odcieniach szaroniebieskim lub kremowym. W większości karty mają analogiczne zagięcia i uszkodzenia brzegów, niewielkie zaciemnienia, zazwyczaj w prawym dolnym rogu, oraz wyraźne przybrudzenia. W szczególnie złym stanie są stronice 61–64: poza postrzępieniami i przedarciami krawędzi, zdarzają się ubytki i przebarwienia. Gdzieniegdzie zbyt gruby rysik powoduje, że atrament przebija się przez papier, bądź przeciwnie, wydaje się wyblakły – obie okoliczności wydatnie utrudniają lekturę. Dodatkowym problemem jest grafia sprawiająca wrażenie drżącej, niepewnej, rozmywającej się. To najkrótsza składka rękopisu, zaledwie czterostronicowa, uzupełniona o luźne stronice z dopiskami, nietworzącymi spójnej tematycznie całości (s. 65–69). Następna „zszywka” (s. 70–81) zestawiona została z dwóch arkuszy różnego formatu, zapełnianych przez Bartoszewicza nie po kolei. W efekcie porządek treści nie pokrywa się z sekwencją stronic. Poprawnie należałoby przyjąć ciąg: 77, 80, 78, 79, 81. Nietypowa jest również przedostatnia składka (s. 94–97a), bowiem numeracja 96 i 97 dotyczy nie stron, a całych kart zapisanych w pionie i rozciętych w połowie, by mogły, po zszyciu, być częścią kompletu. Ani ta, ani następna (s. 98–105) nie nastręczają natomiast kłopotów z odczytaniem – są dobrze zachowane, jedynie na stronie 105 ostatni akapit jest mało czytelny, być może z powodu zbyt grubej stalówki.
Wydaje się, że w przypadku obu zachowanych w archiwum manuskryptów mamy do czynienia z wersjami brudnopisowymi. Można co najwyżej mówić o korpusie tekstu głównego w rękopisie Znakomitych niewiast… (i jego kilku wariantach zachowanych w Poczcie sławnych kobiet polskich…), na który nanoszono w różnych okresach (daty w odsyłaczach do źródeł prasowych wskazują, że przynajmniej do połowy lat siedemdziesiątych) różnorodne dopiski i rewizje. Nie jest natomiast oczywiste, które „zeszyciki” były wcześniejsze, a które choćby równoległe. W tytule Pocztu sławnych kobiet… pojawia się rok 1859, lecz to wyłącznie przypuszczalna data sporządzenia pierwszego z dwóch rejestrów nazwisk. W tym samym rękopisie mamy też składkę opatrzoną datą roczną 1863, na innych nie ma takich wskazań. Trudno zatem o pewne ustalenia co do okoliczności powstawania rękopisów.
Obie jednostki cechuje obfitość poprawek, skreśleń, adnotacji, przypisów bądź odesłań w rodzaju: „Czyt. »Kurier Warszawski« 1854, nr 5, pag. 4”. Uzupełnienia te pokrywają puste miejsca między numerowanymi hasłami, a także marginesy – wzdłuż strony, po obu jej bokach. Tu i ówdzie ważne informacje, zwłaszcza nazwiska i tytuły, podkreślane są czarną, czerwoną lub (rzadziej) niebieską kredką.
Rękopiśmienne bibliografie Adama Bartoszewicza nasuwają kilka zasadniczych pytań: Z jakich źródeł autor korzystał, konstruując w latach pięćdziesiątych spis zasłużonych Polek? Jaką przyjął metodę opisu rejestracyjnego? Jaką publikację planował i dla kogo? Dlaczego ostatecznie nie ukazała się choćby we fragmentach?
Niestety, odpowiedzi, które można by uznać za pewne, jest niewiele. Najprościej, kierując się odsyłaczami stosowanymi przez Bartoszewicza, objaśnić pierwsze zagadnienie dotyczące podstaw źródłowych.
Jak wiadomo, tradycja sporządzania indeksów osób wysoko cenionych w narodowej historii i kulturze jest w Polsce dość długa. Zdaniem badaczy, autorem pierwszego rękopiśmiennego zestawienia był kanonik warmiński Stanisław Reszka, który około 1594 odnotował 35 nazwisk pisarzy i tytuły ich dzieł[17]. Do jego kontynuatorów w pracach bibliograficznych należeli m.in. Krzysztof Warszewicki[18], Szymon Starowolski[19] czy Krzysztof Sandius[20]. Bliżsi czasom Bartoszewicza i na pewno przez niego czytani, o czym świadczą glosy w omawianych rękopisach, byli z kolei Jan Daniel Janocki[21] i Michał Hieronim Juszyński[22]. Z perspektywy niniejszych rozważań najważniejsze jest, że w obu wymienionych spisach biobibliograficznych odnajdujemy już pojedyncze nazwiska kobiet. Janocki uwzględnił Elżbietę Drużbacką pod jej panieńskim nazwiskiem Kowalska[23], Antoninę Niemirzyczową (sic!), Marię Ogińską, Angelę Zaleską, Teresę i Aleksandrę Załuskie i Sophię Galecką, natomiast u Juszyńskiego pojawiły się nazwiska Katarzyny Czarnkowskiej, Elżbiety Drużbackiej, Anny Madylowny (t. 1), Angeli Zaleskiej, Franciszki Radziwiłłowej, Jadwigi Piotrkowczykowej, Zofii Oleśnickiej, Antoniny Niemierzycowej (t. 2). Były to znaczące sygnały zmiany myślenia, dopełniane w kolejnych pracach bibliograficznych lub syntetycznych z zakresu dziejów polskiej literatury[24]. Jednak dopiero intensyfikacja udziału kobiet w życiu literackim i czytelniczym na początku XIX wieku zainicjowała odrębne studia nad różnymi przejawami twórczej aktywności „płci pięknej”. Prekursorem tego rodzaju badań i autorem pierwszego wykazu poświęconego wyłącznie wybitnym kobietom, w tym literatkom, był nauczyciel Liceum Krzemienieckiego, językoznawca i tłumacz, Jan Sowiński[25]. Jego lektury i kwerendy przyniosły efekt w postaci rozprawy O uczonych Polkach, opublikowanej w 1821 roku. Zawierała ona szkice na temat 53 kobiet; na liście znalazły się pisarki, malarki, tłumaczki, autorki kodeksów ustaw i modlitewników, a także głośne postaci z historii Polski, np. królowa Jadwiga, Zofia Chrzanowska, Teofila Sobieska, Maria Leszczyńska, z pisarek m.in.: Zofia Oleśnicka, Elżbieta Drużbacka, Franciszka Radziwiłłowa, Tekla Łubieńska, Izabela Czartoryska, Maria Wirtemberka, Elżbieta Jaraczewska, Klementyna Tańska, Emilia Felińska, Ewelina Woroniczowa i kilka autorek posługujących się kryptonimami, których autor nie rozwiązał. Jak przyznawał, świadomy niedociągnięć swego spisu, więcej danych udało mu się zdobyć zaledwie o dziesięciu postaciach. Trudno się więc dziwić, że kilkadziesiąt lat później Karol Estreicher nazwał Sowińskiego „nieudolnym szperaczem”, krytycznie oceniając jego studium: „Tytuł obiecujący wiele, a jakże pusta treść!...”[26]. A jednak, choć poznawczo nie była to praca zadawalająca, stanowiła przełom w myśleniu o szerszej niż męska reprezentacji uczestników krajowego życia umysłowego. W Przedmowie Sowiński wyjaśniał:
Pierwszą myśl do pisania O uczonych Polkach, dało mi sławnej Autorki francuskiej dzieło pod tytułem De l’influence des femmes sur la litterature. Nie wiedząc podobnego w języku naszym, a chcąc się nim przysłużyć literaturze ojczystej, radziłem się moich sił, a bardziej ochoty, które mnie zachęciły do napisania tej krótkiej historii literatury Polek.
Ani w Bentkowskim, ani w dodatkach Chłędowskiego, nie znalazłem umieszczonych wszystkich dzieł Polek, musiałem je szukać po prywatnych księgozbiorach i po długim staraniu, dopełniłem zbioru polskich autorek; nie mogę jednak z zupełną powiedzieć pewnością, abym je wszystkie zebrał i aby mi nic do dopełnienia jeszcze nie brakowało. Mówiąc o nich, trzymałem się układu chronologicznego, te wprzód są położone, których dzieła wcześniej wyszły na widok.
Nie mogę sobie pochlebiać, aby to, com napisał, żadnej krytyce podlegać nie miało, wiem, że od niej wolnym nie będę. Zdrowa krytyka, byleby tylko nie przybierała na siebie postać satyry, do wzrostu literatury i do udoskonalenia smaku koniecznie jest potrzebną. Przywilej (że tak powiem) na nią powinien by być tylko powierzanym w ręce najbieglejszych znawców, zaleconych wybornym smakiem i trafnym o rzeczy sądzeniem. Wtenczas nie straciłaby na swojej powadze, a jej wyroki byłyby zawsze wyrokami zdrowego sądu. W wieku naszym daleko więcej mamy krytyków niż autorów [...][27].
Ponoć przez kolejne dwadzieścia lat, aż do roku 1846, Sowiński uzupełniał swój traktat, niestety nie znalazł się wydawca gotowy na reedycję i z czasem manuskrypt zaginął. Jego pomysł okazał się wszakże inspirujący dla badaczy, przyczyniając się do powstania licznych apendyksów[28] lub zupełnie nowych autorskich projektów.
Dwie strony z Pocztu sławnych kobiet polskich… świadczą o tym, że Adam Bartoszewicz na pewno konfrontował swoje ustalenia z tomem O uczonych Polkach. Na stronie 96 wypisał nazwiska autorek, którymi zajął się Sowiński, zaś u dołu kolejnej stronicy dopowiedział: „Jan Sowiński w dziele O uczonych Polkach wydanym w r. 1821, str. 195, zamieścił ich tylko 53 – ostatnimi są Felińska Emilia – F. M. – Krasińska Tekla – Modzelewska – Maliszewska – Krecht. – Woroniczowa Ewelina” (s. 97). Bardzo możliwe, że z dysertacją Sowińskiego Bartoszewicz zetknął się za pośrednictwem swego syna, Juliana, który po ukończeniu w roku 1838 gimnazjum w Warszawie uzyskał zgodę na dalszą edukację na wydziale historyczno-filologicznym w Petersburgu, gdzie dał się pochłonąć przez bibliofilską gorączkę. W Dzienniku mojego życia pod datą 5 września zapisał: „Dnia 30. sierpnia nastąpiło rozpoczęcie nauk; ani jednego dnia nie opuszczam, abym w nim nie był w bibliotece. Do tej chwili przeczytałem 8 tomów Dmuszewskiego, 2 Godebskiego i 1 tom Sowińskiego O uczonych Polkach”[29].
Niezależnie od tego, jakim sposobem ojciec Juliana zapoznał się z rozprawą Sowińskiego, w latach pięćdziesiątych XIX wieku to nie mogło już wystarczać. Ogromny skok, który dokonał się w niespełna czterdzieści lat, wymagał pilnego podjęcia nowych prac bibliograficznych z zakresu piśmiennictwa kobiet. Dobrze rozumiał to Karol Estreicher, szykując dla krakowskiej „Niewiasty” studium Polki literatki[30]. Rozumiał to również Adam Bartoszewicz.
Wobec znacznego rozproszenia utworów kobiet podstawą spisu musiały być kwerendy prasowe. Mamy wgląd w eksploracje Bartoszewicza za sprawą wspominanych już kilkakrotnie uzupełnień i odesłań do źródeł. Do najczęściej powtarzających się tytułów, z których czerpał on informacje do swojego leksykonu, należały m.in.: „Dziennik Warszawski”, „Gazeta Warszawska”, „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych”, „Biblioteka Warszawska”, „Kurier Warszawski”, „Dziennik Wileński, „Orędownik Naukowy”, „Przegląd Naukowy”, „Tygodnik Mód”, „Dziennik Mód Paryskich” i „Dziennik Literacki”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Kłosy”, „Przyjaciel Ludu”, „Kurier Literacki”, „Przegląd Poznański”. Zaglądał też do „Rozrywek dla Młodocianego Wieku” wydawanych przez Sewerynę Pruszakową, „Kółka Domowego” Józefy Śmigielskiej, „Wieńca” szykowanego dla Stanisława Jachowicza, „Wieńca” Julii Goczałkowskiej, do „Pielgrzyma” Eleonory Ziemięckiej, do Kalendarzy – Józefa Ungra i Antoniego Gałęzowskiego, do „Noworoczników dla Kobiet” i Encyklopedii powszechnej Orgelbranda[31]. Przeglądał ponadto katalogi księgarskie, np. Józefa Zawadzkiego, Aleksandra Nowosielskiego, Walentego Rafalskiego, Jana Żupańskiego, książki historyczne, np. Kazimierza Władysława Wójcickiego[32], albumy biograficzne, np. Wojciecha Szymanowskiego[33]. W jego brulionach pojawiają się tytuły takich książek, jak: Tomasza Święckiego Opis starożytnej Polski (t. 1–2, Warszawa 1816), Michała Balińskiego i Tymoteusza Lipińskiego Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana (t. 1–2, Warszawa 1843), Karola Milewskiego Pamiątki historyczne krajowe (Warszawa 1848), M.J.A. Rychcickiego (właśc. Maurycego Dzieduszyckiego) Piotr Skarga i jego wiek (Kraków 1850), Pisma pomniejsze Jana Majorkiewicza (Warszawa 1852), Święci patronowie polscy Piotra Pękalskiego (Warszawa 1862) Lesława Łukasiewicza Rys dziejów piśmiennictwa polskiego (Poznań 1860), i wiele innych.
Nie wiadomo, czy Bartoszewicz senior zbierał informacje zawarte w obu omawianych tu rękopisach dla własnej przyjemności, czy jednak miał nadzieję na wydanie jakiegoś słownika. Być może ukazanie się w 1860 roku studium Polki literatki, w którym Karol Estreicher zademonstrował bardzo zbliżone efekty pracy (podając blisko 400 nazwisk autorek różnej rangi), powstrzymało go przed publikacją. Zwłaszcza, że krakowianin uczynił to niezwykle rzeczowo, podporządkowując prezentowane postaci poszczególnym nurtom piśmiennictwa krajowego (poezja, proza, dramat i teatr, literatura dla dzieci, poradnictwo edukacyjne itp.). Tymczasem rękopisy zachowane w rodzinnym archiwum potwierdzają, że Bartoszewicz był jednak bibliografem amatorem. Miał ciekawy i ambitny pomysł, realizował go z dużą konsekwencją, zebrał wiele danych, lecz nie do końca potrafił nadać im przejrzysty i konsekwentny układ. Widać to zarówno w stopniowym „rozchodzeniu się” opisów bibliograficznych głównego tekstu Znakomitych niewiast…, jak i w zmaganiach autora z wprowadzeniem do pracy. Obok – przypuszczalnie – zaakceptowanej wersji przedmowy ze Znakomitych niewiast…, mamy w drugim z rękopisów kolejne trzy jej odmiany[34]. Mimo poszukiwań właściwego tonu Bartoszewicz nie umiał porzucić dość już utartej stylistyki „heroicznej”[35] i kompozycji, która sprzyjała mieszaniu bardzo różnych form udziału kobiet w kulturze i różnych perspektyw czasowych. Na zasadzie bliskiej sobie koncepcji silva rerum (o czym świadczą inne zbiory z archiwum), gromadził wszystko, na co natrafiał w czasie literackiego „śledztwa”. Charakterystyczny dla tego ujęcia jest początek rękopisu Znakomitych niewiast…:
Tłum niewiast, co błyszczały i błyszczą koroną,
Pochłonęły w niepamięć wieki, i pochłoną;
Te zawsze będą celem wdzięczności i chwały,
Które się szczęściu kraju poświęcić umiały.
Te będą celem wiecznej wdzięczności i chwały,
Które cnotami swemi zajaśnieć umiały. Alojzy Feliński
Odległa starożytność z uwielbieniem wspomina imiona niewiast, które zasłużyły na nieśmiertelną pamięć, jaką dzieje nam przechowały. Cóż bowiem może być szczytniejszego nad owe przywiązanie Artemizji do swego męża, króla Karii i Halikarnasu, która po jego śmierci prochy jego ciała, na stosie spalonego, w trunku wypiła, i wystawiła wspaniały dla niego pomnik, liczący się do 7. cudów świata (w roku 351 przed Chrystusem). Kto nie zna Aspazji, owej sławnej ateńskiej niewiasty, od której sławny filozof Sokrates brał lekcje krasomówstwa? Uwielbiają dzieje Lukrecję Rzymiankę i Dziewicę Orleańską, i tyle innych znakomitych niewiast [tu znak V i podkreślenie czerwoną kredką jako sygnał do uzupełnienia z k. 5 – dodane są inne jeszcze postaci ze starożytności: Andromacha, Helena, Zenobia z Palmiry – dop. MBJ]. Lecz miłośnikowi rzeczy krajowych, bo po cóż mamy szukać na obcej niwie pięknych przykładów, kiedy nam własne dzieje aż nadto dostarczyć ich mogą, nie będzie rzeczą obojętną wiadomość o kobietach, które znakomite w historii zajęły miejsce i odznaczyły się nie tylko czynami, które im nieśmiertelność zapewniły imienia, lecz i późna potomność z chlubą je wspominać będzie, przywodząc na pamięć czyny będące ozdobą ludzkości, lub wprost przez siebie dokonane, lub za ich przemożnym wpływem objawione przed światem […], lub czytając ich dzieła, które w dziejach oświecenia zapewniły im trwałą pamiątkę” (s. 1–2).
Na stronach 2–12 przedstawiono sylwetki Polek znanych z minionych dziejów – poczynając od legendarnej Wandy, przez bohaterki, takie jak: Zofia Chrzanowska, Teofila Sobieska czy Małgorzata z Zębocina, aż po królowe i święte (Jadwiga, matka Henryka II, Dąbrówka, królowa Jadwiga, św. Kunegunda, Maria Leszczyńska, Elżbieta – żona Kazimierza Jagiellończyka i matka królów itp.). Opisując postaci historyczne, autor zastosował na marginesach numerację w systemie abecadłowym (od litery a do p, na stronie 6 – doszytej – dodano hasła oznaczone jako R, A, B, Z). Niektóre deskrypcje są bardzo krótkie, inne wielostronicowe, np. o Annie Jagiellonce czy Marii Leszczyńskiej, trudno też wskazać jakąś konsekwentną regułę konfiguracji. Od strony 13 zaczynają się rejestry pisarek, co oznacza zmianę w sposobie numerowania z liter na cyfry arabskie; łącznie punktów jest 442 (ostatni numer na stronie 221). Wśród pierwszych omawianych postaci są m.in.: Zofia Oleśnicka, Jadwiga Piotrkowczykowa, Zofia Bohowitynowa, Anna Teresa Piotrkowczykowa, Elzbieta Barbara Bóhr, A.Z.J.N.S.O (właśc. Antonina Niemierzycowa)[36], Elzbieta Drużbacka, Franciszka Radziwiłłowa, Aniela Oziembłowska, Katarzyna i Ludwika Sosnowskie (późniejsze Katarzyna Plater, Ludwika Lubomirska), Konstancja Benisławska, Anna Hennikówna, Katarzyna Kuropatnicka, a więc literatki związane z epokami dawnymi[37]. Wiek XIX reprezentują Elżbieta Glaizé, Anna Narbutowa, Maria Maliszewska, Anna Mostowska, Izabela Czartoryska, Maria Wirtemberska, Tekla Wróblewska, Emilia Felińska, Tekla Krasińska, Antonilla Modzelewska, Anna Węgorzewska, Anna Nakwaska, Klementyna Hoffmanowa, Paulina Kraków, Eleonora Ziemięcka itp. Ten logiczny, bo wyznaczony czasem aktywności twórczej porządek, utrzymuje się mniej więcej do numeru 78 na stronie 75. Stopniowo hasła zaczynają się zmieniać, obok biogramów rejestry coraz częściej odnoszą się do pojedynczych publikacji lub konkretnych dzieł. Pojawiają się życiorysy aktorek, malarek, kobiet pobożnych i uczonych, postaci historycznych, które stały się bohaterkami literackimi (np. Franciszka Krasińska, Gertruda Komorowska, Maryna Mniszchówna), a także literatek innych narodowości – zaskakują zwłaszcza punkty dotyczące Rosjanek (s. 109, 118). Co więcej, przestaje obowiązywać porządek chronologiczny (choćby przybliżony). Bardzo prawdopodobne, że Bartoszewicz nie znalazł takiej metody sporządzania notatek, która sprzyjałaby dodawaniu informacji zdobytych w toku kwerend bez naruszania wyjściowej struktury.
Co do budowy haseł, mamy do czynienia w tekście głównym Znakomitych niewiast… z kilkoma formułami, które przedstawię poniżej w ramach egzemplifikacji, nie wnikając w ich merytoryczną zawartość.
a. Najbardziej klasyczne hasła bibliograficzne zawierają daty urodzenia i śmierci, fakty na temat pochodzenia i rodziny, tytuły dzieł – często wypunktowane, jakiś sąd o twórczości zaczerpnięty zazwyczaj z encyklopedii lub prasowych recenzji, rzadko pióra samego Bartoszewicza, na koniec wskazanie źródeł. Poniżej jeden przykład ze stron 196–197 o numerze 387:
Marya z Chłędowskich Pomezańska – urodzona r. 1806 w wiosce Chłędowskich Wietrzno pod Duklą, umarła w Równem dnia 15 lutego 1862 w obwodzie sanockim w 56. roku życia. Była ona współpracowniczką „Dziennika Literackiego”, do którego napisała pełną humoru powieść Nie ufaj sobie. Była ona siostrą Chłędowskiego Walentego, znanego pisarza i redaktora „Haliczanina”, i Adama Chłędowskiego, założyciela i redaktora pierwszego „Dziennika Powszechnego [Krajowego]” w Warszawie. Zaczęła pisać w r. 1842. Oprócz wielu drukowanych w „Dzienniku Mód Paryskich” i innych pismach czasowych polskich, krakowskich i lwowskich, krótszych powiastek i rozpraw, wydała trzytomową powieść pod tytułem Gertruda Komorowska. Czyt. „Dziennik Powszechny” 1862, nr 49, str. 195.
Umieszczała rozmaitej treści artykuły swoje w sześciu pismach czasowych, a mianowicie we lwowskim „Dzienniku Mód Paryskich” od roku 1842, w „Dzienniku Polskim” wydawanym we Lwowie przez Jana Dobrzańskiego, w „Tygodniku Lwowskim” od roku 1850, w „Wiankach”, piśmie redagowanym przez Julię Goczałkowską od roku 1852, w „Czasie” krakowskim, gdzie się podpisywała eriptonymem M.P. (r. 1855 w odcinkach), w „Nowinach” lwowskich od r. 1854, w tym piśmie wytłoczyła obszerniejszą powieść humorystyczną pod napisem Nie ufaj sobie od nr 57 do 62, 1854 in quarto. W r. 1853 ogłosiła powieść trzytomową na tle dziejowym osnutą ze zdarzenia wszystkim już dziś znajomego Gertruda Komorowska. W kilka lat potem było drugie wydanie. Czytaj obszerniej o tej rodzinie „Gazety Polskiej” 1862, nr 54, s. 2. [dopisek] Czyt. Encyklop[edia] Powsz[echna], tom 21, pag. 297.
b. Niektóre hasła są prostsze niż powyższe, pozbawione danych metrykalnych, za to opatrzone bogatymi wyciągami z prac własnych autorek, np. nr 47, s. 48:
Krech… Ant… (Krechowiecka Antonina) w „Pamiętniku Lwowskim” z r. 1817 zamieściła swój List o edukacji kobiet, w „Pszczole [zaś] Polskiej” z r. 1820 Pochwałę czytania naśladowaną z francuskiego p. Blancharda L’ecole des moeurs. Mamy przez tę autorkę oryginalnie napisaną powieść pod tytułem Kazimierz i Jadwiga czyli skutki dobrego wychowania, Lwów 1828 in 80. Abyśmy poznali lepiej, jak ta autorka włada piórem, przytoczmy tu z Pochwały czytania niektóre ustępy: „Czytanie, mówi Krechowiecka, zbogaca pamięć, upiększa wyobraźnią, ustala umysł, ozdabia dobry smak, uczy myśleć, i wynosi duszę. – Dobre książki są przyjemnymi poradcami, nauczają nas bez uprzykrzenia, przestrzegają w błędach bez obrażenia, a poprawiają z tychże z łagodnością im tylko właściwą […].”
– wypisy kontynuowane są aż do k. 51.
c. Część jednostek jest ograniczona do ogólnej informacji, być może jedynej wówczas dostępnej, i sugestii, gdzie można znaleźć teksty autorek, np. nr 71, s. 73:
Podbereskie Róża i Weronika, siostry znanego w naszej literaturze Romualda Podbereskiego, pisały do tygodnika i rocznika przez ich brata wydawanego rozmaite artykuły, jako Nepentes, Przygody motyla, Żałośna historia ubogich kwiatów doliny. Powszechnie jest chwalona lekkość, dowcip i niewinność tych obrazów.
d. Czasem wpis zostaje zredukowany do samego utworu lub jego fragmentu, opatrzonego nazwiskiem autorki i poprzedzonego lub zakończonego informacją o adresie publikacji prasowej, np. na stronach 191–192, pod numerem 366, zamieszczony został liryk Jam nie sierota, z adnotacją poniżej: „Emilia Milkuszyc, ładny ten i pełen rzewnej prostoty napisała ten wiersz – „Gaz[eta] Codz[ienna]” 1858, nr 253”. Identycznie wygląda numer 417, s. 205, gdzie zacytowano wiersz Śpiewka podpisany – „Regina, „Tygodnik Mód” nr 29 r. 1866”, i numer 418, s. 206, gdzie znalazł się urywek Żniwo (Pieśń wieśniaczki), podpisany – „Emilia Leja, „Opiekun Domowy” rok 1865, pag. 278”. Wyjątkowo chętnie i obficie cytował Bartoszewicz wiersze Gabrieli Puzyniny, Kazimiery Komierowskiej – siostry Deotymy, Karoliny Wojnarowskiej, mamy jednak również obszerny wyciąg z opowiadania Marzenie wiejskie Pani Niewiadomskiej (s. 352–357).
e. Niektóre hasła zawierają wyłącznie dane o pojedynczym utworze, tudzież konkretnym wydaniu / wznowieniu / przekładzie, np. nr 414 na stronie 203:
Walka zalotników, wiersz napisany przez Elizę K…. , obejmuje strof 24, czyli wierszy 96, w jedenastu zgłoskach każdy wiersz, a każda strofa składa się ze 4 wierszy. Drukowane w tomie 2 „Dziennika Wileńskiego” w 1823 r. na stron[ach] 194–197.
Paralelnie nr 375 na stronie 195 –
Wspomnienia z przeszłości. Obrazy poświęcone młodemu wiekowi przez Aleksandrę z Chomętowskich Borkowską. Czyt. pag. 5 nr 48 „Magazyn Mód” 1860 – „Miła to i serdeczna praca, nader pożyteczna dla matek polskich pragnących w swych dzieciach wychować piękne dusze na radość sobie i zaszczyt krajowi. Z ryciną przedstawiającą księdza Janka i Białego Księcia”. Cena złp. [złotych polskich] 6 gr. 20; należy do nr 272.
I ostatni przykład – nr 369, s. 193:
Pani Eleonora Ziemięcka, znana autorka warszawska, opracowała w języku niemieckim dla pisma „Magazin für die Literatur des Auslandes” studia o literaturze polskiej, których część pierwszą, zawierającą rzecz o Józefie Gołuchowskim, wydrukował tenże magazyn w numerze 11, z dnia 14 marca br. (1860 r.) pod tytułem Studien über die polnische Literatur von Eleonora Ziemięcka (von der polnischen Verfasserin Deutsch für das Magazyn bearbeitet). Ein polnischen Schellingianer. „Gazeta Warszawska” 1860, nr 70, pag. 2.
f. Sporadycznie wpisy dotyczą aktualizacji danych biograficznych, np. informują o śmierci autorki na podstawie prasowych nekrologów, np. nr 368, s. 193:
Dnia 26 maja 1859 r. w miasteczku Ucianie, zmarła w kwiecie wieku Karolina Proniewska, znana z wielu pięknych utworów poetycznych, ogłoszonych w „Tece Wileńskiej”. Urodzona na Żmudzi, w powiecie telszewskim, dotknięta nieukojoną chorobą piersiową, w domu rodzonego brata, czcigodnego kapłana, jednego z najgorliwszych apostołów trzeźwości ludu, zakończyła życie. A.E. Odyniec w zbiorze poezji swoich, świeżo ogłoszonym, poświęcił jeden wiersz za życia jeszcze młodej poetce, w którym przypisuje jej prawdziwe natchnienie. „Biblioteka Warszawska” 1859, paźdz[iernik], pag. 264 [bez odsyłaczy dalej, choć hasło do powiązania zostało wcześniej stworzone – dop. MBJ].
Tak różnorodne i raczej przypadkowe sposoby sporządzania rekordów sprawiły, że założenia kompozycyjne spisu zaczęły się rozprzęgać, prowadząc do niepotrzebnych powtórzeń, dublowania nazwisk, dopisków do dopisków i coraz mniej oczywistej siatki przypisów itp.
Sprzyjały też drobnym potknięciom w atrybucji autorek. Zdarzało się, że Bartoszewicz kilka razy odnotowywał jakąś osobę, nie powiązawszy sprawnie kryptonimu i nazwiska. Na przykład pod numerem 15 ze strony 26 dodał komentarz: „Bezimienna Autorka, oznaczona głoskami M.M., wytłumaczyła z języka włoskiego komedią w 3 aktach pod tytułem Miłość żołnierska, która wyszła z druku w Warszawie u Dufoura in 80 1781”, zaś przy numerze 28 (s. 30) znajdujemy uwagę: „Maria Maliszewska wytłumaczyła z języka włoskiego romans Hr. Algarottiego, obejmujący 143 stron pod tytułem Sejm walny cyterski”, tymczasem była to jedna i ta sama osoba. Podobnie zadziało się w przypadku F.M., czyli Felicji Malikowskiej (nr 46, s. 45). Również pierwsze hasło dotyczące Narcyzy Żmichowskiej (nr 59, s. 69) zawierało zbitkę utworów jej i Gabrieli Puzyniny z powodu zbieżności imienia Litwinki i pseudonimu autorki Poganki. Trzeba jednak przyznać, że Bartoszewicz nie przestawał poprawiać swoich haseł. Podstawowa ich zawartość była stale uzupełniana, zmieniana, opatrywana objaśnieniami i odsyłaczami bezpośrednio do źródeł lub do odrębnej części rękopisu Znakomitych niewiast, czyli Przypisów (213 pozycji). Ze względu na bardzo bogatą siatkę owych dopisków oraz różne usytuowanie (np. przy haśle głównym, następnych oddzielnie numerowanych, ponadto w dziale Przypisy), rekonstrukcja wszystkich informacji o konkretnej autorce, jakie udało się Bartoszewiczowi pozyskać, bywa karkołomna, trzeba bowiem sięgać do różnych partii rękopisów. Spójrzmy, dla lepszego zilustrowania, na trzy przykłady wskazówek lokalizacyjnych pochodzących z wyjściowego indeksu w Poczcie sławnych kobiet polskich:
Seweryna Pruszakowa, skorowidz k. 16 – [główne hasło] nr 69, [następnie uzupełnienia] nr 278, 301, 316, 328, 365, [Przypisy] nr 132, 136, 141, 149, 154, 161.
Karolina Wojnarowska, skorowidz, k. 21 – [główne hasło] nr 65, [następne uzupełnienia] nr 84, 358, [Przypisy] nr 30, 84.
Puzynina Gabriela, skorowidz, k. 16 – [pierwsze hasło] nr 59, [główne hasło] nr 312, [następne uzupełnienia] nr 429, 433.
Poczet sławnych kobiet polskich…, czyli drugi z rękopisów Bartoszewicza, nie wprowadza zasadniczo nowych informacji, lecz je porządkuje w postaci dwóch, niewiele się różniących wariantów skorowidzów w układzie alfabetycznym. Pierwszy, umownie wersja A, wypełnia dwie składki, bez strony 23 – wolnej i 24 z rozmaitymi dodatkami; wersja B – najprawdopodobniej chronologicznie uprzednia, zapisana jest na stronach 24–35. Spisy nazwisk, kryptonimów i pseudonimów mają charakter nieostateczny, roboczy, procesualny, o czym świadczą skreślenia i uzupełnienia nanoszone różnym atramentem i pismem. Każda sekwencja alfabetyczna w modelu A została podliczona i zapisana czerwoną kredką na marginesie (liczba nie zawsze pokrywa się ze stanem rzeczy po korektach). Wbrew tytułowi indeksy obejmują nie tylko postaci polskiej kultury i historii, lecz także te przywoływane kontekstowo, np. Lukrecja, Poppea, Andromacha.
Od stronicy 36 zaczynają się alternatywne warianty wstępu, jaki znajdujemy w rękopisie o sygnaturze 765. W Poczcie sławnych kobiet polskich… można wskazać trzy jego odmiany:
Jakkolwiek potrzebna byłaby pełna transkrypcja wszystkich fragmentów, by ocenić ich wzajemne zależności, wydaje się, że w rękopisie Znakomitych niewiast… Bartoszewicz dokonał kontaminacji wyliczonych powyżej wersji.
Pozostałe stronice rękopisu, obok kilku niepowiązanych ze sobą glos i wyimków z prasy, w tym wspominanego już spisu polskich autorek przez Jana Sowińskiego (s. 96), przynoszą trzy interesujące zestawienia, na które warto zwrócić uwagę. Po pierwsze – Przegląd dzieł Ziemięckiej. Na stronach 70–80 dokonano nie tylko ewidencji zawartości dwóch roczników kierowanego przez filozofkę „Pielgrzyma”, ale również skatalogowano obszerny wybór jej „rozbiorów”. Ten obszar twórczej aktywności Ziemięckiej nie doczekał się należytego opracowania aż do dzisiaj, choć zdecydowanie na to zasługuje. Tym bardziej więc godna podkreślenia jest intuicja Bartoszewicza, który mimo dystansu środowiska warszawskiego do Ziemięckiej odkrył wartość jej prac krytycznoliterackich. Po drugie, pedagog próbował dopełnić spis pisarek i poetek o analogiczny rejestr malarek, który sporządził na stronach 82–83 i 85–90, czerpiąc inspirację ze Słownika malarzów polskich tudzież obcych w Polsce osiadłych lub czasowo w niej przebywających Edwarda Rastawieckiego[38] (składka rozpoczynająca się na stronie 86 nosi tytuł: Sławne w sztuce malarskiej kobiety polskie). Znalazło się tu także sprawozdanie z lwowskiej wystawy robót kobiecych na cele dobroczynne w 1853, na podstawie „Gazety Warszawskiej” 1853, nr 97 (s. 92–93). Po trzecie wreszcie, od strony 94, opatrzonej tytułem Moc kobiety, do 104. możemy śledzić, co zafrapowało Bartoszewicza w artykule Karola Libelta O emancypowaniu się stosunków familijnych, z którego wynotował obszerne fragmenty („Dziennik Domowy” 1841, t. 2, nr 3, s. 22–23; nr 4, s. 34; nr 5, s. 41; nr 7, s. 56; nr 8, s. 65). Uczynił to jednak nie z aprobaty, ale dla skonfrontowania z polemicznym tekstem Do p. Karola Libelta, podpisanym przez kobietę o kryptonimie J…a[39] („Gazeta Warszawska” 1853, nr 289 [dodatek], s. 5–6). Jej wypowiedź jest równie obszernie cytowana w sposób, który nie pozostawia wątpliwości, że antyemancypacyjna postawa Libelta nie była dla Bartoszewicza przekonująca. Na koniec tego pobieżnego przeglądu stanu zawartości Pocztu sławnych kobiet polskich… odwołajmy się do stronicy 84, gdzie znajdujemy niedługą, ale pełną ekspresji notę Bartoszewicza. Zdaje się, że pośrednio tłumaczy ona motywacje leżące u podstaw pomysłu, którego owocem okazały się zachowane rękopisy:
Nie ma stanu i narodu na Bożym świecie, nie ma rządu i czasu, nie ma epoki wzrostu cywilizacji i upadku rozmaitych monarchii państw, nie ma ludów polowaniem i pasterstwem się trudniących, narodów zajmujących się rolnictwem i handlem, gdzie by nie można było upatrzyć i dostrzec dowodów przeważnego wpływu kobiet na wszelki stan rzeczy. Ich wpływ zmienia lub niszczy pierwiastkowego wychowania wrażenia, ich wpływ przyczynia się do zepsucia lub polepszenia charakteru pojedynczych osób i całych towarzystw ludzkich, ten wpływ z całą siłą i mocą odradza się we wszystkich epokach prywatnego i publicznego życia, we wszystkich stanach i korporacjach towarzyskich, równie we dworach i pałacach możnych, jak i pod niską, słomą pokrytą strzechą wieśniaczą; we wspaniałych i ludnych miastach, i w najodleglejszych i ledwo znanych ustroniach i zakątkach ziemi, owej siedziby ludzi, widzimy potężną siłę i przewagę tej płci pięknej słabą nazywanej. Tą zapewne uwagą i przekonaniem powodowani nasi poeci wyrzekli:
Czegoż płeć piękna kiedy nie dokaże?
Mimo tak wielkie płci naszej zalety,
My rządzim światem, a nami kobiety. Krasicki
W zamkniętym wspaniałego sułtana seraju,
Jeden nosek zadarty zmienił prawa kraju. Kossakowski
O! kobiety! jak wielką jest wasza potęga,
Od was szczęście pochodzi, jeśli go doznajem,
Od kolebki do trumny władza wasza sięga;
Bez was pustynią, z wami świat może być rajem. Br[uno] Kiciński
Lubo i przeciwną słabą stronę mają kobiety, lecz tę pomińmy, i wykażmy ich zasługi i czyny, jakich się słaba ta płeć uczestniczką, wykażmy jej zasługi rozmaite, a szczególnie będące ozdobą ludzkości, i na polu literatury przez nią zdobyte (k. 84).
Mimo wielu usterek spisu przygotowywanego przez Adama Bartoszewicza, wynikających przede wszystkim z nie dość jasnych kryteriów selekcjonowania i porządkowania dossier, otrzymujemy za sprawą obu rękopisów wgląd w bogaty materiał źródłowy. „Poczet” polskich twórczyń aktywizujących się w bardzo różnych obszarach piśmiennictwa: beletrystyce, pamiętnikarstwie, poezji, dramacie, publicystyce, literaturze religijnej i pedagogicznej, poradnictwie, kulinariach, publikacjach popularnonaukowych, tłumaczeniach, przeróbkach utworów zagranicznych, nadto w kulturze: malarstwie, aktorstwie, muzyce, pozostaje ciekawy z kilku powodów. Badaczom rodziny Bartoszewiczów mówi sporo o postawie seniora. Wydaje się, że był on w swoim myśleniu nawet bardziej feminizujący niż jego syn Julian. Obszerny indeks nazwisk, za którym stoją konkretne wiadomości i co najważniejsze wskazówki dotyczące odbioru kobiecej działalności przez ówczesną opinię publiczną, to kolejny element mozaiki w rekonstrukcji stanu wiedzy i wyobrażeń dziewiętnastowiecznych na temat twórczego potencjału kobiet. Wreszcie, nie mniej istotny jest aspekt praktyczny lektury przywoływanych tu rekonesansowo rękopisów. Zestawione z rejestrami Pauliego, Estreichera (w pierwszym wydaniu tomu pierwszego Bibliografii polskiej z 1870 r. indeks autorek objął 578 nazwisk)[40], Piotra Chmielowskiego i wieloma późniejszymi, coraz nowocześniejszymi opisami biobibliograficznymi dziewiętnastego i dwudziestego wieku, mogą posłużyć do rzetelnej weryfikacji nazwisk czynnych pisarek i tłumaczek polskich końca XVIII i pierwszej połowy XIX wieku, a w dalszej perspektywie – do zredagowania poświęconego im słownika[41]. Kto wie zresztą, może ujawni się przy okazji jakiś nowy, dotąd pomijany trop – z pewnością uszczęśliwiłoby to każdego poszukiwacza archiwów.
Spis autorek i tłumaczek występujących w rękopisach Adama Bartoszewicza (uzupełniono imiona bądź nazwiska i rozwiązano niektóre kryptonimy, jeśli autor spisu tego nie uczynił)
| Barcińska z Chopinów Izabella Barwińska Julia Belejowska Joanna Benisławska Konstancja Biernacka z Małachowskich Konstancja (ps. Sandomierzanka) Biesiekierska z Kraszewskich Tekla (krypt. T. z K. B.) Boczarska Rozalia Bogorya Zofia Bohowitynowa z Czartoryskich Zofia Bohr Barbara Elżbieta Borkowska hrabina (?) Borkowska z Chomętowskich Aleksandra Brzezińska Teresa Buffle z Wilczewskich Agnieszka Bujno z Rautenstrauchów Laura Bułhakowa Teresa Byszewska z Gintowtów Ludwika C.K. Chobrzyńska 2v. Dembowska Honorata Chodźko z Maliszewskich Olimpia Choiseuil-Gouffier de z Tyzenhauzów Zofia Ciemska Emilia Ciundziewicka Anna (krypt. A.C.) Czapska Justyna Czarnocka (może Czarnecka?) Czartoryska Izabella Czechórska Anna Czermińska Karolina Czetwertyńska Janina Czetwertyńska Tekla Ćwierczakiewiczowa Lucyna Dembińska Ludwika lub Helena (ps. Młoda Polka) Dembowska (Dębowska) z Chłapowskich Aniela Dobrska Eufrozyna Dolska z Chodorowskich Anna Drohojewska hrabina Drużbacka Elżbieta Dunin Wąsowiczowa z O-Donnellów Julia Dymidowiczowa Anna Dymidowiczowa Teresa (ps. Matka Drogosława) Dziarkowska Maria Dzieduszycka Ludwika Dzieduszycka z Niezabitowskich Talia Falkowska z Suchockich Cezaryna Felińska Emilia Felińska Ewa Fiszerowa Stefania (S.F.) Gelnart de Eliza Gembicka z Ponińskich Barbara Georgeon Ludwika Glaizé Elżbieta Glińska Teofila Goczałkowska Julia Gołębiowska Maria Gosselin Emilia (G… Emilia) Grabowska z Tarnowskich Olimpia Grebitz Karolina Eleonora Grzegorzewska z Gostkowskich Sabina Gwozdecka Joanna (Woeffel?) Halpert z Żuczkowskich Leontyna Hennikówna Anna Hoffmanowa z Tańskich Klementyna Ilnicka z Majkowskich Maria Izdebska z Rogozińskich Władysława J. Salomea Jabłonowska Anna Jachowicz z Ośniałowskich Antonina Jahołkowska z Hofmejstrów Cecylia Janiszewska Julia (ps. Bronisława) Jaraczewska Elżbieta Jarocka z Romanowskich Emilia Jaroszewska Anna Jelska A[melia?] Jędrzejewicz z Chopinów Ludwika Józefowicz-Hlebicka Michalina Kamieńska Karolina Kamińska Julia Adela Kamocka Józefa Kanigowska Alfonsa (krypt. K…. Alfonsa) Kaplińska Zofia Kazimiera z Królówki (?) Każyńska Maria Klimańska Zofia (ps. Zofia K. z Brzozówki) Komierowska z Łuszczewskich Kazimiera (ps. Jolanta) Komorowska Kunegunda Komorowska z Wittgów Antonina Kordynowicz Innocencja Korzeniowska Maria Regina Kossakowska Helena Kowalewska F. Kraków z Radziejowskich Paulina Krasicka Henryka Krasińska Tekla Krebsowa z Mładanowiczów Weronika Krechowiecka Antonina (krypt. Krecht…) Kruszyńska Zofia (Harpe?) Kuberska Antonina Kunicka Florentyna Kurcjusz z Możdżeńskich Józefa (ps. Estella) Kuropatnicka Katarzyna Lasocka z Piechowiczów Józefa Lehmann Karolina Leja (Lejowa) z Milkuszyców Emilia Leśniewska Bronisława Lewocka z Lipińskich Katarzyna Libera Anna Lisowska Kornelia Lubowidzka Konstancja Łubieńska Adela Łubieńska Aniela (później Świdzińska) Łubieńska Bronisława (krypt. Bronisława Ł….a) Łubieńska Konstancja Łubieńska Maria (później Szymanowska) Łubieńska z Bielińskich Tekla Łukaszewiczówna Izabela Łuszczewska Jadwiga (ps. Deotyma) Łuszczewska z Żółtowskich Nina M.T.B. Machczyńska Antonina Macudzińska ze Zbrożków Maria Madylowna Anna Malczewska z Chrzanowskich Kornelia Malczewska z Cyrynów Eleonora Malecka Wanda Maleszyńska Józefa Maletska z hr. Krasińskich Karolina Malikowska Felicja Joanna (krypt. F.M.; F.J.M.) Maliszewska Maria / Marianna (krypt. M.M.) Marcinkowska z Krzywkowskich M. Marciszewska Maria Markowska Damse Teresa Masłowska K. (?) Memorata Anna Michałowska z Ostrowskich Celestyna Miechowiczowa J. Felicjanna Mierzyńska z Zawiszów Prowidencja Mikułowska Kornelia (później Świerzewska) Milewska F. |
Miroszewska Lucyna Mirska Marcjanna (krypt. M z N.J. X S. M….) Modzelewska z Cyrynów Antonilla Monikowska M.K. Moraczewska Bibianna Moroz z Zielińskich Matylda Morzkowska z Mateckich Waleria (później Marrené ) Mostowska z Radziwiłłów Anna Moszyńska z Potockich Teofila Muszalska Elżbieta Mycielska z Wodzickich Karolina Mysłakowska Ignacja Nakwaska Anna Nakwaska Karolina Narburtowna Aleksandra Narbutowa z Grozmanich Anna Narbuttówna Kamilla Niemierzycowa (Niemiryczowa) z Jełowickich Antonina (krypt. A.Z.J.N.S.O.) Niemirowska Matylda (krypt. Matylda N….) Ochorowiczowa Jadwiga (ps. Jadwiga….) Ogińska Maria Oleśnicka Zofia Opic (żona Józefa?) Orłowska z Golców J. Orzeszko Eliza Osipowska Józefa Ossolińska Ludwika (kryp. L.O…. ska) Ostrowska Aniela Ostrowska z Tyszkiewiczów Helena Oziembłowska Aniela Palczewska Agnieszka (później Mackiewicz) Palczewska Teresa (później Markowska) Pani Niewiadomska Paschalska Sabina Paszkowska Kornelia Pietraszewska Julia Pietrusińska (?) Ludwika (krypt. Ludwika P…) Piotrkowczykowa Anna Teresa Piotrkowczykowa Jadwiga Płużańska Emilia Podbereska Róża Podbereska Weronika Pomezańska z Chłędowskich Maria Ponińska Helena Porębska Zofia (ps. Liliana) Proniewska Karolina Prószyńska z Giecewiczów Helena Prusiecka Józefa Pruszakowa 2v. Duchińska Seweryna Puzynina z Güntherów Gabriella Raczyńska z Potockich Konstancja Radolińska Eugenia Radolińska Józefa Radziwiłłowa Franciszka Urszula Rapacka Anna Rautenstrauchowa z Giedroyciów Łucja Rogalska Józefa (krypt. J.R., Józefa R.) Rosienkiewicz z Sobińskich Aniela Roszkowska Maria Rościszewska Paulina Rutkowska Józefa Rzewuska Kazimiera (Polka mająca lat dziewięć) S. Teofila Sadowska z Brzezinów Maria (ps. Zbigniew) Sadowska z Michałowskich Leontyna Sanguszkowa Barbara (ps. zacna weteranka) Sapieha z Potockich Pelagia Saulson z Feliksów Rozalia Serponti Zuzanna de (u Estreichera Sorpenti) Sienkiewiczowa z Borzęckich Salomea (krypt. S. B.) Sierakowska K. (krypt. K. S…ska) Skimborowiczowa Anna Słobodzka Zofia Sołłohubówna Barbara Sosnowska Katarzyna (później Plater) Sosnowska Ludwika (później Lubomirska) Sosnowska Stanisława Springer Maria (ps. Maria z Gniezna) Steczkowska Maria Stobiecka Ewa Stocka Julia Stryińska Marianna Stryjeńska Leokadia (krypt. S. L…a) Swaracka Karolina Szcześniowska Marianna Szejblerowa z Koblanków Zofia Wilhelmina Szemiotowa z Paprockich Eleonora Sztyrmer Eleonora (właśc. Ludwik Sztyrmer) Szwykowska z Niemcewiczów Jadwiga Szymanowska Seweryna (ps. Pewna Polka; Seweryna S…) Szymańska z Fechnerów Ludwika (krypt. L.S.) Ścisłowska Zofia (krypt. Z.S.) Śmigielska Józefa (później Dobieszewska) T. K. (inna niż Tekla Krasińska) Terlecka Anna Tokarska 2v. Darowska Julia (krypt. Julia T.) Tomorowiczowa T. Trąbczyńska Kamilla Trębicka (Trembicka) Franciszka Trojanowska Walentyna (później Horoszkiewicz) Twarowska Teresa Walewska Teodora (Jabłonowska?) Walewska z Kuszlów Aniela (ps. Bożenna, Odrowąż Wanda) Walewska z Mikułowskich Maria Wasilewska Felicja Wesołowska K. Węgierska Zofia (ps. Bronisława Kamińska) Węgorzewska z Kwileckich Aniela Widulińska z Sucheckich Joanna Wielogłowska Maria Wielopolska F. Wiercieńska z Dzierżanowskich Izabella Wilkońska z Lauczów Paulina Wirtemberska z Czartoryskich Maria Wodnicka Joanna Wojkowska Julia Wojnarowska z Rylskich Karolina Wolf Anna (krypt. W. A…a) Wolfgang Aleksandra Wołowska Tekla Woroniczowa Ewelina Wróblewska z Borzymowskich Tekla Zabłocka z Dmuszewskich Ludwika Zalewska Angela Załuska Teresa Załuszczyńska Zofia Zamoyska z Mycielskich Anna (Anna z M….Z….) Zaręba Maria (krypt. Maria Zar…) Zarzycka Antonina Rozalia Zatorska H. Zawadzka Aniela Zawadzka Wincentyna Zbyszewska Maria Ziemięcka z Gagatkiewiczów Eleonora Ziółecka Matylda Żdżarska Józefa Żebrowska Aurelia Żmichowska Narcyza (ps. Gabriella) Żółkowska Klara |
[Adam Bartoszewicz – praca], „O Elżbiecie Drużbackiej i jej pismach”, Archiwum Państwowe w Łodzi, Archiwum rodziny Bartoszewiczów, rkp., zespół 592, sygn. 760, k. 1–24; https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/6538111?_Jednostka_delta=20&_Jednostka_resetCur=false&_Jednostka_cur=2&_Jednostka_id_jednostki=6538111 [dostęp: 06.03.2023].
[Adam Bartoszewicz], Poczet znakomitych ludzi pochodzących z poziomego stanu, a którzy się cnotą, nauką, rozumem, męstwem, odwagą i tem podobnemi przymiotami wznieśli nad swój stan, zajęli wysokie stanowisko w społeczności, i swe imię w świecie sławnem uczynili w rozmaitych epokach dziejów ludzkich…, Archiwum Państwowe w Łodzi, Archiwum rodziny Bartoszewiczów, rkp., zespół 592, sygn. 778, k. 1–38; https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/en/jednostka/-/jednostka/6538129 [dostęp: 06.03.2023].
Poczet sławnych kobiet polskich a mianowicie uczonych literatek alfabetycznie ułożony przez A.[dama] B.[artoszewicza] 1859 r. [skorowidz nazwisk], Archiwum Państwowe w Łodzi, Archiwum rodziny Bartoszewiczów, rkp., nr zespołu 592, sygn. 766, s. 1–105; https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/6538117?_Jednostka_delta=20&_Jednostka_resetCur=false&_Jednostka_cur=2&_Jednostka_id_jednostki=6538117 [dostęp: 02.03.2023].
Znakomite niewiasty polskie, a szczególnie znane w dziejach równie jak i na polu literackim [Adam Bartoszewicz], Archiwum Państwowe w Łodzi, Archiwum rodziny Bartoszewiczów, rkp., nr zespołu 592, sygn. 765, s. 1–366; https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/6538116?_Jednostka_delta=20&_Jednostka_resetCur=false&_Jednostka_cur=4&_Jednostka_id_jednostki=6538116 [dostęp: 02.03.2023].
Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX, pod kierunkiem Sz. Askenazego i in., z przedmową S. Krzemińskiego, t. 1, wydane staraniem i nakładem M. Chełmońskiej, Warszawa 1901.
Bajor Agnieszka, Z zagadnień form bibliografii. Monografia bibliograficzna, Warszawa 2005.
Bartoszewicz Kazimierz, Dawna Biała na Podlasiu we wspomnieniach mego dziadka (1792–1878): przyczynek do dziejów miasta i gimnazjum, Biała Podlaska 1928; https://polona.pl/item/dawna-biala-na-podlasiu-w-wspomnieniach-mego-dziadka-adama-1792-1878-przyczynek-do,NjUxNzUw/1/#info:metadata [dostęp 06.03.2023].
Berkan-Jabłońska Maria, Kobieta autorka, [hasło w:] Słownik polskiej krytyki literackiej 1764–1918. Pojęcia – terminy – zjawiska – przekroje, red. naukowa J. Bachórz, G. Borkowska, T. Kostkiewiczowa, M. Rudkowska i M. Strzyżewski, Toruń–Warszawa 2016, s. 525–538.
Czernianin Halina, Ambicje literackie pań w świetle druków wileńskich (1800–1822), „Pamiętnik Literacki” 2008, z. 4, s. 145–183.
Dębska Karolina, „O powszechną płci naszej chwałę”: Tłumaczki epoki stanisławowskiej, „Między Oryginałem a Przekładem” 2019, nr 2(44), s. 37–58. https://doi.org/10.12797/MOaP.25.2019.44.02.
Estreicher Karol, Bibliografia polska XIX stulecia, cz.1: Stulecie XIX, t. 1, Kraków 1870 i n.
L.R. [Karol Estreicher], Polki literatki, „Niewiasta” 1860, nr 7–8.
L.R. [Karol Estreicher], Polki literatki, „Niewiasta” 1861, nr 1–4.
L.R. [Karol Estreicher], Polki literatki, „Niewiasta” 1862, nr 2–3, 6, 12.
Gloger Jan, Szkoła bialska i czteroletni w niej pobyt J.I. Kraszewskiego (1822–1826): wspomnienie kolegi szkolnego, Biała Podlaska 1928; https://bbc.mbp.org.pl/dlibra/publication/36/edition/33?language=pl [dostęp: 06.03.2023].
Janik Agnieszka, Archiwum rodziny Bartoszewiczów, Archiwum Państwowe w Łodzi; https://www.lodz.ap.gov.pl/art,31,archiwum-rodziny-bartoszewiczow [dostęp: 15.02.2023].
Jaszowski Stanisław, Poczet godnych wspomnienia kobiet polskich, opuszczonych w dziele Sowińskiego: O Polkach (Artykuł poświęcony Damom Galicyi), „Rozmaitości Lwowskie” 1828, nr 48, s. 385–387.
Juszyński Michał Hieronim, Dykcjonarz poetów polskich, t. 1–2, Kraków 1820.
Łepkowski Józef, O Polkach piszących, „Przegląd Poznański” 1851, t. 12, s. 193–200.
Nowosielska Elżbieta, Kwestia kobieca w polskich bibliografiach od XIX wieku do roku 1939, „Chorzowskie Studia Polityczne” 2017, nr 14: Gender w naukach społecznych – poszukiwania, s. 113–128.
Rastawiecki Edward, Słownik malarzów polskich tudzież obcych w Polsce osiadłych lub czasowo w niej przebywających, t. 1–3, Warszawa 1850–1857.
Rzadkowolska Magdalena, Polskie słowniki biograficzne – próba charakterystyki, „Forum Bibliotek Medycznych” 2011, nr 4/2(8), s. 243–298.
Skręt Rościsław, Sowiński Jan, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 41, Warszawa–Kraków 2002, s. 1–2.
Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., red. E. Jankowski, Wrocław 1994.
Sowiński Jan, O uczonych Polkach, Warszawa–Krzemieniec 1821.
Szymanowski Wojciech, 300 portretów zasłużonych w narodzie Polaków i Polek: z dodaniem krótkich wspomnień ich żywotów, Warszawa 1860.
Ugorowicz Irena, Z Krakowa do Łodzi. Dzieje i zawartość Archiwum rodziny Bartoszewiczów, „Rocznik Łódzki” 2013, t. 60, s. 185–204.
Wójcicki Kazimierz Władysław, Niewiasty polskie. Zarys historyczny, Warszawa 1845.
Wójcicki Kazimierz Władysław, Życiorysy znakomitych ludzi wsławionych w różnych zawodach z rycinami, t. 1–2, Warszawa 1850.
Zielińska-Klimkiewicz Zofia, Księgozbiór Bartoszewiczów – przeszłość i teraźniejszość, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum” 1998, nr 8, s. 63–98.
Żegota Pauli, Autorki polskie i ich dzieła w spisie bibliograficznym zebrał Żegota Pauli tylko jako materiał do dzieła „Niewiasty polskie”: przepisane z rękopisu K. Estreichera, Biblioteka Jagiellońska, BJ Rkp. 5381 II; https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=762210 [dostęp: 02.03.2023].
