https://orcid.org/0000-0002-6149-5612Assistant professor, University of Lodz, Institute of Polish Studies, Department of Literature of Positivism and Young Poland, ul. Pomorska 171/173, 91-404 Łódź; katarzyna.badowska@uni.lodz.pl
https://orcid.org/0000-0002-6149-5612
The origins of Dzieci nędzy (1913) and the story of its writing offer interesting insights into the creative work of Stanisław Przybyszewski, the most prominent writer of the Young Poland period. The study has revealed, e.g., his aversion (or inability rather) to introduce radical modifications to already finished texts and that his literary efficiency increased the further he was from big cities. A collation of the novel and a reading of private documents have enabled me to ascertain that the final shape of Dzieci nędzy was to a large extent influenced by Przybyszewski’s personal complications and trying circumstances, which severely determined (or rather undermined) his writing process, as well as the interventions by his editor who demanded additions to the work, with which the writer always agreed and added several chapters. Those diligently developed corrections proved how important the editorial remarks of the need to improve the text were to the writer.
However, the most important discovery resulting from the textual study is that of the author’s decision to abandon his initial intention to author an epic poem in prose and shift to the novelistic form. That resolution, a kind of a surrender in the struggle with matter, proves Przybyszewski’s innovative approach to the novel and as a result of it Dzieci nędzy are an artistically interesting modern record of psychological states. In terms of structural and narrative solutions, it is clearly one of the most interesting novels by Przybyszewski.
Keywords: Przybyszewski Stanisław, Dzieci nędzy, editing, text origins, genetic criticism
Dzieci nędzy [Children of Destitution] is a novel that is interesting on several levels. For a researcher of modernism, it is interesting as a work implementing innovative for prose solutions in terms of its structure and narration. Enthusiasts of psychological literature will find it interesting for its study of madness and degeneration passed from generation to generation. Lovers of Przybyszewski’s works will appreciate it as the only “family monograph” in his output, or even more so – “probably the only novel in Polish literature in which family has been depicted à rebours so consistently.”[1] Finally, genetic critics and editors will consider it an interesting example of the complex nature of the writing process and creative psychology. If one traces the origins of the work and the history of its creation, one shall uncover many fascinating facts about the creative activities of the most famous author of the Young Poland period; thus one can learn about, e.g., his aversion to radical modifications of existing text (or rather his inability to do that) or how his literary efficiency increased the further he was from the atmosphere of the big city. A collation of the novel and a reading of private documents enable one to ascertain that the final shape of Dzieci nędzy was to a large extent influenced by Przybyszewski’s personal complications and trying circumstances, which severely determined (or undermined rather) his writing process, as well as the interventions by his editor who demanded additions to the work, with which the writer always agreed and added several chapters. However, the most important discovery resulting from a historical textual study is that of the author’s decision to abandon his initial intention to write an epic poem in prose and shift to the novelistic form. That decision, being a kind of a surrender, turned Dzieci nędzy into an artistically interesting modern record of mental states, and the related creative process is definitely worth studying.
***
Stanisław Przybyszewski wrote Dzieci nędzy and its second part entitled Adam Drzazga while living in Munich; that period began with him leaving Toruń in February 1906 and ended only after Poland regained independence, i.e., in June 1919. The relocation to the capital of Bavaria, a location chosen by Jadwiga, his wife (Przybyszewski preferred Zurich), was a an escape from the lack of any perspectives in Poland and the chaos that crept into Przybyszewski’s life. The outbreak of the 1905 Revolution forced the terrified couple to hastily leave Warsaw and engage in a search for a place to live. They first chose Inowrocław and later moved to Toruń. Their situation was hard because they left behind their sources of income, and additionally, due to revolutionary events publishers were either themselves in financial troubles or they preferred to invest in works of a socio-nationalist nature and they one by one refused to publish Przybyszewski’s drama entitled Śluby. In January 1906, he thus summarised his situation in a letter to Jan Lorentowicz, a theatre critic and columnist collaborating with the Warsaw-based Nowa Gazeta periodical:
Due to the events in the Kingdom, I’m left penniless; the manuscript of my drama Śluby has circulated all publishers in Warsaw and all refused. They aren’t taking “such things” right now, their “convictions” do not allow them to publish things that don’t have a social foundation. In Galicia it’s all the same.
(...) Considering the current trend in literature I doubt whether you’ll be able to include the fragments of my plays that I have sent you – (...) in this city where I literally don’t know anyone and I don’t have a credit line, I may actually face hunger (...)[2]
A few days later Przybyszewski wrote in a similar tone to Tadeusz Pawlikowski, director of the City Theatre in Lviv, asking him for an advance and thus explaining his request: “simple, common poverty has entered my home. (...) I’m ashamed to admit – I might be facing hunger.”[3]
Przybyszewski’s financial stance was so wretched that even the debt collector sent to him to collect due taxes left empty-handed, a fact which the writer reported from Toruń to his wife; she left for Lviv to spend some time with her daughters from her first marriage: “naturally, he didn’t seal anything and wrote: Pfändung erfolglos, because I have nothing. This bloody life!”[4]
Yet the lack of financial means was not quite as bad for Przybyszewski as was his sense of injured pride. “(...) think about it: I don’t have a backer in Poland! (...) I’m just terribly astonished that I don’t have a backer in Poland!” he confessed to Aniela Pająkówna, the mother of Stasia, his daughter born out of wedlock.[5] To make matters worse, he was getting the envy-evoking news from Krakow of Stanisław Wyspiański’s theatre triumphs: “(...) as I’m learning, they’re starting to boycott me in Poland,” he complained to his wife. “Wyspiański this, Wyspański that, on and on in theatre, I matter nothing to them.”[6] In that situation a move abroad could have offered a new beginning. Therefore, the author of Śnieg decided to settle in Germany for a second time – this time, though, unlike during his university period in 1889, he was filled with bitterness.[7]
There were two main reasons why the couple chose Munich: the fact that for the past few months Jadwiga’s sister with her husband had been living there and the Przybyszewskis could stay with them initially, and the city’s extensive library resources, its many museums and art galleries. The writer did spend many hours in the local archives and libraries collecting material for his planned studies (e.g., on Chopin and on the psychology of revolution) yet his poor health and nervous exhaustion prevented him from working systematically or even thinking about writing a more extensive literary form. Lacking any permanent source of income, he was forced to rely of loans from friends and acquaintances, and since his writing folder was empty, he had to resort to creating and publishing minor works. The first such completed minor thing was a collection of poetic prose pieces entitled Tyrteusz [Tyrtaeus]. This story, related in terms of its imagery and style to the Apocalypse of John, focusses on a man who by following the traditions of rebels in the name of peoples and nations leads a revolution against God who used humans as pawns and most of all mocked them terribly and broke their spirit by inviting them to Eden only to expel them. This work, as indicated by the addition under the title, was devised by its author to constitute a part (a “song” as Przybyszewski called it) of the planned narrative poem in prose entitled Cherubim.[8] In the early October 1906 he sent this sequence to Wilhelm Feldman, editor of the Krytyka monthly (a periodical that presented the artistic programme of Young Poland), seeking publication in it. Tyrteusz was printed in February 1907 as “song five of the Cherubim volume;”[9] the writer also received an advance for further sections of the narrative poem, yet work progressed very slowly, due to both, Przybyszewski’s mental disposition and material concerns, and the scale of the project undertaken: “I’m working and writing, but the work progresses slowly, I’m writing a grand narrative poem that is supposed to cover the humankind from end to end, and you don’t produce such things by the dozen. If only I had enough peace to work, so that I could complete this, I would catch a break finally, but no, no way!” he reported to his friend.[10]
Przybyszewski worked little throughout 1907. In spring, using money from Aniela Pająkówna, he stayed in Gries, Tirol, to treat his nerves, and he later suffered from a writer’s block, of which he confessed to the sponsor of his treatment:
(...) I am heartbroken thank I can’t work one bit. Is it really possible that former alcoholism had wreaked some havoc in my brain? I am terrified about that!”[11]
(...) work is going poorly, I’m so afraid while working not to repeat myself, not to fall. If someone has lavished like I have, spewing by the dozen, has a thousand and one reasons to be afraid. Even the richest vault can run dry. (...) Or maybe, just maybe – I’m just in a critical time, typical for all creators my age. My fortieth year is approach! Now the time of my greatest growth should come![12]
An indication of his discouragement towards literary work and of the doubt that it could provide means for living was the idea, eventually not fulfilled, to open in Munich a tobacco shop together with Ignacy Nikorowicz, a playwright and prose writer.[13] His fortune turned in 1908. Already in January Przybyszewski was successfully managing the staging of Złote runo [The Golden Fleece] in Prague, he was later invited to deliver lectures in Switzerland, and he eagerly engaged in translating the love letters of Marianna d’Alcoforado, which he discussed in a short study in the Warsaw-based Ateneum periodical.[14] He even restarted work on his narrative poem Cherubim. Midway through March 1908 he completed a part of it which he entitled Szlakiem Kaina [Following Cain’s Path]. He published it in the August/September issue of a new and intriguing Warsaw-based periodical called the Sfinks, which at the same time published in instalments Nietota by Tadeusz Miciński[15]. He used Genesis as his point of reference recreating the situation after the first humans were expelled from Eden, which according to God’s order was protected by a cherub with a flaming sword. Interestingly, the identity of the human protagonist consists of three figures: Adam, Cain and Judas, a fact which indicates that an individual is doomed to repeat the archetypal models of erring and demise, a pool of which Przybyszewski found in the Bible which he treated as a cultural pretext.
The work designated as “pierwsza pieśń Cherubina” [the first song of Cherubin] was released in the third issue of the periodical managed by Władysław Bukowiński, however, that is where the narrative poem stopped altogether.
Przybyszewski abandoned any direct work on it, yet nearly seven years later the project evolved into the novel entitled Dzieci nędzy. Two questions immediately come to mind. Why did he abandon work on Cherubim? And why did he start writing Dzieci nędzy as late as in 1913, having completed two other novelistic series in the meanwhile (two trilogies: Erdensöhne [Sons of the Earth] and Mocny człowiek [Strong Man]), as the idea for the work “that [was] supposed to cover the humankind from end to end”[16] had been maturing in his creative mind already during the first part of his stay in Munich? Surely, to write the ambitiously envisioned work required the writer to focus on it, something he was unable to do due to his already-mentioned nervous deficiency. In the early 1908 the writer was also pressed for time as he was making endeavours to stage Śluby in Warsaw and Złote runo in Prague. When, finally, in April he managed to establish long-term cooperation with the respected Warsaw-based company of Gebethner and Wolff, his main focus shifted to producing novels for which the publishing house paid generous royalties of 1,200 and 1,500 per volume. Presumably, he hoped that he would return to work on Cherubim, and, surely, he had envisaged an entire concept, or at least its outline. That is indicated in his several requests for advance payments sent to Wilhelm Feldman, in exchange for which Przybyszewski promised to send to the Krytyka further parts of the narrative poem entitled Mahatma and Zdobywca [Conqueror][17]. He made his final declaration that he would continue work in July 1908 predicting he would complete Mahatma in September, and he added confidently: “It’s going to be worth it.”[18] That is why having concluded a contract with Gebethner and Wolff he did not immediately proceed to reorganising the finished fragments of Cherubim and adapting them to fit the requirements of novelistic prose. The rhapsodic vision-based poetic form was closer to his understanding of art, which he verbalised emphatically a decade earlier in his programme manifestos announced after he had become editor-in-chief of the Życie[19]. The completion of his narrative poem would have enabled Przybyszewski to satisfy his artistic ambitions and prove, both to himself and the world, that he was still the same “ingenious Pole” (as August Strindberg called him)[20], whose power of expression and the extent of imagination in the poetic prose he wrote in 1893–1899 was astonishing[21]. That is what he seemed to think about his works considering his recurring vision of restarting the Życie[22] and his confession he made having joined the team of the Poznań-based art periodical Zdrój:
Oh, the despair I now feel when I look at how the path of my creation has twisted after the superb impetus in my Requiem aeternam, Vigilien, Nad morzem, Androgyne, a sudden leap into the infernal muck of earning a living by writing novels. That is the bloody tragedy of money![23]
Such an honest confession, exceptionally personal, was only intended for another man of the arts. In his official recollections intended for printing Przybyszewski justified his reversal in terms of genre with specific artistic aims, mainly to reveal certain issues:
What was my intention when after a few narrative poems I returned to the novelistic form?
(…)
I wished to unbridle man, to see him naked![24]
Therefore, novels were supposed to enable him to uncover the truth about humans completely, reveal such regions of mental life into which other authors would not venture fearing literary excision:
I was brave enough to descend into the depth of the human soul, smack the fictional dullard in which men of letters wanted me to see humans, made of thick tissue paper and paper maché, and display them for what they really were (...)
I wanted to offer humans in their “fullest” – in their elevations and downfalls, offer the human soul roaming the chasms of pain, in those dark voids where terror, dread, despair and the fearful torment of existence rule absolutely, where the insoluble mysteries twisting the human soul with infernal fear snake in dreams, where Satan’s licentious “lust” burns against the painful longing of the soul expelled from paradise and horrible cruelty wallows in the mystical shadows of the most fervent ascensions towards God.[25]
When in the early 1913, having completed Mocny człowiek, Przybyszewski was searching for a topic for his next work, he was certain he would not create poetic prose. In fact, that bitter realisation enabled him to make a general introspection regarding his creative process: “If someone, or something, suddenly interrupts my work, everything is lost. I have to stop; several promising works are tucked away in my folder as I’m not able to return to work that I had once started and abandoned.”[26] The distance of several years when his works evolved (both in artistic terms and in terms of their content) towards the novel was a major hurdle preventing him from returning to rhapsodic forms, which belonged to an already closed era. That is why the writer transposed the original design of the symbolically framed history of humankind into the novelistic convention, intertwining Cherubim’s finished passages into the structure of the emerging Dzieci nędzy. To insert them Przybyszewski had to introduce only minor corrections as he retained fragments of the narrative poem as clearly separated passages, reflecting the contents of the illness-driven hallucinations and borderline experiences of the protagonist Jan Krywło.
He intended to finish writing extremely fast, in slightly over three months. Gratifications and advance payments from the publisher enabled him not only not to worry about his everyday life’s needs but even live quite comfortably in a three-bedroom apartment in a downtown tenement house at 40 Bauerstrasse, which he had been renting together with his wife since November 1911.[27] His plans were thwarted by a personal dispute. It is worth discussing for two reasons. Firstly, it had an impact on the shape of the novel, and secondly, it also influenced the shape of The Magic Mountain, one of the most outstanding European novels of the 20th century.
In March, the writer learnt that his wife was publicly slandered (presumably with an insinuation about infidelity) by Michał Japołł (1885–1953), a writer and teacher studying in Munich, who maintained relatively close social relations with the Przybyszewskis. In response to the insult, Przybyszewski asked Poles respected in the Munich community, i.e., future professors and his acquaintances doctor of dentistry Antoni Cieszyński and economist Stefan Rosiński, to demand satisfaction on his behalf. Having familiarised themselves with other gentlemanly accusations against Japołł, they wrote a statement in which they concluded that the young writer had often committed acts unbecoming of an honourable man, and therefore he was a person “disqualified in terms of honour” and thus was not worthy of participating in a duel, as honourable men would do. The writer considered filing a libel case, but eventually took matters into his own hands: in the company of selected witnesses on 2 April he publicly slapped Japołł across the face, while the latter was dining with company at the Munich restaurant Rosenheimergarten. In the following days and weeks, he was occupied with distributing among people of influence both in the country and abroad the above-mentioned statement and a report on the events at the restaurant, recorded in the book of matters of honour of Munich-based Poles. He was determined to socially discredit his opponent, block him from being able to publish in literary journals, as well as to undermine his moral competence to teach and for the National Education Board to start a disciplinary proceeding against him[28]. In that last matter he hoped for an intervention by his friend Jerzy Żuławski, the author of, e.g., the so-called Moon trilogy and the play Gród słońca, whose brother Janusz witnessed the slandering of Jadwiga: “You know people in the School Board, mainly Juliusz German, so your obligation as a friend to me and the sense of chivalry towards the woman you know and whom, as you have often told me, you value greatly, shall dictate you what you must do in this case,” he wrote in a passionate letter filled with insults directed at Japołł[29].
The documents publicising the matter in order to “socially annihilate” Japołł were sent at such broad a scale that they even reached Munich resident Thomas Mann, who introduced the thread of the conflict with an ironic reading into The Magic Mountain (1924), as in 1913 he worked on its first version. In the ninth chapter of his grand novel entitled Hysterica Passio, having only altered the names of the parties to the events, the Nobel-laureate-to-be quoted almost in total the documents circulated by Przybyszewski, which were “sent for reading for people in the case of whom it was certain that they absolutely could not become concerned with it, nor would they want to.”[30]
Przybyszewski managed to regain some internal balance by virtue of a long-planned trip on 8 April to Rothenburg on the Tauber, a mediaeval town that in 1908 became an oasis for him, which he visited every year since[31]. This time the Przybyszewskis rented a separate apartment for six months from a local bell maker. Przybyszewski personally furnished and decorated it, and he did not even forget about such homely details as having goldfish delivered and renting a garden to grow flowers. He consolidated the architecture of Rothenburg and anecdotes from its past (with some poetic license, of course) in the pages of Dzieci nędzy, as he restarted writing it after a several-week-long hiatus caused by the agitation caused by Japołł’s mean deed.
Because Przybyszewski participated in the survey Nasi powieściopisarze o sobie [Our novelists about themselves] printed in the summer of that same year in the Warsaw-based Świat, one can imagine his day-to-day work on the novel:
I work in long stretches and mostly in summer, mainly in hot months: July and August – I used to work only at night but for a few years now I have been mostly working in the afternoon until nightfall. I am unable to work in big cities. Even though in Munich we have our apartment in a quiet and calm street, the very suggestion that a mere 10 minutes away the big city is bursting with life deprives me of the calmness I need for work: everything written in the last few years was written in the small beautiful mediaeval town of Rothenburg ob der Tauber, or somewhere on Lake Kochel in the Bavarian Alps.
My daily limit for creative work is five hours, and even that in strong tension, I doubt whether any other artist could withstand such intensity much longer.
(…)
I require a lot of sleep. I usually sleep 12 hours a day, often even more when I’m working intensively for extended time.[32]
The writer disputed any rumours of substance use while writing:
While I’m writing I smoke a lot and I drink black coffee by the litres. The rumour that I arouse my senses using alcohol is preposterous and idiotic. During work alcohol thwarts any mental associations and whenever I tried to arouse my senses with alcohol at work, I had to discard the next day what I wrote the day before altogether. However, alcohol is a saviour after work: it unwinds the mind which urgently wants to continue working preventing you from resting or sleeping.[33]
That annoying gentlemanly issue not only extended the time Przybyszewski spent working on the novel (additionally partly overtaken by the exhausting revision process of the final volume of Mocny człowiek) but also had a negative impact on the work’s structure. The publisher raised the latter issue once he had received the entire manuscript, which Przybyszewski sent to Warsaw on 7 June. Having agreed with Józef Wolff’s remarks, the writer undertook to include a few more chapters to make the novel’s structure more coherent: “I myself have arrived at this realisation in recent days, I have felt a certain lack and gaps in the composition which I decided to fill during the revision, but as the matters are right now, I’m starting work right away. (...) I have been working on this novel in exceptionally unpleasant conditions so no wonder that once I regained complete peace, I was able to finally analyse its structure closely,” he reasoned[34]. A month later, on 8 July, the writer sent to the publishing house three additional chapters with directions to insert them in the middle, as chapters eight, nine and ten. In them, he expanded on the fortunes of several members of the Krywło family in order to complete the image of the decadent, rotting, destructive and madness-driven family.
His diligently developed corrections proved how important the editorial remarks of the need to improve the text were to the writer. He was opened to the publishers’ suggestions; he expected them to conduct an honest review and edition. Dariusz Dziurzyński was right to note, while editing Przybyszewski’s other works, that by agreeing with editorial interventions and accepting the changes of the text prepared for printing the writer “was aware as we are today that a published text differs from the original text.”[35]
With the extensive supplements, Przybyszewski also sent to the publishing house a note stating that he had started work on the second volume of the novel entitled Adam Drzazga. He wrote it basically without any hindrances or major personal turbulence, in parallel to the revision of Dzieci nędzy.
***
Przybyszewski’s duology is, as I have stated at the beginning, a kind of family monograph that consists of portraits of individuals burdened with inheritable pathology with a whole spectrum of symptoms. The protagonist suffers from a split personality with an erotic/religious basis, while his brothers become overwhelmed by their alcoholism, nihilistic anarchism, or esoteric/theosophic mania; his older sister engages in prostitution and his younger sister, frenzied by incestuous emotions, becomes a vampire-like murderer. What remained of Przybyszewski’s initial project? Actually, quite a lot.
Przybyszewski announced that Cherubim would be a “grand narrative poem that is supposed to cover the humankind from end to end.”[36] Its completed fragments might suggest that it would have constituted a deep story of humankind maintained within the symbolic/parabolic/expressionist mood, about the repeating and accumulating from century to century experiences fundamental for the human condition in all their totality from the moment of creation to exist in paradise on the one hand and the apocalyptic end on the other[37] . In his novel the writer explored problems related in ideological terms, placing in the middle the subject burdened by the weight of the experiences that have been weighing on humans since their beginning, hardly enduring the heritage of the past that results in an oscillation between contradictory archetypal roles with mythical and religious foundations, tricked by transcendental forces, trying to escape the tragedy of existence beyond the subject’s resistance, experiencing a “longing for paradise,” and that leads to the “family’s apocalypse.”[38] He devised the duology in such a way for it to constitute a synthesis of human fate at the symbolic level. Przybyszewski used the Krywło family simply as an analogue for the human family.
And even though the fact of abandoning the original rhapsodic form may seem like a surrender in the struggle with the yet unformed matter, the fact of using previously written parts of the narrative poem in Dzieci nędzy clearly indicated Przybyszewski’s innovative approach to the novel. The inclusion of passages that followed the poetics of hallucinations and visions (reflecting Jan Krywło’s erotic/religious fantasies) blurs the line between reality and the internal world of the protagonist’s mind making the novel “one of the most interesting (possibly even throughout European literature) modern records of the explosion of the « unrealised Self »”.[39] Dzieci nędzy is not a simple attempt at describing but rather at recreating mental life, and thus in structural/narrative terms it constitutes one of the most interesting novels by Przybyszewski.
***
Dzieci nędzy was released in a book form in the final days of December 1913, but even before then readers in Galicia and the Kingdom of Poland could read it – it was released in instalments in the Nowa Reforma[40] and the Kurier Poranny[41] periodicals. The collation of the content proves that the writer worked on the text until the very end, perfecting it mainly for the book edition while treating the instalment releases in periodicals as a source of income. In fact, the changes he included at various stages were not significant. Przybyszewski did not alter the ideological concept, he did not modify individual threads, and he limited his correctional efforts to mostly lexemes, less often altering the syntax. That was a trademark of his creative process. It was, presumably, a result of not so much his belief in the agential irrefutable power of inspiration but rather of his inability to reorganise an already written text and unwillingness to devote too much time to it when new ideas arrived demanding to be realised in literature. Przybyszewski removed only one thread – the one highlighted in the concluding chapter of both instalment versions of the incestuous relationship between the brother and the sister. On the surface, one might assume that it was a case of the publishers’ moral censorship. However, since no manuscript of the novel has survived (either in the form of a rough copy drawn up by the writer or a fair copy rewritten by Jadwiga Kasprowiczowa, Przybyszewski’s wife) and there are review sheets which he received from the printers, one cannot hypothesise such an intervention, even more so considering the fact that his correspondence does not indicate any negotiations in this respect; quite the contrary, Przybyszewski was extremely satisfied with his cooperation with Gebethner and Wolff, and they gave him creative freedom[42] . It is probable that he himself abandoned a deeper exploration of this motif knowing that he would raise it in the second volume of the novel.
Adam Drzazga, which had not been pre-released in any periodical, was released in bookshops in late spring 1914. It could have happened earlier if not for the strike of typesetters in Krakow, where it was printed at the renowned W.L. Anczyc i Spółka printing shop, at that time managed by Wacław Zygmunt Anczyc, the founder’s son; it belonged in part to Gebethner and Wolff’s publishing house.
The writer was intent on releasing both volumes simultaneously (or at least almost at the same time), a fact which would enable readers to view them as a duology. Since the plan failed, he included a short Foreword to Adam Drzazga, in which he emphasised: “This novel of mine is not a whole on its own. It is inseparably linked with the novel entitled Dzieci nędzy, its second volume or its second and final act, if you will.”[43]
The release of Adam Drzazga concluded Przybyszewski’s cooperation with Gebethner and Wolff. Already by the end 1913 the publishers were indicating to the writer they would not be interested in his other works. They first rejected his proposal for a collected edition of his works, through which Przybyszewski intended to celebrate the coming 25-year anniversary of his creative career. Later, they refused to publish his drama Miasto and in January 1914 they informed him that they would not accept his next novel. Those decisions surprised him. They caused him considerable pain and required him to seek a new backer. As the reason for terminating their publishing relationship Józef Wolff indicated the publishing house’s financial problems and the slump in the book market, yet Stanisław Helsztyński, the writer’s biographer, saw the reason for the termination in the themes and the style of Przybyszewski’s novels, which, in his opinion, were written without due diligence and featured a deep fascination with pathological matters and madness:
It seems that the unhealthy hallucinations appearing more and more in Przybyszewski’s final narrative works were not something Gebethner and Wolff appreciated greatly. (…)
The choice of words or diligence in the writing craft could have applied to the German period, to the grand rhapsodies: he [Przybyszewski] could not have praised the novels like that. Therefore, it was difficult to find a publisher for them; Gebethner had already started inciting others against him.[44]
In this situation the 25th anniversary of his writing in 1914 provoked a bitter ascertainment in Przybyszewski instead of filling him with optimism: “A sad and slightly melancholic celebration of my silver anniversary with the noblest Lady Literature – right! but this is how my Kuyavian God wanted it.”[45] He summarised the anniversary as a “25-year anniversary of worries, problems, insufficiency and all kinds of want.”[46]
The Dzieci nędzy duology concluded the period of grand novelistic series in Przybyszewski’s career. World War I and the ensuing interwar period demanded from literature completely new objectives. No wonder then that the second part of the novel published a few weeks prior to the war’s outbreak passed almost unnoticed.
Dr, Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Zakład Literatury Pozytywizmu i Młodej Polski, ul. Pomorska 171/173, 91-404 Łódź; katarzyna.badowska@uni.lodz.pl
Na podstawie prześledzenia genezy Dzieci nędzy (1913) i historii komponowania tekstu dokonano ciekawych ustaleń z zakresu działań twórczych najgłośniejszego autora Młodej Polski – Stanisława Przybyszewskiego. Badania ujawniły m.in. niechęć pisarza do (czy może: nieumiejętność) radykalnej modyfikacji raz dokonanych zapisów tekstowych i wzrost literackiej efektywności z dala od wielkich miast. Kolacjonowanie przekazów powieści oraz lektura dokumentów osobistych pozwoliły stwierdzić, że znaczący wpływ na ostateczny kształt Dzieci nędzy miały powikłania osobiste i przykre okoliczności życiowe, które znacząco determinowały (czy raczej: destruowały) proces pisarski Przybyszewskiego, oraz ingerencja domagającego się uzupełnień wydawcy, któremu pisarz skwapliwie przyznał rację, dopisując kilka rozdziałów. Te sumiennie dokonane poprawki świadczą o tym, jak ważne były dla pisarza uwagi redakcyjne w udoskonalaniu tekstu.
Najważniejsze odkrycie, do jakiego prowadzą badania tekstologiczne, dotyczy jednak autorskiej rezygnacji z zamierzonego pierwotnie poematu prozą i przetransponowania jego idei w formę powieściową. Ta decyzja – będąca rodzajem kapitulacji w zmaganiach z tworzywem – świadczyła de facto o nowatorskim myśleniu Przybyszewskiego o powieści i sprawiła, że Dzieci nędzy to niezwykle ciekawy artystycznie, nowoczesny zapis stanów psychicznych. Od strony rozwiązań konstrukcyjno-narracyjnych to niewątpliwie jedna z najciekawszych powieści Przybyszewskiego.
Słowa kluczowe: Przybyszewski Stanisław, Dzieci nędzy, edytorstwo, geneza dzieła, krytyka genetyczna
Dzieci nędzy to powieść pod każdym względem interesująca. Dla badaczy modernizmu – jako realizacja nowoczesnych rozwiązań konstrukcyjno-narracyjnych w obszarze prozy. Dla entuzjastów literatury psychologicznej – jako studium obłędu i degeneracji, przekazywanych na drodze dziedziczenia. Dla wielbicieli Przybyszewskiego – jako jedyna w jego twórczości „monografia rodzinna”, a nawet więcej – jako „prawdopodobnie jedyna powieść w literaturze polskiej, w której rodzina została tak konsekwentnie przedstawiona à rebours”[47]. Dla krytyków genetycznych i edytorów – jako ciekawe exemplum złożoności procesu pisarskiego i psychologii twórczości. Prześledzenie genezy utworu i historii jego komponowania prowadzi do wielu fascynujących odkryć z zakresu działań twórczych najgłośniejszego młodopolskiego autora, ujawnia m.in. jego niechęć do (czy może: nieumiejętność) radykalnej modyfikacji raz dokonanych zapisów tekstowych i wzrost literackiej efektywności wraz ze wzrostem odległości od atmosfery wielkiego miasta. Kolacjonowanie przekazów powieści oraz lektura dokumentów osobistych pozwalają stwierdzić, że znaczący wpływ na ostateczny kształt Dzieci nędzy miały powikłania osobiste i przykre okoliczności życiowe, które znacząco determinowały (czy raczej: destruowały) proces pisarski Przybyszewskiego, oraz ingerencja domagającego się uzupełnień wydawcy, któremu pisarz skwapliwie przyznał rację, dopisując kilka rozdziałów. Najważniejsze odkrycie, do jakiego prowadzą sięgające wstecz badania tekstologiczne, dotyczy jednak autorskiej rezygnacji z zamierzonego pierwotnie poematu prozą i przetransponowania jego idei w formę powieściową. Ta decyzja – będąca rodzajem kapitulacji – uczyniła z Dzieci nędzy artystycznie ciekawy, nowoczesny zapis stanów psychicznych, którego powstawaniu z pewnością warto się przyjrzeć.
***
Powieść Dzieci nędzy i jej drugą część zatytułowaną Adam Drzazga Stanisław Przybyszewski pisał w monachijskim okresie swojego życia, który rozpoczął się wyprowadzką z Torunia w lutym 1906 r., a zakończył dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości – w czerwcu 1919 r. Przenosiny do stolicy Bawarii – wybranej przez żonę pisarza, Jadwigę (Przybyszewski wolał Zurych) – były swoistą ucieczką przed brakiem perspektyw na przyszłość w kraju i chaosem, jaki wkradł się w życie Przybyszewskich. Wybuch rewolucji 1905 r. zmusił przerażoną parę do pospiesznego opuszczenia Warszawy i skazał na szukanie nowego miejsca zamieszkania – najpierw w Inowrocławiu, a następnie w Toruniu. Położenie małżonków było trudne, ponieważ źródła dochodu pozostały za kordonem, a dodatkowo na fali wydarzeń rewolucyjnych wydawcy albo popadli w kłopoty finansowe, albo inwestowali w dzieła o charakterze społeczno-narodowym, kolejno odmawiając Przybyszewskiemu publikacji najnowszego dramatu Śluby. W styczniu 1906 r. pisarz tak podsumowywał swą sytuację w liście do Jana Lorentowicza, krytyka teatralnego i publicysty związanego z redakcją warszawskiej „Nowej Gazety”:
Wskutek wypadków w Królestwie zostałem bez grosza, manuskrypt dramatu mego Śluby obiegał wszystkich nakładców w Warszawie i za każdym razem otrzymałem odmowną odpowiedź. „Takich rzeczy” teraz nie biorą, ich „przekonania” nie pozwalają im wydawać rzeczy, które nie mają spółecznego podkładu. Tak samo w Galicji.
[…] Wobec teraźniejszego prądu w literaturze, wątpię, czy Pan będzie mógł pomieścić nadesłane Panu fragmenty mych dramatów – […] w mieście, w którym literalnie żadnego człowieka nie znam i kredytu nie mam, po prostu głód mi grozi […][48].
Kilka dni później w bardzo podobnym tonie Przybyszewski pisał do Tadeusza Pawlikowskiego, dyrektora Teatru Miejskiego we Lwowie, prosząc go o zaliczkę, której potrzebę tłumaczył tak: „prosta, ordynarna nędza zawitała mi w dom. […] wstyd całą prawdę wyznać – głód mi grozi”[49].
Sytuacja finansowa Przybyszewskiego była tak zła, że nawet komornik przysłany dla ściągnięcia podatków odszedł z pustymi rękami, o czym pisarz donosił z Torunia żonie, która wyjechała do Lwowa, by spędzić trochę czasu z córkami z pierwszego małżeństwa: „nic naturalnie nie pieczętował i napisał: Pfändung erfolglos, bo nic nie mam. Krwawe to życie!”[50].
Brak środków finansowych nie doskwierał jednak Przybyszewskiemu tak mocno jak urażona duma artysty. „[…] pomyśl: nie mam nakładcy w Polsce! […] ja tylkom strasznie zdumiony, że ja nie mam nakładcy w Polsce!” – zwierzał się Anieli Pająkównie, matce jego nieślubnej córki Stasi[51]. Na dodatek z Krakowa docierały budzące zazdrość pisarza wieści o triumfach teatralnych Stanisława Wyspiańskiego: „[…] jak się przekonuję, w Polsce mnie bojkotować poczynają – żalił się żonie. – Wyspiański i Wyspiański bez końca w teatrze, ze mną się całkiem nie liczą”[52]. W tej sytuacji wyjazd za granicę mógł stanowić nowy początek, autor Śniegu zdecydował się więc zamieszkać w Niemczech po raz drugi – tym razem jednak, inaczej niż podczas wyjazdu na studia w 1889 r., w poczuciu rozgoryczenia[53].
O wyborze Monachium zdecydowały przede wszystkim dwa czynniki: fakt, że od kilku miesięcy mieszkała tam siostra Jadwigi z mężem, u których Przybyszewscy mogli się początkowo zatrzymać, oraz oferowane przez to miasto bogate zbiory biblioteczne, liczne muzea i galerie sztuki. Pisarz rzeczywiście przesiadywał w archiwach i bibliotekach, zbierając materiały do planowanych rozpraw (m.in. – jak wiemy z korespondencji – o Chopinie i o psychologii rewolucji), ale zły stan zdrowia i wyczerpanie nerwowe uniemożliwiały mu systematyczne prace i nie pozwalały myśleć o podjęciu większej formy literackiej. Pozbawiony stałego źródła dochodu, musiał ratował się pożyczkami od bliższych i dalszych znajomych, a wobec pustek w tece pisarskiej – tworzeniem i doraźnym publikowaniem drobniejszych utworów. Pierwszym z takich ukończonych drobiazgów była proza poetycka pt. Tyrteusz. To nawiązująca obrazowaniem i stylistyką do Apokalipsy św. Jana opowieść o człowieku, który kontynuując tradycje buntowników w imię ludów i narodów, staje na czele rewolucji skierowanej przeciwko Bogu, który uczynił sobie z ludzi marionetki, a przede wszystkim zakpił z nich okrutnie i złamał im dusze, zapraszając do Edenu tylko po to, by ich z niego wygnać. Utwór – co sygnalizował choćby dopisek po tytułem – stanowić miał w zamierzeniu autora część („pieśń” – jak określał sam Przybyszewski) planowanego poematu prozą pt. Cherubim[54]. Sekwencję tę wysłał pisarz z początkiem października 1906 r. do Wilhelma Feldmana, zabiegając o publikację w redagowanym przez niego – reprezentującym program artystyczny Młodej Polski – miesięczniku „Krytyka”. Tyrteusza drukowano w lutym 1907 roku jako „pieśń piątą z księgi Cherubim”[55] , pisarz otrzymał też zaliczkę na dalsze ustępy poematu, ale praca posuwała się bardzo powoli, zarówno z powodu złego stanu psychicznego Przybyszewskiego i trosk materialnych, jak i skali podjętego tematu: „Pracuję i piszę, ale praca idzie z wolna, piszę nad wielkim poematem, co ma objąć ludzkość od końca do końca, a takich rzeczy nie sypie się z rękawa. Bylebym miał choć tyle spokoju do pracy, by móc to wykończyć, tobym się znowu wygrzebał, ale gdzie tam!” – informował przyjaciela[56].
Przez cały rok 1907 Przybyszewski pracował niewiele. Wiosną dzięki pieniądzom Anieli Pająkówny leczył się na nerwy w Gries w Tyrolu, potem cierpiał na kryzys twórczy, z którego zwierzał się fundatorce kuracji:
[…] jestem zrozpaczony, że pracować nic nie mogę. Czyżby dawniejszy alkoholizm rzeczywiście miał poczynić jakieś spustoszenia w moim mózgu? Jak mnie to przeraża![57];
[…] robota trudno mi idzie, tak się lękam przy pracy, żeby się nie powtórzyć, żeby nie opaść. Kto tak szafował jak ja, z rękawa sypał naokół, ma tysiąc i jeden powodów się lękać. Nawet najbogatszy skarbiec się wyczerpie. […] A może, może – teraz przechodzę taki krytyczny czas, zwykły u każdego twórcy w moim wieku. Czterdziestka na karku! Teraz powinien przyjść czas najwyższego mego rozwoju![58]
Miarą zniechęcenia do pracy literackiej i powątpiewania, że może ona zapewnić środki do życia, był – niezrealizowany ostatecznie – pomysł otwarcia w Monachium trafiki do spółki z dramatopisarzem i prozaikiem Ignacym Nikorowiczem[59]. Przełamanie złej passy nastąpiło w 1908 r. Już w styczniu Przybyszewski z sukcesami kierował wystawieniem Złotego runa w Pradze, zaraz potem zaproszono go z odczytami do Szwajcarii, z entuzjazmem zajął się przekładem listów miłosnych Marianny d’Alcoforado, na temat których zamieścił szkic w warszawskim „Ateneum”[60]. Przystąpił też do kontynuowania pracy nad poematem Cherubim. W połowie marca 1908 r. miał gotową część, której nadał tytuł Szlakiem Kaina. Opublikował ją w sierpniowo-wrześniowym numerze nowego, interesująco zapowiadającego się warszawskiego pisma „Sfinks”, na łamach którego w tym samym czasie ukazywała się w odcinkach Nietota Tadeusza Micińskiego[61] . Punktem odniesienia uczynił pisarz Księgę Rodzaju, odtwarzając sytuację po wygnaniu pierwszych ludzi z Edenu, na straży którego Bóg postawił cherubina z płonącym mieczem. Co ciekawe, tożsamość bohatera-człowieka konstytuują aż trzy figury: Adama, Kaina i Judasza, uzmysławiające, że jednostka skazana jest na powielanie archetypicznych modeli błądzenia i upadku, których rezerwuar odnalazł Przybyszewski w Biblii jako kulturowym pre-tekście.
Utwór oznaczony jako „pierwsza pieśń Cherubina” ukazał się w trzecim tomie periodyku prowadzonego przez Władysława Bukowińskiego, ale… na tym poemat się urwał.
Bezpośredniej pracy nad poematem Przybyszewski poniechał, ale porzucony projekt po blisko siedmiu latach wyewoluował w powieść zatytułowaną Dzieci nędzy. Nieodparcie nasuwają się dwa pytania. Dlaczego autor zarzucił prace nad Cherubimem? I dlaczego Dzieci nędzy zaczął pisać dopiero w 1913 r., ukończywszy po drodze dwa inne cykle powieściowe (trylogie Synowie ziemi i Mocny człowiek), skoro pomysł na utwór „co ma objąć ludzkość od końca do końca”[62] dojrzewał w jego wyobraźni twórczej już w pierwszym okresie pobytu w Monachium? Z pewnością pisanie ambitnie zakrojonego dzieła wymagało koncentracji, na którą Przybyszewskiemu, cierpiącemu na wspomniane osłabienie nerwów, trudno się było zdobyć. W początkach 1908 r. pisarzowi – zabiegającemu o wystawienie Ślubów w Warszawie i Złotego runa w Pradze – zaczęło też brakować czasu. A gdy w kwietniu tego roku nawiązał długotrwałą współpracę z cenioną warszawską firmą Gebethnera i Wolffa, na pierwszy plan wysunęło się produkowanie powieści, za które wydawnictwo płaciło bardzo atrakcyjne honoraria w wysokości 1200 i 1500 rubli za tom. Pisarz zapewne miał nadzieję, że do tworzenia Cherubima powróci i z pewnością – przynajmniej w ogólnych zarysach – obmyślił jego całościową koncepcję. Świadczą o tym kilkakrotnie kierowane do Wilhelma Feldmana prośby o zaliczki, za które pisarz obiecywał nadesłać do „Krytyki” dalsze części poematu zatytułowane[63]. Deklarację kontynuowania prac składał po raz ostatni w lipcu 1908 r., zapowiadając na wrzesień ukończenie Mahatmy i dodając z przekonaniem: „Będzie coś wart”[64]. Dlatego od razu po zawarciu umowy z Gebethnerem i Wolffem nie przystąpił do przeredagowywania gotowych fragmentów Cherubima i ich adaptacji do wymagań prozy powieściowej. Forma rapsodyczna, wizyjna i poetycka, była bliższa jego rozumieniu sztuki, zwerbalizowanemu dobitnie dziesięć lat wcześniej w manifestach programowych ogłoszonych po objęciu redakcji „Życia”[65]. Ukończenie poematu pozwoliłoby Przybyszewskiemu zaspokoić ambicje artystyczne i udowodnić – sobie i światu – że nadal jest tym samym „genialnym Polakiem” (jak nazwał go August Strindberg)[66], który porażał siłą ekspresji i skalą wyobraźni w prozie poetyckiej tworzonej w latach 1893–1899[67]. O takim wartościowaniu własnej twórczości świadczy powracające marzenie o reaktywacji „Życia”[68] oraz wyznanie dokonane przez pisarza po przystąpieniu do zespołu poznańskiego pisma artystycznego „Zdrój”:
Z jaką rozpaczą teraz na to patrzę, jak mi się droga mojego tworu spaczyła po takim świetnym rozmachu w moim Requiem aeternam, Wigiliach, Nad morzem, Androgyne nagle skok w piekielny muł zarobkowania przez pisanie powieści. To właśnie ta krwawa tragedia pieniędzy![69]
Tego rodzaju szczere wyznanie – nadzwyczaj osobiste, intymne – adresowane było jednak wyłącznie do innego człowieka sztuki. W oficjalnych wspomnieniach przeznaczonych do druku Przybyszewski gatunkową woltę uzasadniał celami artystycznymi, przede wszystkim potrzebą rewelatorstwa:
O co mi chodziło, kiedym zwrócił się po paru poematach do formy powieściowej?
[…]
Pragnąłem rozkiełznać człowieka, ujrzeć go nagim![70]
Powieści miały więc umożliwić autorowi pokazanie prawdy o człowieku w całej jego pełni, odsłonięcie takich rejonów życia psychicznego, w które z obawy przed literacką ekskomuniką nie zapuszczali się inni twórcy:
Miałem odwagę zstąpić w czeluście duszy ludzkiej, obtłuc fikcyjnego bałwana, w jakim literaci kazali mi widzieć człowieka, z grubej warstwy bibuły i papier maché i pokazać go, jak istotnie wygląda […].
Pragnąłem dać człowieka w całej jego „pełni” – w jego wniebo- i piekłowzięciach, dać duszę człowieka gubiącą się w otchłaniach bólu, w tych ciemnościach, w których groza, przerażenie, rozpacz i straszliwa udręka istnienia wszechwładnie panuje, nierozwiązalne, piekielnym strachem duszę ludzka skręcające zagadki w ciężkich snach się wiją, rozpasana „chuć” szatana parzy się z bolesną tęsknota duszy wygnanej z raju, a potworne okrucieństwo pławi się w mistycznych zmrokach najgorętszych wzniesień ku Bogu[71].
Gdy na początku 1913 r., po ukończeniu Mocnego człowieka, Przybyszewski szukał tematu na kolejny utwór, miał już pewność, że prozy poetyckiej nie stworzy. Ta gorzka świadomość pozwoliła zresztą pisarzowi na dokonanie generalnej autorefleksji dotyczącej procesu twórczego: „Jeżeli mi ktoś, albo coś, nagle w pracy przerwie, wtedy wszystko przepadło. Muszę przerwać pracę, niejeden dużo obiecujący utwór spoczywa w mojej tece, a nie jestem w stanie do rozpoczętej pracy powrócić”[72]. Kilkuletni dystans czasowy, w czasie którego jego twórczość ewoluowała – tak ze względów artystycznych, jak i materialnych – w kierunku nurtu powieściowego, niewątpliwie utrudniał powrót do form rapsodycznych, które należały już do epoki zamkniętej. Dlatego pierwotny zamysł symbolistycznie ujętej historii człowieka pisarz przetransponował na konwencję powieściową, wplatając gotowe passusy Cherubima w konstrukcję powstających właśnie Dzieci nędzy. Proces inkluzji wymagał dokonania w tekście jedynie drobnych retuszy, ponieważ fragmenty poematu Przybyszewski zachował jako wyraźnie wydzielone passusy, oddające treść chorobowych majaków i granicznych przeżyć głównego bohatera – Jana Krywły.
Z pisaniem powieści autor zamierzał uporać się nadzwyczaj szybko, w nieco ponad kwartał. Gratyfikacje i zaliczki od wydawcy pozwalały mu nie tylko nie martwić się o potrzeby dnia codziennego, ale żyć w miarę komfortowo w trzypokojowym mieszkaniu w śródmiejskiej kamienicy przy Bauerstrasse 40, które wynajmował wraz z żoną od listopada 1911 r.[73] Plany Przybyszewskiego pokrzyżował jednak zatarg natury osobistej. Warto poświęcić mu nieco uwagi z dwóch powodów. Po pierwsze, wpłynął na kształt omawianej powieści. Po drugie, wpłynął na kształt jednej z najwybitniejszych europejskich powieści XX wieku – Czarodziejskiej góry.
W marcu pisarz dowiedział się, że jego żona została publicznie zniesławiona (prawdopodobnie pomówieniem o niewierność) przez Michała Japołła (1885–1953), studiującego w Monachium literata i pedagoga, utrzymującego z Przybyszewskimi stosunkowo bliskie stosunki towarzyskie. W odpowiedzi na zniewagę pisarz zwrócił się do szanowanych w środowisku monachijskim Polaków, przyszłych profesorów należących do grona jego znajomych – doktora stomatologii Antoniego Cieszyńskiego oraz ekonomisty Stefana Rosińskiego – aby w jego imieniu zażądali satysfakcji. Ci – zapoznawszy się z innymi sprawami honorowymi przeciw Japołłowi – sporządzili pisemne oświadczenie stwierdzające, że młody literat wielokrotnie dopuszczał się postępków niezgodnych z pojęciem honoru, a zatem jest osobą „honorowo zdyskwalifikowaną” i w związku z tym do pojedynku – jako rozwiązania dla ludzi honoru – stanąć nie jest godzien. Pisarz rozważał wstąpienie na drogę sądową z zarzutem oszczerstwa, ale ostatecznie wziął sprawy w swoje ręce: w towarzystwie dobranych przez siebie świadków 2 kwietnia publicznie spoliczkował Japołła, przebywającego w towarzystwie w monachijskiej restauracji Rosenheimergarten. W ciągu następnych dni i tygodni zajęty był rozpowszechnianiem wśród wpływowych osób w kraju i za granicą zarówno wspomnianego oświadczenia, jak i sprawozdania z zajścia w restauracji, które zostało zapisane w księdze spraw honorowych Polaków monachijskich. W ten sposób z dużą determinacją zabiegał o towarzyskie zdyskredytowanie przeciwnika, zablokowanie mu możliwości publikacji w pismach literackich, a także podważenie jego moralnych kompetencji do nauczania oraz wdrożenie przez Radę Szkolną Krajową dochodzenia dyscyplinarnego przeciw niemu[74]. W tej ostatniej sprawie liczył na przyjacielską interwencję Jerzego Żuławskiego, autora m.in. tzw. trylogii księżycowej i dramatu Gród słońca, którego brat Janusz był świadkiem rzucania kalumnii na Jadwigę: „Ty znasz ludzi w Radzie Szkólnej, a przede wszystkim Juliusza Germana, więc już Ci obowiązek przyjaźni wobec mnie i poczucie rycerskości wobec kobiety, którą znasz i którą, jak mi mówiłeś, wysoce cenisz, bezwarunkowo podyktuje, co masz w tym wypadku czynić” – pisał w niezwykle emocjonalnym liście, obfitującym w wymierzone w Japołła inwektywy[75].
Dokumenty nagłaśniające sprawę w celu „towarzyskiego unicestwienia” Japołła rozsyłane były na tak szeroką skalę, że dotarły nawet do mieszkającego w Monachium Thomasa Manna, który ironicznie potraktowany wątek konfliktu wprowadził do Czarodziejskiej góry (1924), której pierwszą wersję opracowywał właśnie w 1913 r. W dziewiątym rozdziale swej wielkiej powieści, zatytułowanym Wielkie rozdrażnienie, nieznacznie tylko zmieniając nazwiska bohaterów zajścia, późniejszy noblista zacytował niemal w całości rozpowszechniane przez Przybyszewskiego pisma, „nadsyłane do wglądu także osobom, co do których było pewne, że się sprawą tą zupełnie nie mogą i nie chcą interesować”[76].
Na względny powrót do równowagi wewnętrznej pozwolił pisarzowi zaplanowany już wcześniej i przedsięwzięty 8 kwietnia wyjazd do Rothenburga nad rzeką Tauber, średniowiecznego miasta, które dla zachwyconego nim Przybyszewskiego stało się od 1908 r. corocznie odwiedzaną oazą[77]. Tym razem Przybyszewscy wynajęli aż na pół roku osobne mieszkanie u miejscowego odlewacza dzwonów. Pisarz osobiście urządzał je i dekorował, nie zapominając o takich uprzyjemniających pobyt detalach jak sprowadzenie złotych rybek i wynajęcie ogródka z myślą o hodowli kwiatów. Architekturę Rothenburga oraz anegdotę z jego dziejów – oczywiście na prawach licentia poetica – utrwalił nawet na kartach Dzieci nędzy, których pisanie kontynuował po kilkutygodniowej przerwie wywołanej silnym wzburzeniem w reakcji na postępek Japołła.
Dzięki udziałowi Przybyszewskiego w ankiecie Nasi powieściopisarze o sobie, wydrukowanej latem tego roku na łamach warszawskiego „Świata”, możemy sobie wyobrazić, jak wyglądała codzienna praca nad utworem:
Pracuję w długich odstępach i to przeważnie w lecie, w najwięcej upalnych miesiącach: w lipcu i sierpniu – dawniej tylko nocami, teraz od kilku lat przeważnie w południowych godzinach, aż do zmroku. W dużych miastach pracować nie jestem zdolen. Mimo że w Monachium mamy mieszkanie w zacisznej i spokojnej ulicy, to już sama suggestya, że opodal o 10 minut wre i kipi wielkomiejskie życie, nie daje mi spokoju do pracy: wszystko, co w ostatnich latach stworzył, powstało w małym, przepięknym, średniowiecznym miasteczku: Rothenburg ob der Tauber, lub też nad pięknym jeziorem Kochel w Alpach Bawarskich.
Twórczo pracować mogę dziennie najwyżej pięć godzin, i to w silnym naprężeniu, i wątpię, czy w ogóle u jakiegoś artysty napięcie twórcze dłużej trwać może.
[…]
Snu potrzebuję bardzo dużo. Zwykle sypiam 12 godzin dziennie, a często i więcej, gdy przez dłuższy czas intensywnie pracuję[78].
Kwestię stosowania używek podczas pisania pisarz dementował:
Podczas pracy palę mnóstwo papierosów i piję litrami czarną kawę. Legenda o podniecaniu się alkoholem jest idiotycznym i błazeńskim wymysłem. Podczas pracy niweczy alkohol związki myślowe, a ilekroć razy próbowałem podniecić się w pracy alkoholem, musiałem na drugi dzień manuskrypt do kosza wyrzucić. Natomiast zbawienną rzeczą jest alkohol po ukończonej pracy: rozprzęga mózg, który pragnie gwałtownie dalej pracować, i ani spocząć, ani spać nie pozwala[79].
Owa przykra sprawa honorowa nie tylko wydłużyła jednak czas pracy nad powieścią (dzielony dodatkowo między wyczerpującą korektę ostatniego tomu Mocnego człowieka), ale i odbiła się negatywnie na jej konstrukcji. Zwrócił na to uwagę wydawca po otrzymaniu manuskryptu całości, który Przybyszewski wysłał do Warszawy 7 czerwca. Autor, przyznając Józefowi Wolffowi rację, zobowiązał się do dołączenia kilku rozdziałów, by uspójnić strukturę utworu: „Sam w ostatnich dniach przyszedłem do tego przeświadczenia, uczułem pewien brak i luki w kompozycji, które postanowiłem przy korekcie wypełnić, ale tak, jak obecnie sprawa stoi, od razu zabieram się do roboty. […] Nad powieścią tą pracowałem w wyjątkowo przykrych warunkach, toteż nie dziw, że dopiero wtedy, gdym odzyskał całkowity spokój, mógłem się w jej strukturze rozpatrzyć” – usprawiedliwiał się[80]. Miesiąc później – 8 lipca – pisarz przesłał do wydawnictwa trzy dodatkowe rozdziały powieści, ze wskazaniem, by umieścić je wewnątrz, jako ósmy, dziewiąty i dziesiąty. Rozwijał w nich wątki związane z losami kilkorga członków rodziny Krywłów, by uzupełnić obraz dekadenckiego, ginącego, owładniętego destrukcją i szaleństwem rodu.
Sumiennie dokonane poprawki świadczą o tym, jak ważne były dla pisarza uwagi redakcyjne w udoskonalaniu tekstu. Był otwarty na sugestie wydawców, oczekiwał, że będą rzetelnie przeprowadzać korektę i adjustację. Trzeba przyznać rację Dariuszowi Dziurzyńskiemu, który – opracowując edytorsko inne utwory Przybyszewskiego – zauważył, że zgadzając się odgórnie na ingerencje redakcyjne i akceptując zmiany pisma przygotowywanego do druku, pisarz „miał nowoczesną świadomość odrębności tekstu wydanego od tekstu autorskiego”[81].
Wraz z obszernymi uzupełnieniami Przybyszewski przysłał wydawcy informację o rozpoczęciu prac nad drugim tomem powieści zatytułowanym Adam Drzazga. Jego pisanie odbywało się już w zasadzie bez przeszkód i większych osobistych zawirowań, równolegle z przeprowadzaniem korekty Dzieci nędzy.
***
Dylogia Przybyszewskiego to – jak powiedziano na początku – swoista monografia rodzinna, na którą składają się portrety jednostek obciążonych dziedziczną patologią w całym spektrum objawów. Główny bohater cierpi na rozszczepienie osobowości na tle erotyczno-religijnym, jego bracia pogrążają się w alkoholizmie, w nihilistycznym anarchizmie albo ezoteryczno-teozoficznej manii; starsza siostra para się prostytucją, młodsza – opętana kazirodczym uczuciem – staje się przypominającą wampirzycę morderczynią. Co zatem ocalało z pierwotnego projektu Przybyszewskiego? Wbrew pozorom, bardzo wiele.
Cherubima Przybyszewski zapowiadał jako „wielki poemat, co ma objąć ludzkość od końca do końca”[82] . Jego ukończone fragmenty pozwalają sądzić, że stanowiłby utrzymaną w nurcie symbolistyczno-paraboliczno-ekspresjonistycznym głęboką opowieść o człowieku, o fundamentalnych dla jego kondycji, powtarzających się i kumulujących z wieku w wiek doświadczeniach w całej ich totalności, wyznaczanej przez stworzenie do egzystencji w raju z jednej strony i apokaliptyczny koniec z drugiej[83]. W powieści pisarz eksplorował problematykę ideowo pokrewną, w centrum stawiając podmiot przygnieciony ciężarem doświadczeń przygniatających człowieka od początków jego istnienia, z trudem znoszący dziedzictwo przeszłości, które skutkuje oscylacją między sprzecznymi archetypicznymi rolami o podłożu mitycznym i religijnym, oszukany przez siły transcendentne, próbujący ucieczki od dramatu egzystencji ponad siły, doznający „tęsknoty za rajem” i doprowadzający do „rodowej apokalipsy”[84]. Dylogia została tak skomponowana, by na poziomie symbolicznym stanowić syntezę człowieczego losu. Ród powieściowych Krywłów posłużył po prostu Przybyszewskiemu jako analogia dla rodu ludzkiego.
I choć zarzucenie pierwotnej formy rapsodycznej może się jawić jako kapitulacja w zmaganiach z tworzywem, to wykorzystanie w Dzieciach nędzy napisanych wcześniej części poematu niewątpliwie świadczyło o nowatorskim myśleniu Przybyszewskiego o powieści. Obecność utrzymanych w poetyce halucynacyjno-wizyjnej passusów (oddających erotyczno-religijne urojenia Jana Krywły) sprawia, że granice między rzeczywistością a wewnętrznym światem umysłu głównego bohatera zostają zatarte, czyniąc z utworu „jeden z najbardziej interesujących (być może nawet w literaturze europejskiej) nowoczesnych zapisów eksplozji »Ja nieświadomościowego«”[85]. Dzieci nędzy są nie tyle próbą deskrypcji, co wręcz odtworzeniem życia psychicznego, i dzięki temu od strony rozwiązań konstrukcyjno-narracyjnych stanowią niewątpliwie jedną z najciekawszych powieści Przybyszewskiego.
***
Dzieci nędzy ukazały się w wersji książkowej w ostatnich dniach grudnia 1913 r., ale już wcześniej z powieścią mogli się zapoznać czytelnicy zarówno w Galicji, jak i w Królestwie Polskim – drukowały ją w odcinkach „Nowa Reforma”[86] i „Kurier Poranny”[87]. Kolacjonowanie przekazów dowodzi, że pisarz do końca pracował nad tekstem, szlifując go przede wszystkim do wydania książkowego, zaś odcinkowe publikacje czasopiśmienne traktując jako źródło dochodu. Przeróbki na różnych etapach nie były zresztą znaczące. Przybyszewski nie zmieniał koncepcji ideowej, nie modyfikował wątków, poprawki ograniczał do ingerencji w leksemy, rzadziej w składnię. Była to stała cecha jego procesu twórczego. Wynikała ona – jak można sądzić – nie z przekonania o sprawczej, niepodważalnej mocy natchnienia, lecz raczej z nieumiejętności przeredagowywania raz napisanego tekstu i niechęci do poświęcania mu zbyt dużej ilości czasu, gdy coraz to kolejne pomysły domagały się literackiej realizacji. Jeden tylko wątek Przybyszewski ostatecznie wyeliminował – zaakcentowany w ostatnim rozdziale obu wersji czasopiśmienniczych wątek relacji kazirodczej między bratem i siostrą. Pozornie mogłoby się wydawać, że zadziałała cenzura obyczajowa wydawcy, ale brak autografu powieści (nie zachował się ani w postaci brudnopisu kreślonego ręką autora, ani czystopisu przepisywanego przez żonę Przybyszewskiego, Jadwigę Kasprowiczową), a zwłaszcza arkuszy korektorskich, które pisarz otrzymywał z drukarni, nie pozwala postawić hipotezy o takiej ingerencji, tym bardziej że ewentualnych negocjacji w tej sprawie nie potwierdza korespondencja pisarza, wręcz przeciwnie – Przybyszewski był niezwykle zadowolony ze współpracy z Gebethnerem i Wolffem, a ci zazwyczaj pozostawiali mu swobodę twórczą[88]. Prawdopodobnie pisarz sam zrezygnował z eksploatacji tego motywu, wiedząc, że podejmie go w drugim tomie powieści.
Adam Drzazga, który nie miał pierwodruku czasopiśmiennego, trafił do księgarń późną wiosną 1914 r. Stałoby się to zapewne wcześniej, gdyby nie strajk zecerów w Krakowie, gdzie utwór wychodził spod prasy słynnej drukarni W.L. Anczyca i Spółki, kierowanej w tamtym czasie przez syna założyciela firmy, Wacława Zygmunta Anczyca, i należącej w części do oficyny wydawniczej Gebethnera i Wolffa.
Pisarzowi zależało na jednoczesnej (a przynajmniej niemal jednoczesnej) publikacji obu tomów, która pozwoliłaby czytelnikom postrzegać je jako dylogię. Ponieważ planu tego nie udało się zrealizować, poprzedził Adama Drzazgę krótkim Słowem wstępnym, w którym zaznaczał: „Niniejsza powieść moja nie jest całością samą dla siebie. Jest nierozerwalnie złączoną z powieścią pt. Dzieci nędzy, jej drugim tomem albo, jak kto chce, drugim i ostatnim jej aktem”[89].
Druk Adama Drzazgi zakończył współpracę Przybyszewskiego z firmą Gebethnera i Wolffa. Wydawcy już pod koniec 1913 r. stopniowo sygnalizowali pisarzowi brak zainteresowania jego utworami. Najpierw odrzucili propozycję zbiorowego wydania jego dzieł, którym Przybyszewski pragnął uczcić zbliżający się jubileusz 25-lecia pracy twórczej. Później odmówili publikacji dramatu Miasto, a w styczniu 1914 r. poinformowali pisarza, że nie przyjmą jego kolejnej powieści. Decyzje te były dla autora zaskoczeniem; sprawiły mu sporą przykrość i postawiły wobec konieczności szukania innego nakładcy. Jako powód rozwiązania stosunków wydawniczych Józef Wolff podawał problemy finansowe oficyny oraz słabą koniunkturę na rynku księgarskim, ale biograf pisarza Stanisław Helsztyński przyczyn zerwania współpracy upatrywał w tematyce i stylu powieści Przybyszewskiego, pisanych – jego zdaniem – bez należytej staranności, za to ze zbyt głęboką fascynacją patologią i szaleństwem:
Wydaje się, że te niezdrowe majaczenia, pojawiające się coraz częściej w ostatnich utworach epickich Przybyszewskiego, nie budziły zachwytu u Gebethnera i Wolffa. […]
Dobieranie słów, a więc staranność w rzemiośle pisarskim odnosić się mogła do okresu niemieckiego, do wielkich rapsodów: o powieściach nie mógł się [Przybyszewski] tak pochlebnie wyrazić. Toteż trudno było znaleźć na nie wydawcę, życzliwy Gebethner zaczął się już przeciw nim buntować[90].
W tej sytuacji przypadające na 1914 rok 25-lecie pisarstwa, zamiast napawać Przybyszewskiego optymizmem, prowokowało do gorzkich refleksji w rodzaju: „Smutnawy i lekko melancholijny obchód srebrnych godów z najdostojniejszą Panią Literaturą – no! ale tak mój Bóg kujawski chciał”[91]. Rocznicę tę podsumowywał pisarz jako „25-letni jubileusz trosk, kłopotów, niedostatku i biedy wszelakiej”[92].
Dylogia Dzieci nędzy zakończyła okres wielkich cykli powieściowych w twórczości Przybyszewskiego. Wojna, a następnie i dwudziestolecie międzywojenne postawiły przed literaturą zupełnie nowe zadania. Nic dziwnego, że wydana na kilka tygodni przed zawieruchą wojenną druga część powieści przeszła praktycznie bez echa.
Dąbrowski Roland, Kasprowicz, Przybyszewski oraz ONA... Jadwinia, [place missing] 2015.
Gutowski Wojciech, “Rodzina jako egzystencjalna pułapka. O Dzieciach nędzy Stanisława Przybyszewskiego”, [in:] Wojciech Gutowski, Konstelacja Przybyszewskiego, Adam Marszałek (publ.), Toruń 2008, pp. 106–129.
Helsztyński Stanisław, Meteory Młodej Polski, Wydawnictwo Literackie, Krakow 1969.
Helsztyński Stanisław, Przybyszewski. Opowieść biograficzna, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warsaw 1973.
Helsztyński Stanisław, “Żal do Polski przed wyjazdem do Monachium w r. 1906”, Wici Wielkopolskie 1935, issue 7–8, pp. 50–51.
Kasprowicz-Jarocka Anna, Córki mówią…, PIW, Warsaw 1966.
Kurzeja-Świątek Maria, “Michał Asanka-Japołł – nauczyciel, publicysta z Sądecczyzny”, Rocznik Sądecki 2013, vol. XLI, pp. 132–160.
Lubińska Anna, Dzieje wydawnicze utworów Stanisława Przybyszewskiego w latach 1892–2015 w wybranych krajach europejskich, Wrocław 2018.
Mann Thomas, Czarodziejska góra, vol. 2, Warsaw 1982.
Matuszek Gabriela, Der geniale Pole? Niemcy o Stanisławie Przybyszewskim (1892–1992), Universitas, 2nd extended edition, Krakow 1996.
Matuszek Gabriela, Stanisław Przybyszewski – pisarz nowoczesny. Eseje i proza – próba monografii, Universitas, Krakow 2008.
“Nasi powieściopisarze o sobie. Ankieta Świata. S. Przybyszewski”, Świat 1913, issue 31, p. 8.
Przybyszewski Stanisław, Adam Drzazga, Gebethner i Wolff, Warsaw 1914.
Przybyszewski Stanisław, “Confiteor”, Życie 1899, issue 1.
Przybyszewski Stanisław, Dzieci nędzy, Gebethner i Wolff, Warsaw 1913.
Przybyszewski Stanisław, Listy, S. Helsztyński (ed.), Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku, Spółka Wydawnicza „Parnas Polski”, vol. 1 (Warsaw 1937) and vol. 2 (Warsaw 1938).
Przybyszewski Stanisław, “Listy miłosne Marianny d’Alcoforado”, Ateneum 1908, vol. 1, coll. 1–2, pp. 46–62.
Przybyszewski Stanisław, Moi współcześni. Wśród obcych, Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, Warsaw 1926.
Przybyszewski Stanisław, “O «nową» sztukę”, Życie 1899, issue 6.
Przybyszewski Stanisław, “Szlakiem Kaina. Pierwsza pieśń «Cherubina»”, Sfinks 1908, vol. III, pp. 278–292.
Przybyszewski Stanisław, “Tyrteusz. Pieśń piąta z księgi «Cherubim»”, Krytyka 1907, vol. I, pp. 146–157.
Received: 2021-12-31; Verified: 2022-01-27. Accepted: 2022-02-08