Prawnoautorska kwalifikacja promptu na tle wyroku Sądu Miejskiego w Pradze z dnia 11.10.2023 r.

Agnieszka Kaczmarczyk^*

Copyrightability of the prompt against the background of the judgment of the Municipal Court in Prague of 11 October 2023

1. Wprowadzenie

Fotografia pojawiła się pod koniec XIX w., zderzając się wtedy z tętniącym życiem światem malarstwa^[1]. Początkowo była traktowana jak zagrożenie, aż z czasem artyści zaczęli wykorzystywać ją w procesie tworzenia. Zarówno przy tworzeniu fotografii, jak i przy generowaniu wyników przez sztuczną inteligencję (SI) mamy do czynienia z użyciem pewnego rodzaju maszyny. W 1884 r. Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych uznał, że pomimo swoistej automatyzacji procesu fotografowanie może prowadzić do twórczego efektu. W konsekwencji fotografowi można przypisać status autora^[2]. Obecnie w związku z ciągłym rozwojem oraz tworzeniem nowych modeli SI pojawia się coraz więcej wątpliwości prawnoautorskich. Jak wyraził się niedawno amerykański badacz SI, „jak dotąd największym zagrożeniem związanym ze sztuczną inteligencją jest to, że ludzie zbyt wcześnie dochodzą do wniosku, że ją rozumieją”^[3]. Budzącymi kontrowersje kwestiami w literaturze są m.in. problemy związane z tym, kto powinien być traktowany jako autor dzieł wygenerowanych przez modele SI i czy istnieje jakakolwiek możliwość uznania wyników SI za utwory. Można zaobserwować, że przed sądami na całym świecie zaczynają być wytaczane powództwa, które dotyczą spraw związanych z SI^[4]. Rozstrzygnięcia sądów mogą być istotną wskazówką przy tworzeniu w przyszłości legislacji, która będzie stanowić narzędzie do rozstrzygania wątpliwości związanych z szybko rozwijającą się technologią.

W literaturze poświęca się wiele uwagi trenowaniu modeli SI oraz generowanych przez SI „wytworów”^[5] . Uwagę zwraca niewielka liczba opracowań na temat poleceń dla systemów SI (ang. prompts), które odrywają znaczącą rolę przy wynikach (ang. outputs)^[6] dostarczanych przez SI. Dlatego też w niniejszym opracowaniu zaprezentuję jeden z pierwszych wyroków w Europie, który dotyczy praw autorskich oraz SI^[7]. Istotną okolicznością jest fakt, że wyrok jest prawomocny^[8]. W omawianej sprawie sąd odmówił objęcia ochroną prawnoautorską obrazu wygenerowanego przez SI. Szczególną uwagę w analizowaniu przedmiotowego sporu poświęcę promptowi, który został wykorzystany do wygenerowania obrazu. Podejmę zatem próbę przedstawienia problemów, które należy wziąć pod uwagę, określając status promptów w polskim prawie autorskim. Celem niniejszego artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie badawcze, jaki jest charakter prawny promptu. Rozważę także kwestię spełnienia przesłanek wymaganych do uznania promptu za utwór. Jest to zagadnienie szczególnie istotne dla twórców, którym udało się skonstruować prompt ułatwiający innym użytkownikom korzystanie z modeli SI. Jeżeli taki prompt nie będzie objęty ochroną prawnoautorską, to twórca straci możliwość uzyskania korzyści ze swojej pracy. Prompt, podobnie jak pędzel albo pióro, stanowi narzędzie, które odzwierciedla intencje użytkownika^[9]. Najbardziej popularne modele umożliwiają generowanie tekstu^[10] lub grafiki^[11]. Proces ulepszania promptów przypomina tradycyjne wprowadzanie poprawek przez malarza lub pisarza. Nie można zapomnieć, że głównym celem prawa autorskiego jest zachowanie i ochrona więzi pomiędzy twórcą i jego dziełem^[12]. Moim zdaniem objęcie ochroną prawnoautorską promptów, które spełniają przesłanki przewidziane w pr. aut.^[13], zmotywuje użytkowników do tworzenia coraz to lepszych i bardziej skomplikowanych promptów.

Uważam zatem, że dyskusja na ten temat jest ważna między innymi z dwóch powodów. Po pierwsze, w związku z ciągłym udoskonalaniem modeli SI zakładam, iż w niedalekiej przyszłości roszczenia o naruszenie praw autorskich wynikające z bezprawnego zwielokrotnienia promptu będą coraz częściej dochodzone przed sądami. Po drugie, ze względu na znaczącą rolę promptu dla generowania treści przez modele SI konieczne jest rozważenie statusu i autorstwa tego rodzaju wytworów. Poza zakresem mojego artykułu pozostawiam rys historyczny rozwoju SI oraz jej typologię^[14].

2. Definicja i specyfika promptu

W kontekście interakcji z systemami SI prompt jest to fragment tekstu, który służy jako instrukcja dla systemu^[15]. Po wprowadzeniu promptu model SI analizuje dane wejściowe i generuje odpowiedź w oparciu o wzorce, które przyswoił podczas trenowania^[16]. Model SI może zapewnić kilka wyników w zależności od sposobu sformułowania promptu, wynik może składać się np. z jednego zdjęcia, ale może to być również krótszy albo dłuższy tekst zależnie od narzędzia SI^[17]. Innymi słowy prompt to rodzaj polecenia wysyłanego do maszyny, aby dostarczyła założony przez użytkownika efekt^[18]. Prompty są bardziej zbliżone do pewnych sugestii niż wprost wydanych poleceń. Istota promptów jest podobna do sytuacji, w której klient zatrudnia artystę do stworzenia dla niego obrazu i przekazuje mu tylko wskazówki do pożądanego efektu^[19]. Informacje zawarte w prompcie mogą wpływać na wynik wygenerowanego obrazu, ale prompt nie narzuca konkretnego wyniku^[20]. Użycie tego samego promptu może prowadzić do wygenerowania odmiennych wyników. Jest tak dlatego, że duże modele językowe (ang. Large Language Models, LLMs) są zbudowane w oparciu o sieć neuronową, która wprowadza pewną losowość^[21].

W Internecie dostępne są różne poradniki ze wskazówkami do tworzenia promptów^[22]. Gotowe prompty można nabyć za pośrednictwem stron internetowych^[23]. Należy zwrócić uwagę, że wszystkie narzędzia SI, odpłatne lub darmowe, mogą czasami generować informacje, które nie są zgodne z prawdą. Możliwości generowania wyników na podstawie wprowadzonych promptów są nieograniczone. Bardzo często zdarza się, że należy wypróbować dużą liczbę promptów przed uzyskaniem satysfakcjonującego wyniku. W przypadku złożonych promptów zawarte w nich przykłady zwiększają szanse na uzyskanie zadowalającego efektu. Jednocześnie, dołączając przykłady pożądanych wyników do promptu, można pomóc w trenowaniu modeli SI^[24]. Zdaniem Sama Altmana, współzałożyciela OpenAI, napisanie naprawdę dobrego promptu dla chatbota jest przydatną umiejętnością i wczesnym przykładem programowania w języku naturalnym^[25].

3. Wyrok Sądu Miejskiego w Pradze z 11.10.2023 r. – stan faktyczny

W 2023 r. Sąd Miejski w Pradze orzekł w przedmiocie autorskoprawnej kwalifikacji promptu. Powód żądał ustalenia autorstwa obrazu wygenerowanego przez model SI w oparciu o następujący prompt: „stwórz wizualną reprezentację dwóch stron podpisujących umowę biznesową w formalnym otoczeniu, takim jak sala konferencyjna lub biuro kancelarii prawnej w Pradze. Pokaż tylko ręce”^[26]. Jak wynika z uzasadnienia faktycznego, powód zarzucił stronie pozwanej rozpowszechnianie obrazu na stronie internetowej bez jego zgody. Zdaniem strony pozwanej obraz wygenerowany przez SI nie stanowi utworu w rozumieniu czeskiej ustawy o prawie autorskim. W konsekwencji powód nie jest jego autorem i nie przysługują mu roszczenia wynikające z ochrony autorskoprawnej. W postępowaniu strony bezspornie wykazały, że obraz został wygenerowany za pomocą modelu SI i został następnie przesłany stronie pozwanej przez powoda. Sąd musiał odpowiedzieć przede wszystkim na pytanie, czy powód był autorem przedmiotowego obrazu i, w konsekwencji, czy doszło do naruszenia autorskich praw majątkowych poprzez rozpowszechnienie grafiki na stronie prowadzonej przez pozwanego. Zdaniem sądu SI nie może być autorem na podstawie czeskiej ustawy o prawie autorskim, ponieważ autorem może być wyłącznie osoba fizyczna, którą SI z pewnością nie jest. Wedle argumentacji powoda konsekwencją uznania go za autora promptu powinno być przyznanie statusu utworu grafice wygenerowanej na podstawie przedmiotowego polecenia. Korzystanie z niej bez zgody uprawnionego winno być zatem kwalifikowane jako wkroczenie w prawo wyłączne. Powód poza swoim oświadczeniem nie przedstawił żadnych dowodów na poparcie faktu wygenerowania danej grafiki na podstawie konkretnego promptu. Sąd wypowiedział się również na temat samego polecenia, które miało być podstawą wygenerowanego obrazu przez SI. Stwierdził, że w analizowanym przypadku można mówić o efekcie pracy lub ewentualnie o idei. Prompt jako taki, zgodnie z przepisami czeskiego prawa, nie jest dziełem autorskim.

Rozstrzygnięcie, będące jednym z pierwszych wyroków na kontynencie europejskim dotyczących autorstwa dzieł SI, nie zaskakuje. Wyrok jest zgodny z przyjmowaną koncepcją jedynie ludzkiego autorstwa^[27], co wiąże się z brakiem możliwości uznania SI za podmiot praw autorskich^[28]. Sąd, poza wskazaniem, że samo polecenie nie może zostać zakwalifikowane jako utwór, nie pogłębił analizy problemu. Uważam, że należy postawić pytanie, czy jeżeli polecenie byłoby skonstruowane w sposób bardziej szczegółowy i jeżeli powodowi udałoby się wykazać korelację pomiędzy poleceniem a wynikiem, to czy można byłoby uznać powoda za autora.

Podejście przyjęte przez Sąd Miejski w Pradze ilustruje kolejny problem w debacie na temat możliwości ochrony dzieł wygenerowanych przez modele SI. Nawet jeżeli indywidualny i twórczy charakter promptu mógłby uzasadniać uznanie praw autorskich do wyniku, użytkownicy SI muszą być w stanie udowodnić korelację pomiędzy promptem a wypracowaniem konkretnego rezultatu^[29]. Pomimo różnic w poszczególnych porządkach prawnych wyrok czeskiego sądu, odnoszący się do centralnego pojęcia prawa autorskiego, można uznać za przydatny dla ustalania statusu promptu, także w kontekście innych jurysdykcji. Warto zatem dokonać analizy, w ślad za wyrokiem czeskiego sądu, czy w oparciu o pr. aut. skonstruowany przez powoda prompt należy uznać za niechronioną monopolem ideę, czy kwalifikować jako utwór.

4. Przesłanki ochrony prawnoautorskiej

Zgodnie z art. 1 pr. aut. przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. W doktrynie wskazano^[30], że dla uznania określonego rezultatu za utwór człowiek musi mieć decydujący wpływ na jego powstanie, tj. nadać mu indywidualny i twórczy charakter. Istnieją zatem trzy konstytutywne przesłanki, które decydują o uzyskaniu statusu utworu:

1. przesłanka twórczości,
2. przesłanka indywidualności oraz
3. przesłanka ustalenia^[31].

Na temat przesłanki twórczości wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 25.01.2006 r., stwierdzając, że „praca intelektualna o charakterze twórczym jest przeciwieństwem pracy o charakterze technicznym, która polega na wykonywaniu czynności wymagających jedynie określonej wiedzy i sprawności oraz użycia określonych narzędzi, surowców i technologii. Cechą pracy w charakterze technicznym jest przewidywalność i powtarzalność osiągniętego rezultatu. Proces tworzenia, w przeciwieństwie do pracy technicznej, polega na tym, że rezultat podejmowanego działania stanowi projekcję wyobraźni osoby, od której pochodzi, zmierzając do wypełniania tych elementów wykonywanego zadania, które nie są jedynie wynikiem zastosowania określonej wiedzy, sprawności, surowców, urządzeń bądź technologii. W tym ujęciu twórczość, jako angażująca wyobraźnię twórcy, ma charakter subiektywny”^[32]. Przesłanka twórczości jest zatem spełniona, gdy istnieje subiektywnie nowy wytwór intelektu^[33].

Przesłanka indywidualności niekiedy określana jest również jako „oryginalność”. W literaturze przedmiotu można znaleźć różne ujęcia przesłanki indywidualnego charakteru^[34]. Z jednej strony zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie „przesłanka indywidualności utworu jest spełniona wtedy, gdy elementy jego formy i/lub treści nie są w pełni wyznaczone przez uprzednio dane elementy, należące do domeny publicznej. Innymi słowy oznacza to, iż przy kształtowaniu formy i/lub treści utworu jego twórca wykorzystał obszar swobody w wyborze i uporządkowaniu składników utworu”^[35]. Natomiast z drugiej strony oryginalność utworu związana jest z oceną, czy ma ono właściwości związane z „niepowtarzalną osobowością człowieka”^[36]. Jak wskazuje K. Jasińska, weryfikacja posiadania przez utwór cechy indywidualności następuje poprzez ustalenie, „czy dzieło takie powstało już wcześniej oraz czy jest statystycznie prawdopodobne wytworzenie go w przyszłości przez inną osobę”^[37].

Wedle P. Ślęzaka przesłanka ustalenia zostaje spełniona, jeżeli dojdzie do zapoznania się przynajmniej jednej osoby trzeciej z dziełem, nie oznacza to jednak tylko stworzenia dla osób trzecich „możliwości” zapoznania się z utworem^[38]. Zatem zgodnie z wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie chwilą stworzenia utworu jest „moment, w którym akt twórczości przejawia się na zewnątrz, poza sferę przeżyć intelektualnych twórcy, przy czym owo uzewnętrznienie może nastąpić w jakikolwiek sposób i oznacza ustalenie utworu, chociażby miał postać nieukończoną”^[39].

Ustawodawca w art. 1 ust. 2 pr. aut. zawarł przykładowe formy wyrażenia utworów objętych ochroną prawnoautorską. Na przestrzeni lat polskie sądy uznały za przedmiot praw autorskich m.in. katalogi, książki kucharskie, wzory i formularze, kompozycje z kwiatów^[40]. Natomiast zgodnie z art. 1 ust. 2¹ pr. aut. ochroną prawnoautorską nie są objęte: odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne. W tym miejscu chciałabym zaznaczyć, że celowo nie używam zamiennie słowa „pomysł” ze słowem „idea” przy kwalifikacji promptu. Jak zaznaczają A. Niewęgłowski oraz M. Poźniak-Niedzielska, idea ma w porównaniu z pomysłem charakter o wiele bardziej abstrakcyjny, który wskazuje raczej ogólny kierunek twórczości w danej dziedzinie aniżeli działania konkretnej osoby, która chce swemu dziełu nadać ostateczny kształt^[41]. Odmiennego zdania jest jednak J.K. Matczuk. Jej zdaniem brak jest „dostatecznych argumentów do semantycznego rozdzielenia w prawie autorskim pojęć idei i pomysłu”^[42]. Interesujący w tym kontekście jest wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie^[43], zgodnie z którym „synopsis, rozumiany jako ustalony pomysł wraz z opisem zasadniczych podmiotów (bohaterów), wątków, wydarzeń, miejsc – może być utworem, jeżeli ma postać twórczą autora i oryginalną”.

5. Kwalifikacja prawna promptu na podstawie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych

Prompty są wykorzystywane do kształtowania treści generowanych przez systemy SI. W kwestii kwalifikacji prawnej promptu istnieją dwie możliwości: pierwsza – uznanie promptu jako utworu i objęcie go ochroną prawnoautorską i druga – uznanie promptu za ideę, co będzie się wiązało z brakiem ochrony prawnoautorskiej.

Wedle R. Markiewicza samo sformułowanie tzw. promptu spełnia cechy utworu, który następnie zostanie wyrażony (zawarty) w wytworze ChatGPT^[44]. Prompty niekiedy wykazują pewien stopień twórczości oraz stanowią odzwierciedlenie autora, co wiąże się z tym, że stają się one czymś więcej niż prostym poleceniem użytkownika. Prompty są tworzone w celu uzyskania konkretnych odpowiedzi od systemów SI, co wymaga kreatywnego podjęcia decyzji i umiejętności językowych w celu sformułowania precyzyjnego promptu^[45]. Niedawno głośno było o zdobywcy I miejsca w amatorskim konkursie sztuki cyfrowej podczas konkursu Colorado State Fair za zgłoszoną przez niego pracę zatytułowaną Théâtre D’opéra Spatial^[46]. Jason Allen wykorzystał narzędzie SI do wygenerowania obrazów, spędził 80 godzin na tworzeniu promptów i przetestował ponad 900 różnych zanim zdecydował się na jeden konkretny^[47].

Uważam, że jeżeli zostaną spełnione przesłanki twórczości, indywidualności oraz ustalenia można zakwalifikować prompt jako utwór w rozumieniu polskiego prawa autorskiego. Wskazuje się, że możliwa ochrona prawnoautorska może obejmować przypadek, gdy prompt będzie wierszem i działalność SI będzie polegała jedynie na dodaniu drobnych elementów^[48]. Sądzę natomiast, że decyzję taką będzie musiał podjąć sąd, rozstrzygając spór na tle konkretnego stanu faktycznego.

Dokonując kwalifikacji prawnej promptu, należy zwrócić uwagę także na wyrok Trybunału (czwarta izba) z 16.07.2009 r. w sprawie Infopaq International A/S v. Danske Dagblades Forening^[49]. Po pierwsze, jak wynika z wyroku, „jeśli chodzi o elementy utworów, które podlegają ochronie, należy zauważyć, że składają się one ze słów, które rozpatrywane oddzielnie nie stanowią jako takie twórczości intelektualnej autora, który ich używa. Wyłącznie w drodze wyboru, układu i połączenia słów autor ma możliwość wyrażenia swojej twórczej inwencji w sposób oryginalny i stworzenia rezultatu stanowiącego twórczość intelektualną”. Po drugie, zgodnie z wyrokiem, tekst liczący 11 słów można objąć ochroną prawnoautorską. Oznacza to, że przeszkodą dla kwalifikacji promptu jako utworu nie będzie stosunkowo nieduża objętość tekstu.

Objęcie monopolem autorskim tych promptów, które powinny być tylko i wyłącznie uznane za idee, stanowiłoby istotną barierę dla rozwoju kultury, nauki i gospodarski^[50]. Dlatego też w większości przypadków wykorzystywane prompty, takie jak np. „zaprojektuj grafikę na Twittera [obecnie: X – przyp. autorki] promującą nowy samochód” czy „skomponuj kolaż portretów prezydentów Stanów Zjednoczonych”^[51] nie będą cechowały się oryginalnością. Zgadzam się z wyrokiem sądu czeskiego, że prompt, którego dotyczył stan faktyczny, nie mógłby zostać objęty ochroną prawnoautorską.

Użycie tego samego promptu może skutkować różnymi odpowiedziami. Dlatego też, nie próbując szukać analogii do innych chronionych rozwiązań, prompt to nie kod źródłowy. Kod źródłowy stanowi instrukcje przy wykorzystaniu danego języka programowania, których wykonanie przez komputer prowadzi do prezentacji wyników operacji na dostępnych danych^[52]. Jak wskazuje United States Copyright Office^[53], dodatkowe prompty, zastosowane do jednego z początkowych obrazów, mogą wpływać na kolejne wygenerowane obrazy^[54]. Natomiast proces ten nie jest kontrolowany przez użytkownika, ponieważ nie jest możliwe do przewidzenia, co model SI wygeneruje z wyprzedzeniem. Przypadkowość była dyskutowana w literaturze na przykładzie twórczości Jacksona Pollocka^[55]. Brak kontroli nad otrzymywanymi rezultatami nie przekreśla możliwości objęcia ochroną prawnoautorską dzieł^[56]. W związku z tym ważne jest pytanie, dlaczego malarz wykorzystujący siłę własnych mięśni, rozbryzgujący farbę pod wpływem emocji i tworzący dzieło abstrakcyjne mógłby ewentualnie uzyskać ochronę prawnoautorską, a użytkownik używający do pracy algorytmu – już nie^[57].

6. Problematyka tworzenia promptu w celu naśladowania i na podstawie stylu danego twórcy

Generowanie obrazów „w stylu X artysty” stało się bardzo popularne. Obecnie każdy może wygenerować dzieło w stylu ulubionego twórcy poprzez sformułowanie odpowiednego promptu^[58]. Proces ten jest możliwy dzięki wcześniejszej fazie uczenia maszynowego opartego na dostępnych utworach^[59]. Kelly McKernan^[60] odkryła, że kiedy ludzie tworzyli prompty do generowania obrazów, wykorzystali oni hasło „w stylu Kelly McKernan” – ponad 12 tys. razy^[61]. Styl w sztuce odnosi się zarówno do unikalnej kombinacji technik, procesów, jak i decyzji artysty^[62]. Wyraźny styl artysty może mu pomóc w budowaniu marki i rozpoznawalności.

Warto zauważyć, że aby modele SI generowały wytwory wedle określonego stylu, należy do trenowania wykorzystywać prace konkretnych artystów. Nawiązując do najnowszych przełomowych badań naukowców zajmujących się SI^[63], proces trenowania modeli SI wymaga zwielokrotnienia dzieł objętych ochroną prawnoautorską podczas gromadzenia danych oraz w pełni lub częściowo zwielokrotnienia tych dzieł do modeli SI. Dodatkowo, omawiane narzędzia umożliwiają zwielokrotnienia utworów przez użytkowników końcowych. Jednak, jak wynika z literatury przedmiotu^[64], styl artysty nie podlega ochronie na podstawie pr. aut. Twórca może zatem na podstawie polskich przepisów żądać ochrony jego stylu artystycznego jako jednego z dóbr osobistych, wskazanych w art. 23 kodeksu cywilnego^[65]. Zgodnie z art. 24 k.c. twórca, którego dobro osobiste zostało zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego albo zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Jeżeli natomiast wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.

7. Zakończenie

Ciągły rozwój nowych technologii sprzyja zadawaniu nowych pytań, na które trudno odpowiedzieć w oparciu o obecnie obowiązującą treść przepisów pr. aut. Wyrok sądu czeskiego można potraktować jako wskazówkę interpretacyjną albo postulat de lege ferenda, zgodnie z którym należy uznać większość promptów za idee, których przy obecnym stanie prawnym nie można objąć ochroną prawnoautorską. Niewykluczone, że dopiero interwencja ustawodawcy umożliwi jednoznaczną kwalifikację nowych zjawisk. Wydanie takiego wyroku przez sąd czeski potwierdza, że modele SI są coraz częściej wykorzystywane przez użytkowników. Sądzę, że w niedalekiej przyszłości sądy będą musiały zmierzyć się z coraz większą ilością roszczeń o zwielokrotnienia promptów. Autorstwo promptu nie może jednak przekładać się na autorstwo dzieła wygenerowanego przez SI. Wykazanie natomiast korelacji między promptem a wynikiem końcowym może w przyszłości pomóc przy podjęciu decyzji nad autorstwem danego wyniku.