Era globalizacji oraz popularyzacja zdrowej kultury żywienia spowodowały, że również sektor żywnościowy został zmuszony do odpowiedzi na stawiane kolejno wyzwania. Żywność konwencjonalna została stopniowo uzupełniana osuplementy diety, nową żywność czy żywność wzbogaconą owitaminy iskładniki mineralne. Wskazane powyżej kategorie żywności łączy fakt, że posiadają definicje legalne. Żywność funkcjonalna wprawie polskim takiej definicji nie posiada. Wzwiązku zpowyższym, konieczne jest poszukiwanie reżimu prawnego dla wprowadzania do obrotu produktów określanych tym mianem. Oswoją właściwość wprzypadku żywności funkcjonalnej mogą konkurować reżim prawa żywnościowego oraz prawa farmaceutycznego – wszczególności przez wzgląd na sposób prezentacji ireklamę produktu. Niemniej jednak powyższe zawiłości wrównej mierze mogą wywierać wpływ na odpowiedzialność cywilną za swego rodzaju wady produktu, którego odbiorcą końcowym jest zazwyczaj konsument.
Słowa kluczowe: żywność funkcjonalna, odpowiedzialność cywilna, produkt niebezpieczny, rękojmia
The era of globalization and popularization of healthy food culture, have also forced the food sector to respond to successive challenges. Conventional food has been gradually complemented by dietary supplements, novel foods or foods enriched with vitamins and minerals. What these food categories have in common is that they have legal definitions. Functional food in Polish law does not have such a definition. Therefore, it is necessary to look for a legal regime for products referred to by this term. The regime of food law and pharmaceutical law may compete for the right to use in case of functional food – especially in terms of the way the product is presented and advertised. However, these complexities are equally likely to have an impact on civil liability for defects in a product whose end user is usually the consumer.
Keywords: Functional food, civil liability, dangerous product, product defect warranty
Celami naukowymi artykułu są zbadanie potencjału zastosowania reżimu prawa żywnościowego lub prawa farmaceutycznego w zakresie wprowadzania do obrotu żywności funkcjonalnej, a także wskazanie norm prawnych regulujących odpowiedzialność odszkodowawczą za szkody wywołane przez żywność funkcjonalną. Powstające w badanej materii wątpliwości doprowadziły do sformułowania hipotezy badawczej, zgodnie z którą w przypadku wprowadzania do obrotu żywności funkcjonalnej, może zaistnieć zbieg przepisów prawa żywnościowego oraz farmaceutycznego. Wprowadzona do obrotu żywność funkcjonalna może powodować szkody, a poszkodowany, realizując roszczenia wynikające z uprzednio wybranego przezeń reżimu odpowiedzialności odszkodowawczej, ma prawo żądać ich naprawienia.
Sektor żywnościowy oraz suplementów diety rozwija się niezwykle dynamicznie. Każdego roku pojawiają się nowe produkty, dzięki którym konsumenci mogą zaspokoić swój głód ipragnienie. Wzwiązku zpowyższym producenci idystrybutorzy środków spożywczych wychodzą naprzeciw oczekiwaniom istarają się odpowiadać na każde zapotrzebowanie rynku. Wobecnych czasach mamy dostęp do produktów pochodzących zcałego świata, aich przepływ staje się coraz bardziej intensywny. Dzięki temu mamy szansę zderzyć się zcoraz bardziej egzotycznymi produktami, zktórymi wparze stoi cały sposób podejścia do świata, czy węziej – do spożywanych przez nas produktów iich wpływu na funkcjonowanie ludzkiego organizmu. Taką gamą produktów jest właśnie żywność funkcjonalna, która oprócz zaspokojenia głodu, ma zaspokoić dalsze potrzeby ipragnienia. Żywność funkcjonalna powinna przypominać żywność konwencjonalną ijednocześnie wywierać korzystny wpływ na funkcje organizmu ponad efekt odżywczy (m.in. na poprawę stanu zdrowia, samopoczucia).
Producenci lub sprzedawcy zwykli określać swoje produkty mianem żywności funkcjonalnej. Skoro jest to żywność, to należy stosować regulacje ustawy zdnia 25 sierpnia 2006 r. obezpieczeństwie żywności iżywienia[1]. Wątpliwości pojawiają się, gdy owe regulacje zestawimy zprzepisami Ustawy zdnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne[2], wktórych świetle substancja lub mieszanina substancji, przedstawiana jako posiadająca właściwości zapobiegania lub leczenia chorób występujących uludzi, jest produktem leczniczym[3]. Zatem sposób prezentacji może powodować zmianę kwalifikacji prawnej danego produktu, której skutkiem jest obowiązek przestrzegania przepisów prawa farmaceutycznego wmiejsce przepisów prawa żywnościowego. Ponadto reżim prawa farmaceutycznego należy stosować do tzw. produktu zpogranicza, spełniającego jednocześnie kryteria produktu leczniczego oraz kryteria innego rodzaju produktu, wszczególności suplementu diety. Biorąc powyższe pod uwagę można zapytać, czy prezentacja produktu sugerująca występowanie zmian fizjologicznych worganizmie ludzkim lub sugerująca poprawę stanu zdrowia dzięki jego zastosowaniu, spowoduje, że właściwym stanie się reżim prawa farmaceutycznego, czy może nadal właściwość zachowa prawo żywnościowe?
Wyżej naświetlone zawiłości mogą potencjalnie wywoływać wpływ wdziedzinie odpowiedzialności cywilnej. Wpolskim systemie prawnym brak jest ogólnej definicji legalnej pojęcia odpowiedzialności cywilnej, chociaż funkcjonuje ono zarówno wjęzyku potocznym, jak iprawnym, atakże prawniczym. Wnajszerszym tego słowa znaczeniu odpowiedzialność prawna to pewne ujemne konsekwencje, uciążliwość związana zokreślonym stanem rzeczy przewidzianym przez prawo[4]. Odpowiedzialność cywilna również nie posiada definicji legalnej, aw obrębie nauk prawnych brak jest pełnej zgodności co do treści tego pojęcia. Kierując się ogólnymi rozważaniami wskazać należy, że odpowiedzialność cywilna to pewne ujemne konsekwencje wynikające ze ziszczenia się określonych zdarzeń, które negatywnie są oceniane przez prawo. Owe negatywnie oceniane konsekwencje wprzypadku prawa cywilnego powiązane są zkonstrukcją zobowiązania, które to polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, adłużnik powinien świadczenie spełnić[5]. Podmiotem uprawnionym wtakim stosunku jest wierzyciel, natomiast zobowiązanym – dłużnik. Powinność spełnienia świadczenia przez dłużnika nazywa się długiem, zktórym ściśle wiązana jest odpowiedzialność cywilna[6]. Ten rodzaj odpowiedzialności wpierwszym rzędzie nakierowany jest na naprawienie szkody przez podmiot odpowiedzialny. Podmiotem, który zetknął się zwadliwym produktem przeznaczonym do spożycia, będzie najczęściej osoba fizyczna, która go spożyła. Wprzypadku zaistnienia wady wprodukcie lub poniesienia szkody, potencjalnie możliwe jest skorzystanie zroszczeń cywilnoprawnych. Wzależności od okoliczności danego przypadku, roszczenia odszkodowawcze można wywodzić przede wszystkim zumowy (odpowiedzialność ex contractu) lub zczynu niedozwolonego (odpowiedzialność ex delicto). Niemniej jednak istnieją także inne instytucje prawa cywilnego, przykładowo odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, czy rękojmia igwarancja. Niniejsza praca ma na celu także analizę zagadnienia roszczeń cywilnoprawnych wodniesieniu do szkód wywołanych spożywaniem żywności funkcjonalnej. Obok instrumentów odpowiedzialności publicznoprawnej (administracyjnej, karnej), konieczne jest także, by konsument miał możliwość dochodzenia roszczeń zmierzających bezpośrednio do naprawienia poniesionej szkody.
Żywność funkcjonalna jest rodzajem żywności. Powinna zatem spełniać przesłanki wynikające zdefinicji żywności, wprowadzonej na poziomie unijnym Rozporządzeniem 178/2002[7], do którego norm odsyła art. 3 pkt 1 u.b.ż.ż. Zgodnie zjego brzmieniem, „żywność” (lub „środek spożywczy”) oznacza jakiekolwiek substancje lub produkty, przeznaczone do spożycia przez ludzi lub których spożycia przez ludzi można się spodziewać[8]. Wspomniany artykuł zawiera także obszerny katalog wyłączeń. Zgodnie zjednym znich, „środek spożywczy” nie obejmuje produktów leczniczych[9].
Z przytoczonej definicji żywności wynika kilka wniosków. Głównym kryterium kwalifikacji danej substancji czy produktu jako żywności jest „przeznaczenie do spożycia przez ludzi”. Chodzi tutaj oprzeznaczenie nadane przez podmiot, który wprowadził dany produkt czy substancję do obrotu[10]. Kryterium to jest uzupełnione przez wskazanie, że żywnością są także te wszystkie produkty isubstancje, „których spożycia przez ludzi można się spodziewać”. Dotyczy to sytuacji, gdy dany produkt może mieć zastosowanie spożywcze iniespożywcze. Ma to pełnić dodatkową funkcję ochronną – jeśli dany produkt może być tylko potencjalnie, hipotetycznie spożywany przez ludzi, to należy go kwalifikować jako żywność. Dodatkowo żywność jest spożywana, azatem zgodnie zdefinicją językową czasownik spożywać oznacza „wprowadzić pokarm, napój przez jamę ustną do żołądka”[11]. Toteż wprawie żywnościowym dla kwalifikacji produktu jako środek spożywczy znaczenie ma doustne przyjęcie produktu (oral consumption), „anie – jak przyjmuje się wpowszechnym rozumieniu pojęcia żywności – odżywczy cel”[12]. Powyższe cechy muszą być spełnione przez produkt będący żywnością funkcjonalną, by można było doń stosować reguły wprowadzania do obrotu właściwe dla żywności.
Pierwszy raz definicja legalna „żywności specjalnego zastosowania zdrowotnego” pojawiła się wJaponii w1984 r. wrozporządzeniu Ministra Zdrowia. Wdefinicji pojawiły się takie zwroty jak: „produkty odziałaniu sprzyjającym zdrowiu człowieka”, „żywność używana do celów zdrowotnych”[13]. Zzawartych wdefinicji postulatów wynika, że tego rodzaju produkty nie miały pełnić funkcji lekarstwa, lecz miały stanowić uzupełnienie codziennej diety. Na poziomie europejskim najbardziej uniwersalną definicję przyjęto w1999 r. wdokumencie pt. Functional Food Science in Europe. Wświetle tej definicji, żywność może być uznana za funkcjonalną, „jeśli udowodniono jej korzystny wpływ na jedną lub więcej funkcji organizmu ponad efekt odżywczy, który to wpływ polega na poprawie stanu zdrowia oraz samopoczucia i/lub zmniejszeniu ryzyka chorób. Żywność funkcjonalna musi przypominać swoją postacią żywność konwencjonalną iwykazywać korzystne oddziaływanie wilościach, których oczekuje się, że będą normalnie spożywane zdietą. Nie są to tabletki ani kapsułki, ale część składowa prawidłowej diety”[14]. Ztej nieostrej definicji wynika, że żywność funkcjonalna powinna:
Analiza definicji żywności funkcjonalnej pozwala zaliczyć do tego rodzaju żywności niezwykle szerokie spektrum produktów, wtym odpowiedniki wielu konwencjonalnych produktów spożywczych, m.in. herbaty funkcjonalne oraz napoje energetyzujące lub izotoniczne[15]. Mimo dość precyzyjnie wskazanych cech żywności funkcjonalnej, produkty określane tym mianem wobrocie nie spełniają pewnych wymagań wynikających zdefinicji żywności. Skoro żywność funkcjonalną należy wświetle wskazanych cech traktować jako żywność, to nie można względem niej stosować sposobu reklamy lub prezentacji właściwego dla produktów leczniczych. Powyższe wnioski są aktualne względem każdego zrodzajów żywności, zatem również względem żywności funkcjonalnej. Mimo że intuicyjnie chcielibyśmy do każdego zproduktów określanych mianem żywności funkcjonalnej stosować reżim prawa żywnościowego, wpraktyce może się okazać, że produkt in concreto spełnia cechy produktów leczniczych, które ex lege żywnością nie są.
Dlaczego sposób prezentacji jest tak istotny? Sposób prezentacji produktu może przesądzić ozaklasyfikowaniu go nie jako żywność (funkcjonalną), araczej jako produkt leczniczy. Wliteraturze podkreśla się, że pod pojęciem prezentacji rozumie się sposób marketingu ipromocji danego towaru, aprzede wszystkim rodzaj opakowania oraz ekspozycji towaru, atakże towarzyszącą mu „literaturę”, czyli czynniki mogące wpływać na opinię konsumenta ojakości, azarazem stopniu bezpieczeństwa produktu[16]. Zuwagi na sposób prezentacji za produkt leczniczy uznaje się produkt, który jest jako taki przedstawiony wobrocie, nawet jeśli ma cechy suplementu, lecz jest przedstawiony jako mający właściwości lecznicze zapobiegające chorobom, stanom patologicznym, używany wcelu poprawy lub modyfikowania funkcji fizjologicznych organizmu. Zgodnie ztym kryterium, za lek uznaje się produkt prezentowany jako spożywczy, jeśli kształt jego opakowania jest wystarczająco podobny do opakowania produktu leczniczego, nawet jeśli nie jest to bezpośrednio wskazane lub zalecone na opakowaniu tudzież wtreści etykiet, ale wśrednio zorientowanym konsumencie jest zdolny wzbudzić przekonanie, że służy do celów leczniczych. Wkonstrukcji definicji legalnej produktu leczniczego wzięto pod uwagę takie wartości jak ochrona konsumenta, przy czym jest to konsument średnio zorientowany. Stąd mogą się pojawić wątpliwości, czy zaprezentowany wobrocie produkt jest jeszcze środkiem spożywczym, czy już produktem leczniczym. Dodatkowo do tzw. produktów zpogranicza, spełniających jednocześnie kryteria produktu leczniczego oraz kryteria innego rodzaju produktu, wszczególności suplementu diety, stosuje się reżim prawa farmaceutycznego.
Problem niewłaściwego prezentowania, reklamowania iznakowania żywności został dostrzeżony m.in. przez Inspekcję Handlową podczas kontroli suplementów diety w2018 r. Zprzeprowadzonych badań wynika, że około 20% kontrolowanych partii suplementów diety zawierało nieprawidłowości wprowadzające konsumentów wbłąd. Dotyczyły one przede wszystkim znakowania, prezentacji oraz reklamy produktów. Inspekcja skontrolowała 443 partie suplementów diety ołącznej wartości 60,2 tys. zł. Na stronie internetowej niektórych znich widniały informacje, które bezprawnie odwoływały się do leczenia chorób, np. „wspomaga leczenie schorzeń wątroby”. Wniektórych przypadkach producent podawał niewłaściwe, niedopuszczalne dla żywności oświadczenia zdrowotne[17]. Wyniki tychże badań można odnieść także do suplementów diety określanych wobrocie terminem „żywność funkcjonalna”.
Ów problem został dostrzeżony także przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej zsiedzibą wLuksemburgu[18]. Zjednej strony TSUE zauważa, że produkt może być uznany za produkt leczniczy, jeżeli konsument uzyska wrażenie, że produkt wykazuje działanie profilaktyczne lub lecznicze[19], przy czym konsument może uzyskać takie wrażenie właśnie wskutek prezentacji produktu. Zatem, jeśli produkt może być uznany za leczniczy, to stosujemy do niego reżim prawa farmaceutycznego. Jednakże zdrugiej strony worzecznictwie TSUE podkreślono także, że „przepisy wspólnotowe dotyczące produktów leczniczych mają na celu, poza zapewnieniem ochrony zdrowia ludzkiego, również zapewnienie swobodnego przepływu towarów, wobec czego wykładnia pojęcia produktu leczniczego wszczególności nie może prowadzić do stworzenia przeszkód wswobodnym przepływie towarów, które byłyby zupełnie nieproporcjonalne do zamierzonych celów związanych zochroną zdrowia[20]. Dodatkowo worzecznictwie zauważono konieczność stosowania zasady proporcjonalności wzakresie stosowania danego reżimu prawnego, gdyż „obowiązek uzyskania pozwolenia na wprowadzenie do obrotu produktu leczniczego może zostać uznany za proporcjonalny, jeśli wrzeczywistości jest konieczny dla ochrony zdrowia publicznego”[21]. Pamiętać należy jednocześnie, że reżim prawa farmaceutycznego jest znacznie bardziej surowy ikosztowny wzakresie regulacji wprowadzania produktów do obrotu oraz ich reklamowania. Stąd rozstrzygnięcie in concreto kolizji pomiędzy ochroną zaufania izdrowia konsumentów aswobodą przepływu towarów ma daleko idące konsekwencje wzakresie dostępności produktu oraz dla działalności przedsiębiorstwa. Ponadto należy pamiętać także, że funkcją reklamy iprezentacji produktu jest zachęcenie konsumenta do zakupu, zatem podkreśla się wniej korzystne właściwości ikorzystne działanie produktu. Należy stosować umiar ipewną ostrożność wprezentowaniu żywności funkcjonalnej iz pewnością nie wolno wprowadzać konsumenta wbłąd.
Zobowiązanie, zktórego może wynikać odpowiedzialność cywilna ciążąca na dłużniku, powstaje wskutek ziszczenia się pewnych zdarzeń prawnych. Wpolskim prawie dwoma głównymi reżimami odpowiedzialności cywilnej są odpowiedzialność ex contractu oraz ex delicto. Odpowiedzialność deliktowa wynika zwyrządzenia szkody na skutek popełnienia czynu niedozwolonego, zkolei odpowiedzialność kontraktowa aktualizuje się, gdy dłużnik nie wykonuje lub nienależycie wykonuje uprzednio istniejące zobowiązanie[22].
Zgodnie z art. 95 u.b.ż.ż., w przypadku szkody wyrządzonej przez środki spożywcze odpowiedzialność za tę szkodę ponosi podmiot działający na rynku spożywczym na zasadach określonych w przepisach Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny[23] dotyczących odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Jednakże przepis nie oznacza wyłączenia możliwości dochodzenia roszczeń na podstawie innych przepisów kodeksu cywilnego[24]. Przypomnieć należy, że środkiem spożywczym są także suplementy diety oraz nowa żywność, zatem podmiot działający na rynku spożywczym ponosi odpowiedzialność cywilną za wprowadzaną do obrotu żywność, w tym żywność funkcjonalną.
Konstrukcja odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, podobnie jak w przypadku odpowiedzialności ex delicto, opiera się na kumulatywnym spełnieniu trzech przesłanek: powstaniu szkody, istnieniu wady produktu oraz związku przyczynowego między wadą a szkodą. Ustawodawca uznał, że ten, kto odnosi korzyści z działalności gospodarczej polegającej na wprowadzaniu do obrotu danych produktów, powinien ponosić odpowiedzialność niezależnie od swojej winy i ponosić ryzyko potencjalnych niebezpieczeństw i szkód, które mogą być wiązane z jego produktami. Tak więc zasadą odpowiedzialności jest zasada ryzyka[25]. W przypadku próby pociągnięcia danego podmiotu wprowadzającego na rynek żywność funkcjonalną do odpowiedzialności cywilnej, na poszkodowanym konsumencie ciążyć będzie obowiązek wykazania zaistnienia każdej z przesłanek[26]. Podkreślić należy, że mimo pewnych uciążliwości dowodowych, przepisy mają na celu zapewnienie ochrony konsumenta, gdyż odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nie można wyłączyć ani ograniczyć[27].
Jest to reżim wyróżniający się swoistymi cechami, które nie pozwalają w całości przyporządkować go ani regułom odpowiedzialności deliktowej, ani kontraktowej. Tenże reżim otwiera konsumentowi drogę do naprawienia szkody na osobie, z którym z kolei wiązana jest możliwość dochodzenia kosztów leczenia, renty (jeżeli zwiększyły się potrzeby konsumenta lub zmniejszyły się jego widoki powodzenia na przyszłość, przykładowo ze względu na pogorszenie funkcjonowania organizmu)[28]. Jest to cecha charakterystyczna dla odpowiedzialności odszkodowawczej za szkodę wywołaną czynem niedozwolonym. Ze względu na brak odrębnych przepisów regulujących odpowiedzialność za szkodę na osobie w ramach odpowiedzialności za szkodę wywołaną produktem niebezpiecznym, stosować należy uzupełniająco przepisy znajdujące się w tytule o czynach niedozwolonych[29].
Produktem niebezpiecznym w rozumieniu art. 4491 § 3 k.c. jest produkt niezapewniający bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać, uwzględniając normalne użycie produktu, czyli niewątpliwie także żywność bądź produkt leczniczy, który w tym zakresie jest wadliwy[30]. Niezależnie zatem, czy w konkretnym przypadku żywność funkcjonalna będzie posiadała cechy środka spożywczego, czy produktu leczniczego, reżim odpowiedzialności cywilnej za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny może zostać potencjalnie zastosowany.
Zgodnie z art. 4491 § 3 k.c., produkt będzie mógł być uznany za niebezpieczny, jeśli nie zapewnia bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać, uwzględniając jego normalne użycie, przy czym o tym, czy produkt jest bezpieczny, decydują okoliczności z chwili wprowadzenia go do obrotu, a zwłaszcza sposób zaprezentowania oraz podane konsumentowi informacje o właściwościach produktu. Raz jeszcze widoczny jest zatem nacisk ustawodawcy na sposób prezentowania produktu oraz podawane o nim informacje. To właśnie sposób zaprezentowania produktu w znacznym stopniu decyduje o przekonaniu konsumenta do produktu, o tym czy produkt wywoła zaufanie konsumenta i poczucie bezpieczeństwa. W literaturze przyjmuje się zobiektywizowany miernik jeśli chodzi o sposób prezentacji produktu, ponieważ znaczenie ma wpływ prezentacji na konsumenta, który jest dostatecznie dobrze poinformowany, uważny i ostrożny, od którego można „oczekiwać pewnego stopnia wiedzy i orientacji w rzeczywistości, chociaż wiedza ta może nie być kompletna i profesjonalna”[31]. Prezentacja produktu, w tym każdego rodzaju żywności, ma zatem znaczny wpływ na ocenę jego bezpieczeństwa.
Szkoda zaistniała wskutek konsumowania żywności funkcjonalnej będzie szkodą na osobie, w szczególności będzie przybierała postać rozstroju zdrowia. Rozstrojem zdrowia, zgodnie z doktryną, jest „naruszenie normalnego funkcjonowania (organizmu) podmiotu, spowodowanie jego dysfunkcjonalności w całości albo w określonym zakresie”[32]. Co oczywiste, stan rozstroju zdrowia jest nierozerwalnie połączony z daną osobą fizyczną.
Kodeks cywilny wskazuje, że podmiotem ponoszącym odpowiedzialność za szkody wywołane produktem jest producent – podmiot działający na rynku spożywczym[33]. Jest to zatem zawsze przedsiębiorca[34], odpowiedzialny za spełnienie wymogów prawa żywnościowego w przedsiębiorstwie spożywczym pozostającym pod jego kontrolą[35]. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niebezpieczną żywność funkcjonalną, zgodnie z art. 4495 k.c., obciąża producentów, wytwórców materiału, części składowych produktu, osoby które przez umieszczenie na produkcie swojej nazwy, znaku towarowego lub innego oznaczenia odróżniającego podają się za producenta (tzw. quasi-producentów), importerów oraz innych zbywców produktu działających w zakresie swej działalności gospodarczej (w szczególności dotyczy to podmiotów prowadzących placówki sprzedaży detalicznej)[36]. Wymienione powyżej podmioty ponoszą odpowiedzialność solidarną z tytułu wyrządzonej szkody, a żaden z podmiotów ponoszących odpowiedzialność za produkt niebezpieczny nie może powoływać się – w stosunku do poszkodowanego – na zawinienie poprzednika w łańcuchu produkcji i dystrybucji (ze względu na zasadę ryzyka).
Nie zawsze powstanie szkody wywołanej produktem niebezpiecznym będzie się wiązało z obowiązkiem jej naprawienia. Ustawodawca wprowadził normą art. 4493 k.c. przesłanki egzoneracyjne – dwie pierwsze wiązane są z wprowadzeniem produktu do obrotu i okolicznościami temu towarzyszącymi, trzy następne wiążą się niemożliwością zapobieżenia wadzie produktu. Do przesłanek egzoneracyjnych zalicza się: niewprowadzenie produktu do obrotu przez producenta, wprowadzenie produktu do obrotu przez producenta poza zakresem prowadzonej działalności gospodarczej, ujawnienie się niebezpiecznych właściwości produktu po wprowadzeniu go do obrotu, o ile ich przyczyna nie tkwiła poprzednio w produkcie, niemożność przewidzenia niebezpiecznych właściwości produktu w świetle stanu nauki i techniki w momencie wprowadzenia produktu do obrotu, zgodność niebezpiecznych właściwości produktu z imperatywnymi przepisami prawa.
Wprowadzenie do obrotu zostało zdefiniowane w prawie żywnościowym i oznacza ono posiadanie żywności w celu sprzedaży, z uwzględnieniem oferowania do sprzedaży lub innej formy dysponowania, bezpłatnego lub nie oraz sprzedaż, dystrybucję i inne formy dysponowania[37]. Dopiero w chwili wprowadzenia produktu do obrotu aktualizuje się potencjalna odpowiedzialność producenta w omawianym reżimie. Dodatkowo obowiązuje domniemanie, że produkt niebezpieczny, który spowodował szkodę, został wytworzony i wprowadzony do obrotu w zakresie działalności gospodarczej producenta, zatem to na producenta żywności funkcjonalnej został przerzucony ciężar dowodzenia, że jest inaczej (przykładowo może dowodzić, że produkt został wprowadzony do obrotu przez podmiot trzeci, wskutek kradzieży lub przez producenta ale dla celów prywatnych)[38]. Producent nie odpowiada również wtedy, gdy właściwości niebezpiecznego produktu ujawniły się po wprowadzeniu do obrotu, chyba że wynikały one z przyczyny tkwiącej poprzednio w produkcie. Chodzi przede wszystkim o sytuacje, w których niebezpieczny charakter produktu jest efektem nieprawidłowego korzystania lub obchodzenia się z rzeczą przez poszkodowanego, które nie posiada cech „normalnego” użycia. Producent może zwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli produkt stał się niebezpieczny już w łańcuchu dystrybucji[39]. Odnośnie do przesłanki egzoneracyjnej, w ramach której producent nie ponosi odpowiedzialności, gdy niebezpieczne właściwości produktu są wynikiem tego, że produkt odpowiada przepisom prawa o charakterze bezwzględnie wiążącym, w piśmiennictwie wskazuje się, że „wytwórca nie ma prawa do powoływania się jako na przesłankę zwalniającą na normy jakości i standardy ustanawiane przez organizacje przemysłowe”[40]. Podkreślić należy raz jeszcze, że niniejszy reżim odpowiedzialności cywilnej wiązany jest z ryzykiem, jakie ponosi producent.
Zgodnie z art. 4498 k.c. roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się lub przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednak w każdym wypadku roszczenie przedawnia się z upływem lat dziesięciu od wprowadzenia produktu do obrotu. Odnośnie do terminu 10-letniego od wprowadzenia do obrotu istnieją pewne wątpliwości. Nie jest jasne, dla jakiego produktu istotna jest chwila wprowadzenia do obrotu, gdyż „wykładnia gramatyczna art. 4498 k.c. daje podstawy do przyjęcia, iż dniem tym jest data pierwszego wprowadzenia do obrotu typu (modelu) danego produktu. Natomiast wykładnia celowościowa art. 4498 k.c. prowadzi do wniosku, iż chodzi o dzień wprowadzenia do obrotu konkretnego produktu wyrządzającego szkodę”[41].
Dochodzenie roszczenia może być dla konsumenta, który jest w stanie wykazać szkodę wywołaną przez niebezpieczną żywność funkcjonalną, nieco ułatwione ze względu szeroką gamę domniemań prawnych, które zwalniają go w pewnym zakresie z obowiązków dowodowych. Poszkodowany nie ma obowiązku dowodzenia niebezpieczeństwa produktu, ale ma obowiązek wykazania adekwatnego związku przyczynowego dotyczącego relacji pomiędzy jego normalnym użyciem a zaistniałą szkodą. Konsument w zakresie pozyskiwania koniecznych informacji musi wykazać się należytą starannością, przy czym nie obowiązuje go podwyższony miernik stosowany względem podmiotów profesjonalnych.
Korzystnym dla konsumenta jest także wprowadzenie w art. 4499 k.c. zakazu wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Ustawodawca nie zakazał umownego rozszerzenia odpowiedzialności, toteż przepisy regulujące tę odpowiedzialność mają charakter semiimperatywny. Co więcej, w świetle art. 44910 k.c. przepisy o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nie wyłączają odpowiedzialności na zasadach ogólnych za szkody wynikłe z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania oraz odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej i gwarancji jakości. Zatem prawo przyznaje konsumentowi pewną swobodę w zakresie wyboru reżimu, na mocy którego będzie on dochodził swoich roszczeń.
Ułatwieniem dla konsumenta, ze względów dowodowych, może okazać skorzystanie z instytucji rękojmi za wady rzeczy sprzedanej, która jest rodzajem odpowiedzialności kontraktowej. Zatem okoliczność, że cecha, ze względu na którą produkt jest niebezpieczny stanowi jednocześnie wadę w rozumieniu przepisów o rękojmi, umożliwi dochodzenie uprawnień w reżimie, którego przesłanką nie jest wykazanie szkody. Ten szczególny rodzaj odpowiedzialności dotyczy przede wszystkim jakości sprzedanego produktu, a więc związany jest z nienależytym wykonaniem świadczenia, przy czym jest to odpowiedzialność zaostrzona, obiektywna, oparta na zasadzie ryzyka i niezależna od powstania szkody po stronie kupującego[42]. Jedną z wad wynikającą z niewłaściwego sposobu prezentacji produktu jest okoliczność, że produkt nie ma właściwości, o których istnieniu sprzedawca zapewnił kupującego[43]. Zatem, jeśli dany produkt określany mianem żywności funkcjonalnej został zaprezentowany w sposób wywołujący w średnio zorientowanym konsumencie wrażenie, że jest przeznaczony do poprawy stanu zdrowia lub poprawy samopoczucia, a w rzeczywistości nie posiada tych właściwości, to należy przyjąć, że produkt ma wadę fizyczną.
Odpowiedzialność z tytułu rękojmi nie obejmuje jednakże naprawienia poniesionej przez kupującego szkody w pełnym zakresie. W zamian za brak konieczności dowodzenia szkody, nabywca żywności funkcjonalnej może skorzystać w przypadku wystąpienia wady w zakupionym produkcie z jednego z czterech alternatywnych uprawnień. Może on teoretycznie: żądać wymiany rzeczy na wolną od wad (art. 561 k.c.), żądać usunięcia wady (art. 561 k.c.), złożyć oświadczenie o obniżeniu ceny (art. 560 k.c.), złożyć oświadczenie o odstąpieniu od umowy (art. 560 k.c.). Ze względu na nadmierne trudności lub niemożność usunięcia wskazanej wady, uprawnienia nabywcy mogą zostać in concreto ograniczone do złożenia jednego z dwóch powyżej wskazanych oświadczeń. Skorzystanie ze wskazanych uprawnień jest alternatywnym rozwiązaniem dla konsumenta, gdyż uprawnienia wynikające z odpowiedzialności za szkody wywołane przez produkt niebezpieczny oraz wynikające z rękojmi za wady rzeczy sprzedanej nie podlegają łączeniu i konkurują ze sobą.
Produkty określane mianem żywności funkcjonalnej przysparzają prawnikom pewnych trudności. Wymykają się one tradycyjnym sposobom klasyfikacji, budzą pewne wątpliwości pod względem wymogów bezpieczeństwa czy ochrony interesów konsumenta. Wskazanie jednego, właściwego reżimu wprowadzania do obrotu żywności funkcjonalnej jest niezwykle trudne. Dodatkowym czynnikiem, który należy wziąć pod uwagę rozważając tę tematykę, jest sposób, w jaki poszczególne produkty są przedstawiane i prezentowane w obrocie.
Podobnie wymagającym zadaniem jest odnalezienie reżimu odpowiedzialności cywilnej za wady takiego produktu. Również idla tego zagadnienia brak jedynego słusznego rozwiązania, które możliwe byłoby do zastosowanie wkażdym zprzypadków. Możliwość podnoszenia roszczeń odszkodowawczych, niezależnie czy na podstawie deliktowej, czy kontraktowej, wymagać będzie udowodnienia szkody. Na potencjał odszkodowawczy reżimu wiązanego zproduktem niebezpiecznym wskazuje sam ustawodawca wu.b.ż.ż. Jest to odpowiedzialność niezależna od istnienia uprzedniej umowy, ponadto niezależna od winy odpowiedzialnego podmiotu, oparta na zasadzie ryzyka. Ocena wzakresie bezpieczeństwa danego produktu oparta może być także na zdarzeniach zaistniałych już po wprowadzeniu produktu do obrotu, czyli także na sposobie jego reklamowania iprezentowania. Dochodzenie uprawnień wynikających zreżimu odpowiedzialności na zasadzie rękojmi za nieodpowiednią jakość produktu nie wymaga dowodzenia powstania szkody po stronie kupującego. Wady wynikające ze sposobu prezentowania produktu mogą stanowić podstawę dochodzenia uprawnień wynikających zrękojmi za wady fizyczne produktu, jednakże wspomniane uprawnienia nie zmierzają do naprawienia szkody wpełnym wymiarze. Nie można ich łączyć także zprzepisami regulującymi naprawienie szkody na osobie, które znalazłyby zastosowanie wsytuacji dochodzenia przez konsumenta naprawienia szkody wywołanej produktem niebezpiecznym. Zagadnienie odpowiedzialności cywilnej wodniesieniu do środków spożywczych, suplementów diety, produktów zpogranicza czy nawet produktów leczniczych generuje wiele problemów, wywołuje znaczne kontrowersje oraz, jak się wydaje, wymaga pewnych modyfikacji celem urealnienia skutecznego dochodzenia roszczeń cywilnych[44].
Błaszczak A., Grześkiewicz W., Żywność funkcjonalna – szansa czy zagrożenie dla zdrowia, „Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu” 2014, t. 20, nr 2.
Cieślak M., Waltoś S., Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Kraków 2011.
Jagielska M., [w:] Prawo farmaceutyczne. Komentarz, wyd. III, red. L. Ogiegło, Warszawa 2018, Legalis.
Jagielska M., [w:] System Prawa Prywatnego, Tom VI, Prawo zobowiązań – część ogólna, wyd. 3, red. A. Olejniczak, Warszawa 2018.
Karaszewski G., [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, LEX/el. 2022.
Kozioł A., [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Zobowiązania. Część szczególna (art. 535-764(9)), red. M. Fras, M. Habdas, WKP 2018, Lex.
Kudełka W., Łobaza D., Charakterystyka żywności funkcjonalnej, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie” 2007, nr 743.
Lang W., Wróblewski J., Zawadzki S., Teoria państwa i prawa, Warszawa 1986.
Łata M., Odpowiedzialność cywilna za prezentację suplementów diety, referat wygłoszony podczas IV Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Współczesne problemy prawa rolnego i żywnościowego, Katowice 2022.
Mularski K., [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626, red. M. Gutowski, wyd. 3, Warszawa 2022, Legalis.
Osajda K., Łętowska E. [w:] System Prawa Prywatnego, Tom V, Prawo zobowiązań – część ogólna, wyd. 3, red. K. Osajda, Warszawa 2020.
Radwański Z., Olejniczak A., Zobowiązania – część ogólna, wyd. 13, Warszawa 2018.
Ruchała P., Sikorski R., [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626, red. M. Gutowski, wyd. 3, Warszawa 2022, Legalis.
Sadowski J., Wyciąg z konopi włóknistych na rynku spożywczym w Polsce i Unii Europejskiej, [w:] Współczesne problemy prawa rolnego i żywnościowego, red. D. Łobos-Kotowska, Katowice 2019.
Słownik bezpieczeństwa zdrowotnego Centralnej Biblioteki Rolniczej; https://www.cbr.gov.pl/slownik_bezp_zywn/index.php/%C5%BBywno%C5%9B%C4%87_funkcjonalna (dostęp: 9.05.2022 r.).
Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, https://sjp.pwn.pl/szukaj/spo%C5%BCywa%C4%87.html (dostęp: 9.05.2022 r.).
Sokołowski Ł.M., Cywilna odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niebezpieczny środek spożywczy, LEX/el. 2017.
Suplement to nie lek – kontrola Inspekcji Handlowej; https://uokik.gov.pl/news.php?news_id=13933&print=1 (dostęp: 5.05.2022 r.).
Sykuna S., Leksykon współczesnej teorii i filozofii prawa, red. J. Zajadło, Warszawa 2007.
Szymecka-Wesołowska A., Balicki A., Opoka F., Syska M., Szostek M., Wojciechowski P., Bezpieczeństwo żywności i żywienia. Komentarz, Warszawa 2013, Lex.
Zelek M., [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626, red. M. Gutowski, wyd. 3, Warszawa 2022, Legalis.
Zieliński W., Prawo farmaceutyczne. Komentarz, wyd. II, red. M. Kondrat, Warszawa 2016, Lex.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1740 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 1977 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 2021 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 162 z późn. zm.).
Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności (Dz. U. UE. L. z 2002 r., nr 31, z późn. zm.).
Wyrok TS z dnia 30 listopada 1983 r. w sprawie C-227/82, Leendert van Bennekom, ECLI:EU:C:1983:354.
Wyrok TS z dnia 21 marca 1991 r. w sprawie C-269/88, Jean-Marie Delattre, ECLI:EU:C:1991:137.
Wyrok TS z dnia 15 listopada 2007 r. w sprawie C-319/05, Komisja Wspólnot Europejskich V. Republika Federalna Niemiec, ECLI:EU:C:2007:678.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 16 kwietnia 2009 r., V SA/Wa 2203/08, LEX nr 536660.
