RYTM I DIALOG. O PAMIĘCI LITERACKIEJ I POEZJI JOSIFA BRODSKIEGO

Rhythm and Dialogue. On the Literary Memory and Poetry of Josif Brodsky

(А. Г. СТЕПАНОВ, ЧТО СЛЫШИТ ПОЭТ? БРОДСКИЙ И ПОЭТИКА ПЕРЕКЛИЧЕК, МОСКВА: ИЗДАТЕЛЬСКИЙ ДОМ ЯСК 2022, 280 С.)

EWA SADZIŃSKA^*

https://orcid.org/0000-0003-2045-8310
Uniwersytet Łódzki
Wydział Filologiczny
Instytut Rusycystyki
Zakład Literatury i Kultury Rosyjskiej
90-226 Łódź
ul. Pomorska 171/173
ewa.sadzinska@uni.lodz.pl

Aleksander Kuszner (ur. 1936) – współczesny poeta rosyjski, eseista, rówieśnik i jeden z przyjaciół Josifa Brodskiego, podkreśla, że dialog między poprzednikami i współczesnymi autorami jest zjawiskiem naturalnym i nieuniknionym^[1]. W obszernym eseju pt. Dialog (Перекличка) autor zaprezentował różne jego rodzaje, ilustrując licznymi przykładami z poezji rosyjskiej. Zdaniem Kusznera, dialog poetów nie umniejsza ani wartości, ani oryginalności ich twórczości, wręcz przeciwnie – dowodzi, że nowatorstwo i indywidualny styl autora wymaga zanurzenia się w tradycji literackiej^[2]. Potwierdzeniem tej tezy jest niewątpliwie twórczość Josifa Brodskiego, która stanowi wyjątkowy przykład poezji dialogu – między tradycją a nowoczesnością, formą a treścią, jednostką a kulturą. Dzięki licznym intertekstom, eksperymentalnemu podejściu do formy i uniwersalnym tematom, rosyjski poeta pozostaje jednym z najważniejszych głosów literackich XX wieku, który po dziś dzień rezonuje w dyskursie literackim.

Poetyka dialogu stała się głównym kryterium badawczym w monografii Aleksandra Stiepanowa pt. Co słyszy poeta? Brodski i poetyka dialogu^[3] (Что слышит поэт? Бродский и поэтика перекличек) wydanej w 2022 roku w Moskwie nakładem wydawnictwa Izdatielskij Dom Yask w ramach serii Studia Poetica. Składają się na nią artykuły autora powstałe na przestrzeni ponad dwudziestu lat – uzupełnione i bardziej lub mniej zredagowane. Połączenie wcześniejszych prac w jedną publikację nadaje jej cechy syntetycznego opracowania.

W nowej książce Stiepanow stawia sobie za cel analizę rytmicznych i metrycznych struktur wierszy Brodskiego jako formy pamięci literackiej. Autor ukazuje, jak konkretne układy rytmiczne i stroficzne w twórczości Brodskiego stają się świadomym lub nieświadomym dialogiem z tradycją literacką, obejmującą swoim zasięgiem zarówno klasykę rosyjską, jak i światową.

Jednym z głównych wyróżników ujęcia Stiepanowa jest, jak już wspomniano, wykorzystanie bachtinowskiej kategorii poetyki dialogu („поэтика перекличек”). Polega ono na analizie wielowarstwowego dialogu wierszy Brodskiego z tekstami innych poetów – poprzedników, współczesnych i następców. Stiepanow podkreśla, że dialog ten u Brodskiego często odbywa się na poziomie formy, rytmu czy struktury stroficznej, co jest bardziej subtelnym i ukrytym nawiązaniem, niż typowe aluzje i cytaty. Pozwala to spojrzeć na twórczość Brodskiego jako przestrzeń dialogu z przeszłością. Stiepanow nie sprowadza jednak poezji Brodskiego do prostych nawiązań, a podkreśla ich złożoność oraz wielowarstwowość. Jego poezja jest świadectwem aktywnej i kreatywnej recepcji tradycji literackiej, którą przekształcał i rozwijał w nowych kontekstach.

Metodologiczna bazę stanowią dla autora – poza fundamentalnymi pracami Michaiła Bachtina na temat teorii dialogiczności – opracowania z zakresu wersyfikacji (Michaiła Gasparowa, S. Bobrowa i in.) i semiotyki (Jurija Łotmana). Połączenie różnych metod badawczych świadczy o interdyscyplinarnym charakterze badań, co niewątpliwie wyróżnia monografię Stiepanowa na tle innych opracowań dotyczących twórczości Brodskiego.

Publikacja Co słyszy poeta?.. składa się z czterech rozdziałów zasadniczych, zakończenia, bibliografii, indeksu utworów Brodskiego i nazwisk. W rozdziale pierwszym – Brodski i poprzednicy (Бродский и предшественники) – Stiepanow analizuje związki intertekstualne poety z klasykami – rosyjskimi (Marina Cwietajewa, Borys Pasternak i in.) i angielskimi (Robert Southey). Rozdział drugi, zatytułowany Pośród współczesnych (Среди современников), poświęcony został oddziaływaniom Brodskiego na poezję współczesnych mu poetów (m. in. Sergieja Czudakowa, Olega Ochapkina, Jewgenija Rejna). Kolejny rozdział – „Poeta dla naszych czasów” („Поэт дла нашего времени”) – traktuje o wpływie twórczości Brodskiego na współczesną poezję. W ostatnim rozdziale – Pamięć formy (Память формы) autor zaprezentował teoretyczne rozważania nad rytmem i strukturą jako nośnikami pamięci literackiej. Przyjrzyjmy się bliżej zawartości poszczególnych rozdziałów.

Dialog z poprzednikami: rytm i tradycja

Rozdział pierwszy, jak już wspomniano, prezentuje wyniki badań autora na temat dialogu Brodskiego z klasykami literatury, którzy wywarli wpływ na jego twórczość. Otwiera go podrozdział pt. „Пауку” Р. Саути и „Муха” И. Бродского: о механизмах творческой памяти. W nim Stiepanow kontynuuje i rozwija swoje rozważania na temat pewnego modelu stroficznego (strofa saficka) Brodskiego zaprezentowane we wcześniejszym artykule Об одной строфической модели у И. Бродского: „Муха”^[4]. Tym razem uzupełnia je o wpływ angielskiego „poety jezior” Roberta Southey’a.

Autor porównuje wiersz Brodskiego Муха z utworem To a Spider Roberta Southeya, wskazując zarówno na podobieństwa formalne, jak i semantyczne. Wiersze analizowane są na kilku płaszczyznach: graficznej (oba prezentują typ tzw. carmen figuratum^[5]), rytmicznej, intertekstualnej, semantycznej (obraz muchy jako symbolu egzystencji) oraz kulturowej (rozwój obrazów muchy i pająka i ich produktywność w literaturze rosyjskiej i angielskiej). Stiepanow pokazuje mechanizmy świadomych i nieświadomych nawiązań Brodskiego do angielskiej tradycji literackiej. W zakończeniu autor konkluduje, że wiersz Southey’a o pająku można rozpatrywać jako literacki prototyp Muchy Brodskiego. Zdaniem autora, mamy tu do czynienia z interesującym przykładem nieświadomego zapożyczenia – por: „бессознательного действия творческой памяти, художественного ‘заражения’ […]” (s. 31) – by posłużyć się określeniem Wiktora Żyrmuńskiego^[6].

Podobny mechanizm pamięci twórczej analizuje Stiepanow w drugim podrozdziale – Две „Горы”: И. Бродский и М. Цветаева. Zaprezentowano w nim materiał na temat wpływu poetki na twórczość Brodskiego. W centrum zainteresowania autora znalazła się analiza porównawcza poematu Cwietajewej Поэма Горы (1924; 1939) i większego utworu wierszowanego poety В горах (1984). Stiepanow dogłębnie analizuje różne poziomy tekstów – wskazuje na podobieństwa w zakresie tematyki, sytuacji lirycznej, bohaterów lirycznych, motywów, emocjonalności wypowiedzi. Szczególną uwagę poświęca stronie formalnej i akcentuje różnice w zakresie objętości utworów, segmentacji, metrum (poemat Cwietajewej jest heterometryczny, liryk Brodskiego – izometryczny). W zakresie kształtu metrycznego Brodski, zdaniem Stiepanowa, wzorował się na utworze angielskiego poety Wystana Hugh Audena poświęconego śmierci irlandzkiego poety i dramaturga Williama Butera Yeats’a, oswajając w ten sposób jego potencjał semantyczny (s. 36). Również kluczowy obraz góry wyróżnia się inną semantyką w analizowanych utworach. Pomimo wskazanych różnic Stiepanow podkreśla podobne mechanizmy kreowania semantyki obrazów, a mianowicie doprecyzowanie, charakterystyczne dla dojrzałej twórczości poetki (s. 38). Zdaniem badacza, Brodski podejmuje dialog z Cwietajewą, reinterpretując jej symbolikę w sposób bardziej pragmatyczny; pokazuje, jak poeta przełamuje patos typowy dla Cwietajewej (góra u niej jest symbolem duchowego wysiłku, dążeniem do niemożliwego do osiągnięcia ideału), zastępując go refleksją nad codziennością (s. 40).

W kolejnej części – Духи в облаках: об одной ритмической перекличке между И. Бродским и Б. Пастернаком – Stiepanow analizuje związki rytmiczne i tematyczne między poezją Brodskiego a twórczością Borysa Pasternaka. Przedmiotem szczegółowej analizy jest wiersz poety Облака (1989) i fragment (chór duchów) dramatu Goethego Faust w tłumaczeniu Borysa Pasternaka^[7], w której wykazano podobieństwa w odniesieniu do wzorca metrycznego (dwustopowiec daktyliczny, choć u Brodskiego z odstępami od kanonicznego wzorca), rymów, intonacji, warstwy formalnej (wyliczenia, elipsy), jak również semantycznej (oddzielne leksemy i obrazy, np. obraz chmur, mgły). Warte odnotowania są również interesujące końcowe konstatacje na temat produktywności dwustopowca daktylicznego w literaturze rosyjskiej, plasujące oba utwory w określonej tradycji poetyckiej.

Rozdział pierwszy kończy podrozdział poświęcony refleksjom autora na temat wiersza В альбом Натальи Скавронской (О двух возможных претекстах „В альбом Натальи Скавронской”, 1967) i jego możliwych źródłach inspiracji. Podobnie jak w poprzednich przypadkach utwór rozpatrywany jest z uwzględnieniem szerokiego kontekstu poezji rosyjskiej. W toku analizy Stiepanow wykazuje następujące źródłа: Стихи в честь Натальи (1939) Pawła Wasiljewa i poezję Borysa Pasternaka^[8] (widoczne są zwłaszcza odwołania do wierszy Сестра моя – жизнь oraz Темы и вариации). O ile wiersz Wasiljewa okazał wpływ na kształt stroficzny (sekstyna) analizowanego liryku Brodskiego, to nawiązania do Pasternaka ewokowane są na poziomie obrazów, motywów i emocjonalnego typu wypowiedzi. Zdaniem Stiepanowa, В альбом Натальи Скавронской prezentuje przykład nieświadomego zapożyczenia w zakresie strofiki. Brodski odtworzył dany model, zamieniając rymy żeńskie na męskie (i odwrotnie), a także styl wypowiedzi (burzliwe wyznanie miłosne zastąpił elegijnym pożegnaniem z daczą – miejscem pamięci kulturowej). W ten sposób indywidualny styl poetycki Brodskiego znalazł odzwierciedlenie w „cudzej” formie i „cudzych: obrazach (s. 61).

Wpływ na współczesnych: dialog formy i poetyki

W rozdziale drugim zaprezentowano rozważania na temat dialogu Brodskiego ze współczesnymi mu poetami. Autor bada różnorodne jego formy – od bezpośrednich aluzji i dedykacji, po subtelne nawiązania rytmiczne i tematyczne. Składa się on z pięciu podrozdziałów, poświęconych analizie porównawczej wybranych utworów Brodskiego, które rezonują z wierszami jego poetów-rówieśników. W pierwszym z nich („Черный блин патефона” / „Граммофон за стеной”: С. Чудаков и И. Бродский) Stiepanow bada związki międzytekstowe między wierszem Строфы („На прощанье – ни звука…”) Brodskiego (1968) i utworami Siergieja Czudakowa „Отцвели георгины…” (1956) и „Я тебя не ревную…” (lata 60.). Podobieństwa między pierwszym wierszem Czudakowa są bardziej ekspilcytne. Zwraca uwagę zbieżność w zakresie metrum (dwustopowiec anapestyczny), rodzaju rymów, tematyki (rozłąka ukochanych), oddzielnych obrazów i motywów (śpiewu, ciszy, czerni, gramofonu). Pomimo wskazanych podobieństw i paraleli autor odnotowuje różnice w realizacji tematyki i oddzielnych obrazów. O ile w wierszu Czudakowa przeżycia podmiotu lirycznego motywowane są zmianą pór roku i niestałością ukochanej, to u Brodskiego rozłąka ma charakter uniwersalny, egzystencjalny. Niemożność ponownego spotkania podkreśla również poczucie winy podmiotu lirycznego. Związki intertekstualne z drugim wierszem Czudakowa widoczne są na płaszczyźnie formalnej.

W drugim podrozdziale („Поэма осени” Р. Дарио в переводе Г. Шмакова и „Пьяцца Маттéи” И. Бродского: проблема влияния) Stiepanow bada wpływ utworu nikaraguańskiego pisarza, ojca modernizmu w literaturze iberoamerykańskiej Rubéna Dario w przekładzie Gennadija Szmakowa na wiersz Brodskiego Пьяцца Маттéи (1981). Oba utwory zbliża, zdaniem badacza, wzorzec rytmiczny (czterostopowiec jambiczny), podobne motywy, atmosfera radości życia z elementami hedonizmu, mitologiczna semantyka obrazów (s. 87).

Pozostałe podrozdziały traktują o interakcji między poetami z petersburskiego (leningradzkiego) kręgu literackiego, z którego pochodził Brodski. Tak, w końcu lat 60. i początku 70. pod silnym wpływem wielkiego poety znajdował się Oleg Ochapkin. Jak zauważa autor, łączyły ich nie tylko więzy przyjaźni, ale i relacje uczeń – nauczyciel. Starszy o cztery lata Brodski był dla Ochapkina guru w dziedzinie poezji, nie dziwią więc liczne nawiązania i zapożyczenia formalno-semantyczne z jego utworów w wierszach Ochapkina. Dogłębnie analizuje je Stiepanow w podrozdziale zatytułowanym Стихотворения О. Охапкина и И. Бродского конца 1960-х: поэтика взаимодействий.

Nie mniejszy wpływ okazała poezja Brodskiego na twórczość innego poety leningradzkiego – Gennadija Grigorjewa, mimo jawnej niesympatii ostatniego do laureata Literackiej Nagrody Nobla. W podrozdziale O перекличках у ленинградских поэтов 1970-х: Г. Григорьев и И. Бродский analizie poddane zostały trzy wiersze Grigorjewa, które nawiązują zarówno pod względem metrycznym (pięciostopowiec jambiczny), jak i semantycznym (obraz Petersburga jako znaczącej przestrzeni kulturowej) do trzech tekstów poetyckich Brodskiego z lat 60. Szczegółowa analiza związków międzytekstowych wzbogacona została o kontekst biograficzny, który rzuca nowe światło na ich interpretację.

Rozdział drugi zamykają przemyślenia Stiepanowa na temat dialogu poetyckiego Brodskiego i Jewgenija Rejna („Мой лучший адресат…”. Из поэтического диалога Е. Рейна с И. Бродским). Jako materiał analityczny posłużyły dwa wiersze Rejna Эпитафия-2 (1994) i Ночь на Сан-Марко (2011). Pierwszy z nich wykazuje związki z utworem Brodskiego На смерть друга („Имяреку тебе...”, 1973) poświęconym (rzekomej, jak się później okazało) śmierci Sergieja Czudakowa. Widoczne są w tytule, metrum, jawnych cytatach. Drugi – Ночь на Сан-Марко – z gatunku in memoriam dedykowany jest Brodskiemu, pochowanemu w Wenecji na cmentarzu na wyspie San Michele. Budową metryczną i pewnymi zbieżnościami na poziomie leksyki nawiązuje on do ody-epitafium Brodskiego На смерть Жукова (1994).

Recepcja Brodskiego we współczesnej poezji

W rozdziale trzecim autor bada wpływ twórczości Brodskiego na młodsze pokolenie poetów końca XX i początku XXI wieku – tych bardziej i mniej profesjonalnych. Spośród profesjonalnych i bardziej znanych autor wybrał Dmitrija Bykowa (ur. 1967) – poetę, pisarza, publicystę, historyka i krytyka literackiego. W podrozdziale О генетических связях между „Черной речкой” Д. Быкова и „Полднем в комнате” И. Бродского, otwierającym tę część monografii, Stiepanow analizuje wpływ wiersza Brodskiego Полдень в комнате (1974–75) na dwa utwory Bykowa Черная речка i Военный переворот (тринадцать) (1993–95). Świadome i zamierzone nawiązania do pre-tekstu widoczne są w drugim wierszu (motto w postaci cytatu z utworu Brodskiego ze wskazaniem nazwiska, cytaty, metrum – poczwórny i potrójny dolnik)^[9]. Implicytne – w pierwszym. I te bardziej interesują Stiepanowa. Badacz odnajduje je w warstwie formalnej obu utworów. O ile nie są one związane tematyczne, to podobieństwo formalne (rytm, metrum) wpływa na zbieżność ich poetyk. W poemacie Bykowa, podobnie jak u Brodskiego, mamy do czynienia z planem retrospekcji, który związany jest z topografią Petersburga. Oba utwory zbliża również organizacja trzyczęściowej płaszczyzny czasowej, a także reminiscencje z innych wierszy Brodskiego.

Niezwykle interesujące – z teoretycznego i praktycznego punktu widzenia – są rozważania Stiepanowa na temat przerzutni – ulubionego rozwiązania poetyckiego poety rosyjskiego i jego wpływu na poezję XXI wieku zawarte w podrozdziale drugim pt. Enjambement И. Бродского в поэзии начала XXI века. Wynika z nich, że Brodski był nie tylko mistrzem słowa, ale również formalnym innowatorem, który wpłynął na kształt współczesnej poezji. Enjambement w jego twórczości wykracza poza technikę formalną i staje się integralnym elementem refleksji filozoficznej. Na licznych przykładach z twórczości bardziej (Timur Kibirow, Aleksiej Purin, Oleg Czuchoncew) i mniej znanych, debiutujących poetów Stiepanow dowodzi, że wpływ Brodskiego jest widoczny w poezji XXI wieku, a jego dziedzictwo nadal inspiruje poetów do twórczych eksperymentów i eksploracji nowych wymiarów ekspresji literackiej.

W kolejnym podrozdziale (Страсть влияния: о стихах из книги А. Драгунова „Monologica”, 2002) autor bardziej szczegółowo ilustruje wpływ „cudzej” poetyki i formy w wierszach poety-amatora Andrieja Dragunowa, opisując mechanizmy ich przyswajania i oswajania. Zdaniem Stiepanowa, stały się one jedynym i uniwersalnym sposobem poetyckiej wypowiedzi Dragunowa, zachowującymi cechy wzorca estetycznego i szablonu stylistycznego.

Na zakończenie rozdziału (O подражаниях двум императивным стихотворениям Бродского) Stiepanow prezentuje przykłady imitacji i reinterpretacji wierszy Brodskiego o charakterze imperatywnym. Jednym z nich jest utwór „Не ыходи из комнаты…” (1970), który okazał się niezwykle produktywny w przestrzeni kultury masowej w Rosji w 2020 roku w czasie pandemii koronawirusa, podczas kwarantanny i izolacji. Zarówno incipit wiersza, jak i finałowy leksem „wirus” („вирус”) wyzwoliły falę naśladowań wśród amatorów i wierszokletów, którzy zamieszali swe próby poetyckie na portalu literackim Стихи.ру. Autorzy tych mniej lub bardziej udolnych wierszy próbowali z większym lub mniejszym powodzeniem imitować również warstwę formalną tekstu źródłowego. Takie teksty Stiepanow nazywa wtórnymi, okolicznościowymi, które nie dialogują z pierwowzorem. Inny rodzaj – twórczego dialogu z poprzednikiem prezentuje wiersz moskiewskiej poetki Marii Watutinej (ur. 1968) „С чужими не разговаривай…” (2016), który rezonuje z innym utworem Brodskiego o intonacji imperatywnej Назидание (1987) na różnych płaszczyznach – rytmicznej, gramatycznej, idei i obrazów.

Pamięć formy: rytm jako nośnik tradycji literackiej

Czwarty rozdział książki, jak podkreśla autor, ma charakter uogólniający i zawiera materiał poświęcony semantyce form wierszowych. Stiepanow koncentruje się na szczegółowej analizie rytmicznych i stroficznych struktur w poezji Josifa Brodskiego oraz ich powiązań intertekstualnych z twórczością innych rosyjskich i zagranicznych poetów. Stiepanow bada nie tylko techniczne aspekty rytmiki, ale również to, jak te struktury funkcjonują jako nośniki pamięci kulturowej i literackiej.

Rozdział składa się z czterech podrozdziałów, które omawiają różne aspekty modeli stroficznych i ich semantykę oraz znaczenie w tradycji poetyckiej. Tak, w pierwszym (Об одной ритмической структуре: И. Бродский, Л. Костюков, М. Фрейдкин) autor śledzi produktywność poczwórnego dolnika o układzie rymów męskich parzystych aabb, w drugim („Четверть века, Марина, тому…” Б. Ахмадулиной и „Памяти Геннадия Шмакова” И. Бродского: из истории строфической модели Ан3аБаБ) – trójstopowca anapestycznego, trzecim (Строфа памяти и память строфы (Я6аБаБ)) – sześciostopowca jambicznego i w ostatnim – dwustopowca jambicznego (O ритмических контекстах „Испанской танцовщицы”).

Monografia Co słyszy poeta?... stanowi istotny wkład w badania nad twórczością Josifa Brodskiego. Wyróżnia się interdyscyplinarnym podejściem, dogłębną analizą formalną i szerokim spojrzeniem porównawczym. Autor wykazał się niezwykłą starannością, erudycją oraz znakomitą orientacją nie tylko w tajnikach wersologii, ale i historii literatury rosyjskiej i światowej. Skierowana jest raczej do wąskiego kręgu odbiorców – przede wszystkim literaturoznawców i badaczy poetyki, choć niewątpliwie zainteresuje też wszystkich, którzy będą chcieli zgłębić mechanizmy pamięci literackiej i dialogu między tekstami.