Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica, 58(1), 2024
https://doi.org/10.18778/0208-6077.58.1.11

Agata Michnowska ^*

O pozycji chrematonomastyki w Skandynawii

The position of chrematonomastics in Scandinavia

1. Wstęp

W ostatnich latach chrematonomastyka próbuje ugruntować swoją pozycję, aby być stawianą na równi z „tradycyjnymi” gałęziami onomastyki, jakimi są badane od dziesięcioleci antroponomastyka i toponomastyka. Największe zainteresowanie chrematonimami obserwuje się w Czechach, Rosji, Słowacji oraz przede wszystkim w Polsce. Nie wydaje się przesadą stwierdzenie Artura Gałkowskiego (2011: 22), że „[…] badania polskie nad problemami chrematonimii mają […] oryginalne osiągnięcia teoretyczno-materiałowe, postrzegane jako kluczowe dla tego zjawiska onomastycznego”. Rzeczywiście, można odnieść wrażenie, że to polscy badacze przodują zarówno w dyskusjach terminologicznych^[1], jak i badaniach materiałowych^[2], przyczyniając się tym samym do upowszechnienia tak aktualnego problemu badawczego jak chrematonimy.

Chrematonomastyka zaczyna być dostrzegana także na zachodzie Europy, m.in. w Niemczech^[3] i we Włoszech^[4]. W wielu innych krajach, np. we Francji, Austrii, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych czy Szwajcarii, chrematonomastyka jest jedynie sygnalizowana przez niewielką grupę badaczy (Gałkowski 2011: 49).

Celem tego artykułu jest dokonanie syntetycznego opracowania skandynawskich prac poświęconych chrematonimom. Analiza dotyczyć będzie badań prowadzonych w pięciu krajach, w których używane są języki nordyckie, tj. Danii, Islandii, Norwegii, Szwecji oraz na pozostających pod zwierzchnictwem duńskim Wyspach Owczych. Co warto podkreślić, onomastyka od dziesięcioleci cieszy się dużym zainteresowaniem wśród skandynawskich badaczy, o czym świadczy szereg publikacji z zakresu antroponimii i toponimii wydawanych każdego roku w Skandynawii^[5]. Badania nad rodzimym materiałem onomastycznym są prowadzone w każdym kraju skandynawskim, a do największych ośrodków badawczych zalicza się uniwersytety w Bergen, Kopenhadze i Uppsali.

2. Użycie terminu chrematonym

Kluczowe dla tego artykułu pojęcie chrematonim (pochodzące od greckich słów χρήμα, χρηματος [chréma, chrématos], oznaczających ‘rzecz, przedmiot, towar’) jest używane w wielu językach, m.in. angielskim, czeskim, polskim czy słowackim. Termin ten można znaleźć na stronie internetowej międzynarodowej organizacji zrzeszającej badaczy nazw własnych – ICOS, w zakładce Onomastic terminology^[6]. Co ciekawe, w glosariuszu „Key onomastic terms”, opracowanym przez specjalną grupę ds. terminologii (ang. Terminology Group ICOS), nie podano definicji chrematonimu. Termin ten pojawia się jednak w kontekście pojęcia ergonym (pol. ergonim), wyjaśnianego jako „name of a product or a brand”, po którym dodano informację, że „[t]he term chrematonym in some languages is used in this sense, but can also have a broader meaning (i.a. proper names of social events, institutions, organisations…)” (ICOS 2021).

Glosariusz został przetłumaczony na kilka języków europejskich. Jedynym językiem skandynawskim, który doczekał się swojej wersji, jest szwedzki. Szwedzkojęzyczna lista, opracowana w 2021 roku przez Matsa Wahlberga z Instytutu Języka i Folkloru w Uppsali (szw. Institutet för språk och folkminnen), przy udziale Kathariny Leibring oraz Staffana Nyströma, także nie zawiera terminu chrematonym^[7]. Pojęcie to nie pojawia się również w objaśnieniu ww. ergonimu; szwedzcy badacze podają jedynie szwedzki odpowiednik tego terminu, nie precyzując przy tym zakresu znaczeniowego wyrazu, a więc nie tłumacząc objaśnienia podanego przez wspomnianą wcześniej Terminology Group ICOS. Inaczej postąpili autorzy polskiej wersji glosariusza, tj. Artur Gałkowski i Urszula Bijak, którzy przy haśle ergonim podali pełne tłumaczenie anglojęzycznej definicji, jednocześnie poszerzając ją o używane przez niektórych polskich badaczy bardziej precyzyjne określenia:

ergonim – nazwa własna produktu lub firmy/marki (UWAGA: w tym znaczeniu w wielu językach używa się również terminu chrematonim [por. chrematonim marketingowy], który może mieć również szersze znaczenie jako nazwa własna zjawiska/zrzeszenia/wydarzenia społecznego, instytucji, organizacji… [por. chrematonim społecznościowy oraz chrematonim ideacyjny]) (ICOS 2018).

Termin chrematonym nie jest zatem odnotowany w szwedzkim tłumaczeniu pojęć kluczowych dla współczesnej onomastyki. Hasło to nie jest także rejestrowane w nordyckich słownikach^[8], również w wariancie dostosowanym do zasad ortografii języków skandynawskich, tj. krematonym.

3. Pozostałe nazwy

Brak określenia chrematonym zarówno w oficjalnym wykazie terminów onomastycznych, jak i w słownikach jednojęzycznych mógłby błędnie sugerować, że Skandynawowie nie zauważają nazw innych niż geograficzne i osobowe. Prawdą jest jednak, że pierwsze próby podjęcia dyskusji na temat innych nazw własnych miały miejsce już na początku lat 90. ubiegłego wieku. W 1990 roku szwedzki onomasta Hugo Karlsson podczas seminarium poświęconemu nordyckim toponimom wygłosił wykład dotyczący nazw lokomotyw parowych. Pomysł przyjrzenia się bliżej innym kategoriom onimów spodobał się skandynawskim badaczom zrzeszonym w organizacji NORNA^[9] na tyle, że już rok później postanowili oni zorganizować spotkanie poświęcone „pozostałym nazwom własnym”^[10] (szw. övriga namn^[11]). Sympozjum, zatytułowane po prostu „Övriga namn: NORNA:s nittonde symposium” (pol. Pozostałe nazwy własne. Dziewiąte sympozjum NORNA), odbyło się w Göteborgu i było jak do tej pory jedynym wydarzeniem w pełni poświęconym skandynawskim nazwom niebędącym określeniami osób lub miejsc. Spotkanie – jak podkreślają redaktorzy tomu pokonferencyjnego Hugo Karlsson, Bo Ralph i Kristinn Jóhannesson – miało na celu

[…] częściowo służyć inwentaryzacji badań, które były i są prowadzone w odniesieniu do takich nazw. Powinna także zaistnieć możliwość inicjowania porównań pomiędzy zasobami nazw różnych kategorii referencyjnych. Szczególnie ważnym powodem zorganizowania sympozjum była chęć pobudzenia bardziej intensywnych i pogłębionych badań naukowych dotyczących tych ważnych i stosunkowo nieprzebadanych kategorii nazw^[12] (Jóhannesson i in. 1994: 1).

Sympozjum było podzielone na pięć bloków tematycznych dotyczących teorii nazw własnych; nazw zwierząt domowych; nazw pojazdów i samochodów; nazw statków; nazw przedsiębiorstw^[13]. Najistotniejszy, z punktu widzenia opisywanych w tym artykule poglądów skandynawskich badaczy na chrematonimię, był wykład Bengta Pampa pt. Övriga namn och andra. Ett forsök till gruppering av egennamnen (pol. Pozostałe nazwy i inne. Próba klasyfikacji nazw własnych). Chociaż pierwotnym celem badacza było pogrupowanie jedynie pozostałych nazw własnych, ostatecznie postanowił on uporządkować wiedzę na temat wszystkich klas nazewniczych i zaproponować swój własny podział onimów. Jak podkreślił, „jedynym rozsądnym wyborem [podziału – A.M.] jest posegregowanie propriów według tego, co denotują” (Pamp 1994: 50). W ten sposób wyróżnił sześć klas nazewniczych (Pamp 1994: 50–56):

1. nazwy osobowe (szw. personnamn), do których – powołując się na klasyfikację Bauera^[14] (1985: 53, 57) – zaliczył także nazwy mitycznych postaci przypominających ludzi, nazwy partii i organizacji masowych, nazwy stowarzyszeń sportowych i organizacji kulturalnych, nazwy grup artystycznych, nazwy organizacji;
2. nazwy zwierząt i roślin (szw. djur- och växtnamn), do których włączył także imiona nadawane zwierzętom przez ludzi;
3. nazwy miejscowe (szw. ortnamn), do których zaliczył „wszystkie nazwy zjawisk w naszym otoczeniu, np. naszym mieście, na naszej ziemi, w naszym układzie planetarnym i wszechświecie”;
4. nazwy przedmiotów (szw. saknamn), do których należą nazwy konkretnych rzeczy, które nie są nazwami ludzi, zwierząt, roślin lub miejsc, ale prawdopodobnie zostały stworzone przez człowieka, np. nazwy samochodów, samolotów, broni, klejnotów, dzieł sztuki, posągów;
5. nazwy wydarzeń historycznych i epok (szw. händelse- och epoknamn), do których zaliczone zostały też nazwy klęsk żywiołowych;
6. nazwy abstrakcyjne (szw. abstraktnamn), które Pamp nazywa „trudnymi do wyznaczenia i przeanalizowania”, zaliczając do nich „zjawiska spowodowane przez człowieka, które mają lub mogą mieć dostrzegalne przejawy w świecie zmysłów, ale które istnieją również w psychice jednej lub większej liczby osób całkiem niezależnie od tych zewnętrznych przejawów”^[15], np. tytuły książek, nazwy firm, organizacji, marek, modeli samochodów, udomowionych odmian roślin.

Zaproponowany przez Pampa podział może się wydać zaskakujący. Sam badacz określa go mianem „aspirującego do bycia wyczerpującym”, jednocześnie podkreślając możliwość rozbudowania go w razie potrzeby o nowe kategorie (Pamp 1994: 56). Za największy problem klasyfikacji uznaje wybrane przez siebie kryterium, tj. bazowanie na granicy między abstrakcją a konkretem:

[…] [w]adą jest to, że granica między konkretem a abstrakcją, która odgrywa dużą rolę w kategoryzacji, jest tak trudna do wytyczenia, a to samo słowo w jednych kontekstach należy do jednej kategorii, a w innych do drugiej. [..] Słowa są niejednoznaczne (Pamp 1994: 56).

Najlepszym przykładem propriów trudnych do zaklasyfikowania są nazwy organizacji, które zostały umieszczone przez Pampa zarówno w grupie nazw osobowych, jak i nazw abstrakcyjnych. Jak sam przyznaje, „[…] głębsza analiza może wykazać, że niektóre propria trafiły do niewłaściwej grupy. Na tę zasadę podziału nie mają jednak wpływu nawet dość drastyczne przegrupowania”.

4. Podkategorie pozostałych nazw

Terminu övriga namn używa także szwedzka badaczka nazw własnych Katharina Leibring w przygotowanym pod kierunkiem Staffana Nyströma w 2021 roku obszernym opracowaniu Namn och namnforskning: Ett levande läromedel om ortnamn, personnamn och andra namn (pol. Nazwy i badania nad nazwami. Żywe narzędzie do nauki o nazwach miejscowych, osobowych i innych), zbierającym dotychczasowe badania nad nazwami własnymi. Badaczka wyróżnia trzy główne grupy propriów, do których zalicza nazwy osobowe (szw. personnamn), miejscowe (szw. ortnamn) oraz „pozostałe” nazwy (szw. övriga namn). Leibring (2021: 247) podkreśla, że używanie akurat tego terminu (wymiennie z jego angielskim odpowiednikiem other names) wynika wyłącznie z braku innego zbiorczego określenia nazw niebędących nazwami osobowymi lub miejscowymi. Szwedka wyraża swoją dezaprobatę wobec używanego określenia, opiera się ono bowiem na kategoryzacji negatywnej, a więc umieszczeniu w jednej grupie wszystkich onimów, które łączy jedynie to, że nie są ani antroponimami, ani toponimami. Z tego względu Leibring optuje za wprowadzeniem do użycia bardziej precyzyjnych określeń różnych podkategorii „pozostałych nazw”, do których zalicza:

1. nazwy zwierząt (szw. namn på djur), które mogą zostać poszerzone o nazwy niektórych roślin; grupa ta może być także podzielona dalej według funkcji zwierząt oraz ich relacji z człowiekiem (np. nazwy zwierząt gospodarskich, wyścigowych, domowych);
2. nazwy pojazdów, jednostek pływających i środków transportu (szw. namn på fordon, farkoster och färdmedel), np. samochodów, statków, samolotów, lokomotyw^[16];
3. nazwy przedmiotów (szw. namn på föremål), np. zabawek, biżuterii, broni, nadawane indywidualnie przez ich właścicieli;
4. nazwy zjawisk o charakterze niematerialnym (szw. namn på immateriella företeelser), np. nazwy epok, wydarzeń, dzieł sztuki;
5. nazwy przedsiębiorstw i marek (szw. namn på företag och varumärken), znane też pod nazwą kommersiella namn ‘nazwy komercyjne’; nazwy firm, produktów i marek.

Różne podkategorie pozostałych nazw własnych były dotychczas badane w rozmaitym stopniu. Najwięcej nordyckich publikacji dotyczyło nazw zwierząt^[17]; coraz większą uwagę skupia się także na nazwach środków transportu^[18] oraz nazwach komercyjnych^[19].

5. Pozostałe z pozostałych?

W 2023 roku ukazała się publikacja po kolejnym sympozjum NORNA zatytułowanym Namn och gränser (pol. Nazwy i granice). Tom zawierał artykuł Rörelser inom onomastikonet i det 21:a seklet (pol. Ruchy w onomastykonie w XXI wieku), autorstwa wspomnianej już szwedzkiej badaczki Kathariny Leibring. Opracowanie jest odpowiedzią na tekst o bardzo podobnym tytule, tj. Rörelser inom onomastikonet (pol. Ruchy w onomastykonie), napisany w 1997 roku przez Thorstena Anderssona. Leibring postanowiła skonfrontować opisane przed ponad 20 laty sposoby przenoszenia nazw własnych z jednej klasy do innej, prezentując przy tym swoje spostrzeżenia na temat czterech^[20] klas nazewniczych, tj.:

1. nazw osobowych (szw. personnamn);
2. nazw zwierząt (szw. djurnamn);
3. nazw komercyjnych (szw. kommersiella namn^[21]);
4. „pozostałych z pozostałych” nazw (szw. övriga övriga namn).

Wyłączenie z kategorii „pozostałych nazw własnych” nazw zwierząt i tzw. nazw komercyjnych nie powinno być zaskoczeniem, jeśli weźmiemy pod uwagę, że badaczka zastępuje tak szerokie pojęcie nazwami poszczególnych kategorii. Dziwić może natomiast zakres ostatniej z podkategorii. Jak przyznaje sama Leibring, przyjęta przez nią definicja może wydać się „trochę sztywna i pozbawiona niuansów”^[22]. Badaczka zalicza bowiem do tej grupy wszystkie pozostałe onimy, które z punktu widzenia prawa nie są w żaden sposób regulowane, których nie da się przypisać do żadnej innej tradycyjnie definiowanej kategorii nazw i które z reguły nie są przekazywane w formie pisemnej (Leibring 2023: 16). Przykładami takich propriów mogą być indywidualne nazwy pojazdów, zabawek, maszyn w gospodarstwach domowych, które są używane przez małą grupę osób (np. rodzinę). Z drugiej strony, badaczka dostrzega możliwość włączenia do tej grupy także m.in. „sieci komputerowych, bibliotecznych systemów komputerowych oraz nazw intranetów firm i organów [państwowych], jednakże wtedy dochodzimy do nazw, które są również podawane na piśmie i których używa więcej osób” (Leibring 2023: 16). Dziwić może także niekonsekwencja K. Leibring odzwierciedlona w samej nazwie tej podkategorii. W poprzedniej publikacji (Leibring 2021) badaczka optowała za porzuceniem zbyt ogólnego jej zdaniem określenia övriga namn. Warto zatem zadać pytanie, dlaczego Szwedka zdecydowała się zbudować na jego podstawie określenie innej grupy nazw własnych. Można przypuszczać, że wynikało to z braku lepszego pomysłu na nazwanie jednej wspólnej grupy onimów niebędących nazwami osobowymi, zwierzęcymi oraz komercyjnymi.

6. Podsumowanie

Jak wynika z tego syntetycznego opracowania, chrematonimy są dostrzegane przez Skandynawów od początku lat 90. XX wieku. Nordyccy onomaści próbują dokonać nowego podziału klas nazewniczych, tak aby odpowiadał on potrzebom współczesnych nordyckich onomastykonów. Próby te zmierzają w kierunku wydzielenia kilku mniejszych grup onimów (m.in. nazw zwierząt i nazw firm i produktów), które miałyby być stawiane na równi z „klasycznymi” klasami nazw własnych, tj. antroponimami i toponimami. Skandynawowie nie prowadzą rozważań na temat ustalenia definicji chrematonimów czy też „pozostałych nazw własnych” (szw. övriga namn), jak mają w zwyczaju je nazywać. Zamiast tego koncentrują się na badaniach materiałowych wybranych grup chrematonimów, np. nazw koni, statków czy też broni.

Badacze z krajów skandynawskich zdają się nie dostrzegać osiągnięć onomastów z innych krajów, zwłaszcza z Europy Środkowo-Wschodniej, przez co nie korzystają z wypracowanego przez innych warsztatu metodologiczno-terminologicznego ani nie wchodzą z nim w polemikę. Ciekawe byłoby przecież dołączenie do dyskusji nad uniwersalną definicją chrematonimu z jednoczesnym uwzględnieniem innego punktu widzenia, wynikającego z różnych tradycji onomastycznych lub innego charakteru onomastykonu. Pytanie, na ile ta obojętność nordyckich badaczy względem pozostałych szkół onomastycznych jest wynikiem bariery językowej, a na ile skutkiem skoncentrowania się na nordyckim punkcie widzenia, pozostawiam otwarte.

^* Agata Michnowska, mgr; Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, ul. Wieniawskiego 1, 61-712 Poznań, e-mail: agata.michnowska@amu.edu.pl

Wykaz skrótów

ang. – język angielski

niem. – język niemiecki

pol. – język polski

szw. – język szwedzki

wł. – język włoski

© by the author, licensee University of Lodz – Lodz University Press, Lodz, Poland. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)
Received: 30.11.2023. Accepted: 26.01.2024.