Streszczenie. Nazwy terenowe, które mogą służyć badaniom językoznawczym i kulturowym, pozyskuje się często w efekcie rozmów prowadzonych z mieszkańcami danej okolicy. Chcąc przyjrzeć się im w ujęciu diachronicznym, szczególnie w przypadku większego regionu, często nie sposób sięgnąć poza rejestry, spisy, wykazy oraz mapy opracowane w XX bądź pod koniec XIX wieku. W przypadku południowo-wschodniego zakątka Polski sytuacja jest wyjątkowa, ponieważ do dyspozycji mamy kompleksowe źródła, z których najstarsze wytworzono pod koniec XVIII wieku. W niniejszym artykule przedstawiono metody pracy ekscerpcyjnej wraz z napotkanymi problemami i ich rozwiązaniami. Zaprezentowano również kryteria, jakie przyjęto przy wyborze nazw własnych spośród materiału najczęściej narracyjnego, oraz wstępne wyniki analizy owych onimów. Za studium przypadku posłużyły Nowosiółki Dydyńskie, wieś położona na terenie Pogórza Przemyskiego.
Sporządzenie I, II i III katastru gruntowego Galicji miało służyć zaborcy do opisu gruntów leżących w granicach zaboru austriackiego w celach podatkowych, źródła zawierają więc opis granic miejscowości ze szczegółowym podziałem na grunty, ich wydajność oraz właścicieli. Są to materiały powstałe kolejno w latach 1785–1789, 1819–1820 oraz 1844–1854. Wnikliwe ich odczytanie pozwala na poznanie nazw własnych części wsi, miast i miasteczek, łanów, pól, łąk, pastwisk, wzgórz, cieków wodnych oraz innego rodzaju miejsc oznaczanych konkretnym onimem.
Słowa kluczowe: mikrotoponimia historyczna, krajobraz nazewniczy wsi, ekscerpcja materiału onimicznego, Pogórze Przemyskie, Nowosiółki Dydyńskie
Summary. Proper names of places, which can serve linguistic and cultural research, are often obtained as a result of conversations conducted with the inhabitants of a given area. When examining them from a diachronic perspective, especially in the case of a larger region, it is often impossible to reach beyond the registers, lists, compilations, and maps developed in the 20th or late 19th century. In the case of the southeastern corner of Poland, the situation is exceptional because we have comprehensive sources at our disposal, the oldest of which were created at the end of the 18th century. This article presents the methods of excerption work along with encountered problems and their solutions. Criteria adopted in the selection of proper names from the predominantly narrative material are also presented, along with the preliminary results of the analysis of these onyms. Nowosiółki Dydyńskie, a village located in the Pogórze Przemyskie Foothills, served as a case study.
The preparation of the I, II, and III land registers of Galicia was intended to serve the occupier in describing the lands within the boundaries of the Austrian partition for tax purposes. Therefore, it includes a description of the boundaries of settlements with a detailed division into plots, their productivity, and owners. These materials were created successively in 1785–1789, 1819–1820, and 1844–1854. A thorough interpretation of them allows for the recognition of proper names of parts of villages, towns and small towns, arable lands, fields, meadows, pastures, hills, watercourses, and other types of places designated by specific onyms.
Keywords: historical microtoponymy, the toponymic landscape of villages, excerption of onymic material, Przemyskie Foothills, Nowosiółki Dydyńskie
Nazwy terenowe, które mogą służyć badaniom językoznawczym, kulturowym i geograficznym, pozyskuje się często w efekcie rozmów prowadzonych z mieszkańcami danej okolicy. Chcąc przyjrzeć się im w ujęciu diachronicznym, szczególnie w kontekście dużego obszaru, często nie sposób sięgnąć poza spisy, wykazy oraz mapy opracowane w XX bądź pod koniec XIX wieku. W przypadku południowo-zachodniego zakątka Polski, który niegdyś znajdował się na obszarze Galicji Zachodniej, sytuacja jest wyjątkowa, ponieważ do dyspozycji mamy stosunkowo kompleksowe źródła, z których najstarsze powstały pod koniec XVIII wieku. Zostaną one omówione w niniejszym artykule, aby w następnym kroku przedstawić metody prac ekscerpcyjnych wraz z kryteriami, jakie przyjęto podczas wyboru nazw własnych spośród materiału najczęściej narracyjnego. Celem tych działań jest omówienie problematyki pozyskiwania nazw terenowych ze źródeł historycznych oraz prezentacja proponowanych rozwiązań ekscerpcyjnych i analitycznych.
Za studium przypadku posłużą Nowosiółki Dydyńskie[1], miejscowość usytuowana na terenie Pogórza Przemyskiego. W przypadku zagadnień metodologicznych dotyczących I i II katastru gruntowego Galicji próbę poszerzono jednak o inne miejscowości[2] położone dawniej na terenie cyrkułu sanockiego[3]. Zaznaczyć należy, że Nowosiółki Dydyńskie leżą na pograniczu polsko-ukraińskim, w efekcie czego w miejscowym języku odnaleźć można cechy języka ukraińskiego oraz wahania pomiędzy leksyką polską i ukraińską. Notuje się zatem nazwy z charakterystycznymi dla języków wschodniosłowiańskich pełnogłosem, h dźwięcznym w miejsce g, przedniojęzykowo-zębową realizacją głoski l. Jak podaje Agata Kwaśnicka-Janowicz, język okolic Przemyśla należy do grupy pogranicznych gwar południowokresowych. Zauważa się w nim m.in. brak mazurzenia oraz a pochylonego i a ścieśnionego, redukcję samogłosek nieakcentowanych, wahania w obrębie realizacji głosek ś, s, sz w grupach spółgłoskowych czy palatalność spółgłoski l (Kwaśnicka 2006: 87–98). W miejscowej toponimii można zauważyć również elementy leksyki niemieckiej (np. hydronim Mühlbach) – należy je tłumaczyć kolonizacją józefińską, która objęła te tereny pod koniec XVIII wieku.
Sporządzenie I, II i III katastru gruntowego Galicji[4] miało służyć zaborcy do opisu gruntów leżących w granicach zaboru austriackiego w celach podatkowych. Źródła te zawierają więc narracyjny opis granic miejscowości, szczegółowe informacje dotyczące podziału na grunty występujące w obrębie miejscowości wraz z danymi na temat ich wydajności oraz informacje o właścicielach nieruchomości (imiona i nazwiska). Są to materiały powstałe kolejno w latach 1785–1789, 1819–1820 oraz 1844–1854 (Stoksik 1975: 165–187; Nowak 2021: 7–21). Wnikliwe ich odczytanie pozwala również na poznanie nazw własnych części wsi, miast i miasteczek, łanów, pól, łąk, pastwisk, wzgórz, gór, cieków wodnych oraz innego rodzaju miejsc oznaczanych konkretnym onimem.
Podstawowym problemem przy wydzielaniu jednostek onimicznych z materiału źródłowego jest niejasny charakter określeń użytych w historycznym tekście. W metryce józefińskiej i franciszkańskiej znajduje się szereg nazwań, które spełniają dwie główne funkcje nazw terenowych (funkcja lokalizacyjna i konkretyzująca). Należy jednak zaznaczyć, że w omawianym okresie te nazwania nie miały jeszcze do końca utrwalonego statusu, nie zapisywano ich konsekwentnie wielką literą (np. podchodziana, Podchodziana, pod Chodzianą) oraz nie były notowane w jednej ustalonej postaci (np. warianty pod Koczyncem, Kuczaniec, Las Koczaniec). Problematykę tę podejmują m.in. Mariusz Koper (2005, 2016) oraz Joanna Kuć (2011), którzy konstatują, że w historycznych materiałach źródłowych (XIX wiek) ortografia jest jeszcze nieujednolicona i nie do końca sformalizowana, nie można zatem kierować się wielkością pierwszej litery danej nazwy (Koper 2005: 56; Kuć 2011: 78). Wyznacznikiem mogłoby być zapisywanie nazw terenowych w tekście obcojęzycznym po polsku, jednak w przypadku katastrów gruntowych Galicji tego rodzaju założenie się nie sprawdza, ponieważ większość treści zapisana jest w języku polskim. Najbardziej przystająca byłaby zatem definicja Mariana Kucały (1967) – cytowana za M. Koprem – wedle której w kontekście nazw terenowych
zasadniczym kryterium odróżniającym [...] jest indywidualność nazw własnych w przeciwieństwie do powszechności wyrazów pospolitych, np. nazwa pola Pod Lasem jest nazwą własną tylko wtedy, gdy jest więcej tego typu pól w sąsiedztwie, ale tylko jedno lub niektóre z nich nazywane są tak samo (Koper 2005: 54).
Chcąc odpowiedzieć na pytanie, jakie określenie stanowi już nazwę własną, z pomocą mogą przyjść zaproponowane przez Danutę Lech-Kirstein testy orzecznikowe i zaimkowe (Lech-Kirstein 2020: 241). W pierwszym z nich należy utworzyć dwa zdania, jedno ogólne, drugie bardziej szczegółowe, np. 1. To pole położone jest między krzakami (poprawne), 2. To pole na Gradusach położone jest między krzakami (niepoprawne). Drugie z nich wymaga więc korekty w stronę następującego zdania: To pole nazywane na Gradusach położone jest między krzakami. Wówczas z materiału wyłania się mikrotoponim na Gradusach. Natomiast test zaimkowy polega na tym, że w przypadku zdania, w którym pojawia się nazwa własna, można swobodnie zrezygnować z zaimka. Za przykład niech posłuży zdanie: Ta niwa Przedwrocie jest największa we wsi, które można zapisać w postaci: Niwa Przedwrocie jest największa we wsi. Za nazwę własną należy zatem uznać onim Przedwrocie. Podsumowując, w materiale źródłowym nazwania niejednokrotnie wahały się pomiędzy nominum apellativum a nominum proprium, znajdując się często w tzw. strefie przejściowej, do której „wchodzą nazwy pospolite, które wychodzą z niej jako nazwy własne. W trakcie tego następuje zawężenie zakresu znaczeniowego wyrazu” (Rymut 2003: 12).
Aby właściwie podejść do materiału badawczego, na początku należy ustalić definicję nazwy własnej, a następnie mikrotoponimu. W odróżnieniu od wyrazów pospolitych, nazwy własne są rzeczownikami, które mają „zdolność wyznaczania, wskazywania indywidualnego, niepowtarzalnego obiektu w celu wyróżnienia go od innych, w realnej lub wyobrażonej rzeczywistości pozajęzykowej” (Kaleta 2005: 34). Jak dalej zauważa Zofia Kaleta, pomiędzy nazwą własną a obiektem przez nią nazywanym istnieje bezpośredni związek, którego nie określa treść językowa. Kwestia ta jest jednak sporna wśród językoznawczyń i językoznawców, którzy uważają, że nazwy własne zawierają w sobie znaczenie strukturalne oraz etymologiczne (por. Rzetelska-Feleszko 2006: 187). Jan Kuryłowicz z kolei podkreśla, że na znaczenie nazwy własnej składają się cechy obiektu bądź osoby, na które rzeczona nazwa wskazuje, a jej treść zależy od nadawcy i odbiorcy komunikatu – owa treść może być niewielka, jeżeli cechy i fakty dotyczące danego obiektu są mało znane, bywa jednak spora, kiedy nazwa odnosi się do dobrze znanego obiektu (por. Kuryłowicz 1956: 1–14). Należy również zaznaczyć, że nomina propria są zwykle na stałe związane z nazywanym obiektem, do czego dochodzi w trakcie formalnego bądź spontanicznego aktu nominacji (Kaleta 2005: 34). Istotne w procesie nominacji jest podejście użytkownika języka, które może być tradycyjne bądź innowacyjne. Jak zauważa Robert Mrózek,
oparte na modelu preferowanym w określonej wspólnocie komunikacyjnej – dawniej bądź współcześnie – uogólnienia sprowadzają się do koncentracji procesów nazewniczych wokół utrwalonych bądź innowacyjnych wzorców motywacyjnych, odsłaniających normy społeczne i moralno-osobowe, systemy wartości, źródła i efekty aktywności wytwórczej i organizacyjnej jednostek, grup środowiskowych i społeczeństw (Mrózek 2014: 58).
Nazwy własne tworzone są najczęściej od wyrazów pospolitych. Dochodzi do tego w procesie derywacji semantycznej, czyli „przeniesienia apelatywu do kategorii nazw własnych w niezmienionej postaci zewnętrznej, a o zmienionym zakresie” (Cieślikowa 1988: 85). Zdarza się jednak, że nazwy własne przechodzą do grupy wyrazów pospolitych w procesie apelatywizacji/deonimizacji. Wówczas zwiększa się zakres znaczeniowy danego wyrazu, który dodatkowo zyskuje treść leksykalną.
Specyficzną kategorię nazw własnych stanowią nazwy terenowe określane w literaturze językoznawczej najczęściej jako mikrotoponimy, ale też anojkonimy, które obejmują swoim zakresem nazwy własne pól, łąk, uroczysk, pastwisk, wzgórz, dróżek, traktów, strumieni itp. „Nazwy terenowe cechuje duża wartość poznawcza. Informują one o ukształtowaniu terenu, o życiu i działalności człowieka, florze, faunie, właściwościach gleby, gwarze itp.” (Sochacka 1972: 298). Łączy się je zwykle z krajobrazem wiejskim. „Funkcjonowanie tego typu nazwań wynika z pragmatycznego stosunku użytkowników języka do poznawanej rzeczywistości pozajęzykowej. Mikrotoponimy mają przede wszystkim ułatwić orientację w terenie oraz zapewnić pomyślność aktu komunikacyjnego” (Jelonek 2018: 65). Istnieje kilka tropów myślowych, za którymi podążają badaczki i badacze nazw terenowych w trakcie ustalania definicji tego terminu. Pierwszy z nich wyznaczany jest przez samą strukturę pojęcia zawierającego w sobie cząstkę mikro, która miałaby wskazywać na nazwy własne dotyczące niewielkich obiektów fizjograficznych, niezależnie od tego, czy są one zamieszkane, czy nie[5] (Gołębiowska 1964: 5). To spojrzenie wydaje się częściowo bliskie definicji nazwy terenowej opracowanej przez R. Mrózka, który co prawda redukuje zakres znaczenia terminu do terenów niezamieszkanych (przynajmniej pierwotnie), podkreśla jednak, że zasięg nazw terenowych ogranicza się do lokalnej społeczności (skala mikro), najczęściej zamieszkującej jedną bądź kilka wsi (Mrózek 1990: 8). Istnieje również pogląd, zgodnie z którym mikrotoponimia to zbiór nazw geograficznych w szerokim rozumieniu. Zgodnie z nim nie ma bowiem znaczenia, jakiej wielkości jest obiekt fizjograficzny, najistotniejsze jest, aby był on niezamieszkany (Górnowicz 1983: 7). Niektórzy dodatkowo poszerzają termin o nazwy funkcjonujące w obrębie miast, takie jak nazwy ulic, alei czy placów (Zagórski, Grzelakowa 1988: 276). Jak natomiast zaznacza Władysław Lubaś:
nazwą terenową określa się nie wyraz (grupę wyrazów), który stracił swoje pierwotne znaczenie, czyli zdolność wyznaczania istotnych cech przedmiotów, lecz wyraz (grupę wyrazów), który w pewnym kręgu społecznym upowszechnił się na tyle, że ma zdolność określania terenu, niekoniecznie tracąc przy tym swoje pierwotne znaczenie (Lubaś 1963: 200).
Na potrzeby niniejszego artykułu przyjęto perspektywę łączącą elementy wszystkich powyższych definicji, z wykluczeniem podziału na tereny zamieszkane i niezamieszkane (choć w istocie większość z nich pierwotnie była niezamieszkana). Ostatecznym celem badań jest bowiem uchwycenie krajobrazu nazewniczego wsi z pogranicza polsko-ukraińskiego, zarówno w skali mikro, jak i makro.
Proces ekscerpcji materiału nazewniczego z I i II katastru gruntowego Galicji przebiegał podobnie, ponieważ źródła te mają tożsamy charakter, pochodzą jedynie z innego okresu historycznego. W pierwszej kolejności do arkusza kalkulacyjnego wpisane zostały dłuższe fragmenty opisów granic miejscowości, w których zarejestrowano zwykle po kilkanaście nazw terenowych, następnie przeniesiono do niego narracyjne fragmenty opisujące każdą z niw[6]. Na końcu zaś wypisano jednostki o charakterze toponimicznym z tych części ksiąg, w których znajdują się informacje o właścicielach nieruchomości (pomiędzy nimi często umieszczano nazwy terenowe, najczęściej odnoszące się do pól). W kolejnym kroku przystąpiono do selekcji nazw terenowych spośród zindeksowanego materiału. Wątpliwości nie pozostawiały zestawienia wyrazów, wewnątrz których pojawiał się tzw. wyznacznik dyskursywności w postaci leksemu zwane (np. Pole Zakącina zwane; mikrotoponim: Zakącina) czy nazywa się, mająca nazwisko, pod nazwiskiem. Problematyczne okazywały się natomiast jednostki niewyróżnione spośród tekstu. W tych przypadkach posłużono się wytycznymi opracowanymi przez innych badaczy, o których wspomniano we wcześniejszej części artykułu. Za główny wyznacznik nazwy terenowej uznano jej funkcję lokalizacyjną i indywidualizującą, uwzględniając przy tym nazwy konkretnych obiektów fizycznych (np. Dwór, Karczma) oraz opisowe nazwy dróg, ponieważ w onimicznym obrazie świata mieszkańców danej wsi owe – wydawać by się mogło – apelatywy łączono ze ściśle określonym obiektem. Odrzucone zostały nazwy typu Pole Dworskie, Pole Chłopskie – takich bowiem w materiale źródłowym było wiele, niewykluczone więc, że w codziennej komunikacji większości z nich używano jedynie w funkcji apelatywów. Podczas ekscerpcji uwzględniono drobiazgowo wszystkie formy zapisu nazw, mając na uwadze, że w niektórych przypadkach zróżnicowanie w grafii może mieć znaczenie językowe.
Uzupełnieniem materiałów z I poł. XIX wieku okazała się mapa Nowosiółek z 1820 roku, która w pewnym stopniu koresponduje z metryką franciszkańską, przy czym dostarcza dodatkowych mikrotoponimów. Naniesiono na nią 36 nazwań, z których 29 uznano za mikrotoponimy (Błonia, Bombowka, Dodatki, Droga do trzech Marii, Karczma, Karolówka, Kopań, Kwaszenina, Łazek, Młyn, Na Błoniu, na Oliwney Gorzi, nowy Dwór, Pawłuwka, Pod Chodziano, Pod Gradusami, Pod Koczańczem, pod Lasem, Pod Mario Magdalenno, Pod Niebowstąpieniem, Przywrocio, Rykukowka, Ryń, Slusarowka, Tylniki, Winnica, wyz Tylnikow, Za Gradusami, za Młynem), 7 natomiast uznano za nazwy pospolite (Jaz, Gumno, Młaka, Obora, Obszar, Ogród, Sad). Tych ostatnich nie włączono do grupy nazw terenowych ze względu na to, że część z nich w pozostałych źródłach występuje wielokrotnie, nie spełnia zatem funkcji konkretyzującej.
Mapa 1. Fragment mapy Nowosiółek Dydyńskich z 1820 roku
Źródło: Archiwum Państwowe w Przemyślu, Akta sporu Kapituły z Franciszkanami o prawo własności pastwisk i dróżek w Nowosiółkach 1864–1867, 1904–1907, zesp. 143, sygn. 131.
W przypadku III katastru gruntowego Galicji, czyli tzw. Stałego Katastru Galicyjskiego, praca ekscerpcyjna była ułatwiona, ponieważ do dziś zachowała się mapa miejscowości z naniesionymi na nią mikrotoponimami, najprawdopodobniej komplementarna z księgą pomiarową[7]. Dzięki temu z łatwością wyłoniono zbiór 11 onimów tworzących krajobraz nazewniczy Nowosiółek Dydyńskich tamtego czasu: 1. Na olywnej gorze/Na olywnej górze, 2. Błonia (k. Dworu), 3. Dwór, 4. Błonia (w stronę Hujska), 5. Las pod Maryą Magdaleną, 6. Błonia (niedaleko Przedrocia/Przedwrocia), 7. Las pod Kalwaryą, 8. Las pański, 9. Las pod Kalwaryą (bliżej Dworu), 10. Wiar Bach (pol. rzeka Wiar), 11. Mühlbach (pol. Młyński Potok), a ponadto zbiór opisowych hodonimów: nach Huysko (pol. droga do Hujska), von Pacław (pol. droga do Pacławia), von Huwniki (pol. droga do Huwnik), Waldweg (pol. droga leśna), które połowicznie zostały włączone do zbioru onimicznego, ponieważ spełniają kryteria nazwy wskazującej na określony obszar, niemniej nie spełniają do końca kryteriów nazwy własnej, takich jak np. indywidualność i jednostkowość onimu.
W dalszej części zaprezentowane zostaną fragmenty I i III katastru gruntowego Galicji dotyczące Nowosiółek Dydyńskich wraz z ekscerptami (zob. fot. 1–2, mapa 2). Nazwy terenowe zaznaczono poprzez wytłuszczenie tekstu, zaś określenia zwane podkreślono.
Fot. 1. Fragment metryki józefińskiej z opisem niwy
Źródło: Centralne Historyczne Archiwum Państwowe Ukrainy we Lwowie, Pierwszy Kataster Gruntowy Galicji, 1786–1788, fond nr 19, sygn. XV-200, Nowosiółki Dydyńskie, k. 4.
Opis niwy: „Niwa 2ga na przedwrociu zwana. Na wschod od Ogrodu y Rzeki Wiar na zachód od Lasu na Wale y Granicy Hoyskiey y Lasu Horodysko na Pułnoc od Lasu Koczyniec y drogi idącey na Pacław; Pole na Staiach […]”.
Fot. 2. Fragment opisania granic wsi Nowosiółki Dydyńskie
Źródło: Centralne Historyczne Archiwum Państwowe Ukrainy we Lwowie, Pierwszy Kataster Gruntowy Galicji, 1786–1788, fond nr 19, sygn. XV-200, Nowosiółki Dydyńskie, k. 28y.
„Opisanie Granicy wsi Nowosiułek przytykającey do Sąsiedzkiey Wsi Huwnik, Sierakoziec, Huyska y Pacławia [...]. Granica między Huwnikami y Nowosiułkami poczyna się ze strony między Południem y Zachodem gdzie Las Nowosielski Werchlisie zwany z Niwą Huwnicką Góra Kalwaryiska zwaną styka się […]”.
Mapa 2. Fragment mapy Nowosiółek Dydyńskich z 1852 roku będącej uzupełnieniem Stałego Katastru Galicyjskiego
Źródło: Archiwum Państwowe w Przemyślu, Mapy Nowosiółki Dydyńskie (1852–1923), 1852, zesp. 143, sygn. 522, mapa nr 2.
W efekcie prac ekscerpcyjnych z pierwszych dwóch źródeł (I i II kataster gruntowy Galicji) pozyskano szereg nazw terenowych, spośród których największą grupę stanowią onimy pochodzące z metryki józefińskiej (1785–1789), zawierającej 68 nazw terenowych. W przypadku metryki franciszkańskiej (1819–1820) wyekscerpowano 34 nazwy terenowe, zaś ze Stałego Katastru Galicyjskiego (1852) pozyskano 11 mikrotoponimów[8].
Zarówno pod koniec XVIII, jak i na początku XIX wieku Nowosiółki Dydyńskie podzielone były na cztery niwy, których nazwy, wraz z pojawiającymi się w źródłach wariantami, przedstawione zostaną poniżej.
Na potrzeby wstępnej analizy historycznego materiału nazewniczego przygotowano kombinację istniejących już klasyfikacji semantyczno-motywacyjnych (etymologicznych) (wykres 1). Zaznaczyć należy, że duża część mikrotoponimów ma charakter mieszany, szczególnie w obrębie nazw terenowych związanych z działalnością człowieka. Za inspiracje posłużyły klasyfikacje Witolda Taszyckiego (1946), Huberta Górnowicza (1983), Agnieszki Myszki (2006) oraz Marka Olejnika (2014).
Wykres 1. Propozycja klasyfikacji nazw terenowych
Źródło: opracowanie własne.
Przykładowe nazwy z każdej kategorii:
Wyekscerpowany materiał onimiczny, zależnie od perspektywy badawczej, można przydzielać do różnych kategorii. Postanowiono zatem zaproponować drugi podział wedle następujących kryteriów: 1. Kryterium etymologiczne, 2. Kryterium społeczno-kulturowe, 3. Kryterium kategorii obiektu, 4. Kryterium filologiczne.
Ekscerpcja historycznych nazw terenowych, czy szerzej – zasobu nazewniczego składającego się na krajobraz onimiczny danej miejscowości/okolicy – to proces złożony, podczas którego napotkać można różne w swojej naturze problemy metodologiczne. Mikrotoponimy z XVIII i XIX wieku to jednostki nazewnicze jeszcze nie do końca ustabilizowane. Wielokrotnie pojawiają się warianty nazw odnoszących się do tych samych obiektów, a zapis graficzny jest niezestandaryzowany. Można zatem uznać, że w tym przypadku mamy do czynienia (przynajmniej częściowo) z pewnego rodzaju protoonimami oraz zbiorem nazw przejściowych sytuujących się pomiędzy nominum apellativum a nominum proprium. Problem ustalenia statusu nazwy własnej jest aktualny również w czasach współczesnych. W analizowanym materiale z pomocą przychodzą m.in. zaproponowane przez D. Lech-Kirstein testy orzecznikowy i zaimkowy oraz wyznaczniki dyskursywności w postaci określeń zwany czy nazywa się. Na ich podstawie możliwe było wydzielenie jednostek onimicznych, które następnie poddano wstępnej analizie. Na użytek tego artykułu za kluczowe uznano dwie cechy nazw terenowych: funkcję indywidualizującą oraz funkcję lokalizacyjną.
Zaproponowane wstępne klasyfikacje wyekscerpowanych mikrotoponimów pozwoliły stwierdzić, że nazwy terenowe mogą być równocześnie przyporządkowywane do kilku kategorii nazewniczych (np. kategoria etymologiczna, motywacyjna czy strukturalna). Bez wątpienia materiał pozyskany z historycznych źródeł narracyjnych i kartograficznych może być bazą do dalszych analiz językowych, a temat ustalania statusu nazw własnych wymaga kolejnych pogłębionych badań.
Cieślikowa A., 1988, O sposobie przenoszenia apelatywów do kategorii nazw osobowych, w: K. Zierhoffer (red.), V Ogólnopolska konferencja onomastyczna, Poznań 3–5 września 1985. Księga referatów, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Gołębiowska T., 1964, Nazwy terenowe orawskie, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Górnowicz H., 1983, Nazwy terenowe i ich podział wewnętrzny, w: K. Rymut (red.), Geografia nazewnicza. Materiały z VII konferencji Komisji Onomastyki Słowiańskiej przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów i II posiedzenia Komisji Onomastycznej Komitetu Językoznawstwa PAN, Mogilany, 23–25 IX 1980 r., Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Jelonek T., 2018, Językowo-kulturowy obraz wsi i jej mieszkańców utrwalony w mikrotoponimach, Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
Kaleta Z., 2005, Teoria nazw własnych, w: E. Rzetelska-Feleszko (red.), Polskie nazwy własne. Encyklopedia, Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.
Koper M., 2005, Problemy z ustaleniem statusu historycznej nazwy terenowej, „Roczniki Humanistyczne” LIII(6), s. 53–59.
Koper M., 2016, Kilka uwag o mikrotoponimii dawnej ziemi chełmskiej, w: A. Gałkowski, R. Gliwa (red.), Nazwy terenowe i miejscowe w przestrzeni fizycznej, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 235-244.
Kuć J., 2011, Mikrotoponimy z okolic Łukowa w XIX-wiecznych aktach notarialnych, „Białostockie Archiwum Językowe” 11, s. 75–97.
Kuryłowicz J., 1956, La position linguistique du nom propre, „Onomastica” II(1), s. 1–14.
Kwaśnicka A., 2006, Uwagi o fonetyce i fleksji gwar okolic Przemyśla, w: J. Okoniowa (red.), Studia dialektologiczne III, Kraków: Wydawnictwo LEXIS, s. 87–98.
Lech-Kirstein D., 2020, Nazwa własna – nazwa pospolita – dylematy z pogranicza chrematonimii, w: A. Siwiec, I. Domaciuk-Czarny, M. Kojder (red.), Ze studiów nad nazwami własnymi. Terminologia. Teoria i metodologia badań. Zagadnienia nazwotwórstwa, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 239–250. https://doi.org/10.17951/ff.2019.37.2.143-154
Lubaś W., 1963, Nazwy terenowe powiatów jasieńskiego i krośnieńskiego, cz. I, II, „Onomastica” VIII, IX, s. 195–236, 123–163.
Mrózek R., 1990, System mikrotoponimiczny Śląska Cieszyńskiego XVIII wieku, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Mrózek R., 2014, Interdyscyplinarne i wewnętrzne determinanty zróżnicowań badawczych onomastyki, „Onomastica” XVIII, s. 33–66.
Myszka A., 2006, Toponimia powiatu strzyżowskiego, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Nowak D., 2021, Austriackie katastry gruntowe na terenie Galicji. Metryka Józefińska (1785–1789), Metryka Franciszkańska (1819–1820) i Stały Kataster Galicyjski (1844–1854). Studium źródłoznawcze, Krosno: Wydawnictwo Ruthenus.
Olejnik M., 2014, Mikrotoponimia powiatu włodawskiego, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Rymut K., 2003, Granica czy strefa przejściowa między nomen apellativum a nomen proprium, w: K. Rymut, Szkice onomastyczne i historycznojęzykowe, Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN, s. 9–12.
Rzetelska-Feleszko E., 2006, W świecie nazw własnych, Warszawa–Kraków: Towarzystwo Naukowe Warszawskie.
Sochacka S., 1974, Polskie nazwy terenowe na XIX-wiecznych mapach katastralnych powiatu opolskiego, „Studia Śląskie”, t. 26, s. 297–315.
Stoksik J., 1975, Galicyjski kataster gruntowy, jego geneza, dzieje i spuścizna aktowa, „Archeion” 63, s. 165–187.
Taszycki W., 1946, Słowiańskie nazwy miejscowe: (ustalenie podziału), Warszawa: Polska Akademia Umiejętności.
Zagórski Z., Grzelakowa E., 1988, Z metodologii badań nazw terenowych, w: K. Zierhoffer (red.), V Ogólnopolska Konferencja Onomastyczna, Poznań 3–5 września 1985. Księga referatów, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, s. 275–279.
Archiwum Państwowe w Przemyślu, Akta sporu Kapituły z Franciszkanami o prawo własności pastwisk i dróżek w Nowosiółkach 1864–1867, 1904–1907, zesp. 143, sygn. 131.
Archiwum Państwowe w Przemyślu, Mapy Nowosiółki Dydyńskie (1852–1923), 1852, zesp. 143, sygn. 522, mapa nr 2.
Centralne Historyczne Archiwum Państwowe Ukrainy we Lwowie, Drugi Kataster Gruntowy Galicji, 1819–1820, fond nr 20, Nowosiółki Dydyńskie.
Centralne Historyczne Archiwum Państwowe Ukrainy we Lwowie, Pierwszy Kataster Gruntowy Galicji, 1786–1788, fond nr 19, Nowosiółki Dydyńskie.
