Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica, 58(1), 2024
https://doi.org/10.18778/0208-6077.58.1.03

Agata Łojek ^*

Jan i Maria czy Onufry i Eufrozyna? Imiona chrzestne w parafii Daleszyce w latach 1602–1617, 1702–1717, 1802–1817^[1]

Jan and Maria or Onufry and Eufrozyna? Baptismal names in the parish of Daleszyce in the years 1602–1617, 1702–1717, 1802–1817

1. Wprowadzenie

Prezentowane w artykule analizy są wynikiem badań prowadzonych przeze mnie w ramach pracy magisterskiej (por. Łojek 2021) poświęconej historycznemu imiennictwu parafii Daleszyce. Przedmiot artykułu stanowi analiza frekwencyjna jednostek onimicznych, którą przeprowadzam osobno dla imion męskich i żeńskich. Repertuar imienniczy został zbadany w odniesieniu do każdego z trzech wieków, z których pochodzą analizowane jednostki – XVII, XVIII i XIX.

2. Podstawa materiałowa i wykorzystane źródła

Materiał źródłowy stanowią dane antroponimiczne zawarte w aktach urodzeń notowanych w trzech księgach metrykalnych z parafii Daleszyce. Pierwsza z nich – jednocześnie najstarsza zachowana księga – obejmuje chrzty z lat 1602–1617, druga – z lat 1702–1717, trzecia – z lat 1802–1817.

Księgi znajdują się w Archiwum Diecezjalnym w Kielcach. Analizie poddawałam wyłącznie imiona nadawane dzieciom podczas chrztu. W 5600 wpisach chrzcielnych odnotowałam łącznie 5673 nominacje (doliczyłam nominacje podwójne pojawiające się w wypadku chrztów bliźniąt).

Z materiału rękopiśmiennego pochodzącego ze spisywanych po łacinie ksiąg metrykalnych (urodzeń i chrztów) parafii Daleszyce z lat 1602–1617, 1702–1717, 1802–1817 wyodrębniłam 5775 notacji jednostek imienniczych. Na zbiór ten złożyło się 3080 notacji identyfikujących chrzczonych chłopców oraz 2695 odnoszących się do dziewczynek.

3. Cele badań

Celem artykułu jest zaprezentowanie analizy frekwencyjnej imion, porównanie materiału z trzech wieków, zwrócenie uwagi na różnice zachodzące w repertuarach imienniczych w tym czasie, porównanie zasobu imion męskich z zasobem imion żeńskich oraz ocena udziału wyszczególnionych przeze mnie typów frekwencyjnych imion (popularne, częste, rzadkie i incydentalne – por. dalej) w każdej z grup płciowych i w każdym badanym przedziale czasowym. Przeprowadzona analiza pozwoli stwierdzić, czy repertuary imiennicze w badanych okresach i grupach płciowych różnią się od siebie.

4. Uwagi metodologiczne

Za osobną formację uwzględnianą w badaniach frekwencyjno-statystycznych uznawałam każde z imion w nominacjach dwu- i trzyelementowych, a zatem na przykład w nominacji Marcjanna Seweryna, składającej się z dwóch imion, jako odrębne imiona traktowałam zarówno jednostkę Marcjanna, jak i Seweryna. Podobnie w wypadku imion potrójnych, np. Piotr Aleksander Tytus, analizie frekwencyjnej poddaję zarówno imię pierwsze Piotr, jak i kolejne, Aleksander i Tytus. Robię tak, mimo iż badacze często decydują się uwzględniać w badaniach frekwencyjnych tylko imiona pierwsze. Moja propozycja metodologiczna jest jednak inna. Imię nadane jako drugie mogło często mieć – zwłaszcza w wiekach dawnych – znaczenie większe od pierwszego lub jemu równe. Jest to szczególnie prawdopodobne, jeśli brać pod uwagę okres kształtowania się nowego systemu imienniczego polszczyzny, kiedy to wkroczyły do niego imiona chrześcijańskie. W późniejszym czasie natomiast pierwsze imię mogło być wybierane przez księdza, drugie – przez rodziców, a dzieci w społeczności rodzinnej mogły być identyfikowane za pomocą innego imienia niż wskazane w dokumentach.

Inaczej traktuję natomiast imiona świętych Kościoła katolickiego w postaci konstrukcji imię + przydomek hagionimiczny, por. imiona Stanisław Kostka, Joanna Nepomucena czy Karol Boromeusz. Zaliczam je – kolejno – do grup imion Stanisław, Jan i Karol, ponieważ w polskim systemie imienniczym jednostki Kostka, Nepomucen(a) czy Boromeusz nie funkcjonują jako oddzielne imiona osobowe. W inny sposób potraktowałam nominacje Franciszek Ksawery i Szymon Juda, ponieważ występujące w nich przydomki hagionimiczne Ksawery i Juda mogą funkcjonować w polskim systemie nazewniczym jako samodzielne jednostki.

Zgromadzone imiona podzieliłam na częste i rzadkie, wyliczając średnią arytmetyczną – jak proponuje Monika Kresa (Kresa 2013: 43) – a dodatkowo, ponieważ oceniłam, że jest to podział niewystarczający, wyróżniłam wśród imion częstych imiona popularne (również na zasadzie wyciągnięcia średniej arytmetycznej w tej grupie), a wśród imion rzadkich – imiona incydentalne, czyli takie, które pojawiły się w latach 1602–1817 tylko raz:

• imiona popularne (P) – minimum 2,1% notacji;
• imiona częste (C) – powyżej 0,7%, ale poniżej 2,1% notacji;
• imiona rzadkie (R) – od 0,03% do 0,7% notacji;
• imiona incydentalne (I) – poniżej 0,03% notacji.

5. Charakterystyka systemu imienniczego

5.1. Imiona chłopców

Spośród wspomnianych wyżej 5775 jednostek 3080 posłużyło do nominacji chłopców. 956 spośród nich nadano w W_XVII, 749 – w W_XVIII, a 1375 – w W_XIX. W całym badanym okresie 3025 chłopcom na chrzcie nadano ogółem 80 imion (w wypadku chrztów wieloimiennych brałam pod uwagę wszystkie jednostki służące do nominacji, bez względu na ich pozycję – imiona pierwsze, drugie i trzecie – w związku z czym w niniejszym zbiorze znalazły się również imiona, które nadano jako drugie lub trzecie, a nigdy nie wystąpiły w funkcji imienia pierwszego).

W tabeli 1 zaprezentowałam dziesięć najpopularniejszych imion nadawanych chłopcom w parafii Daleszyce we wszystkich trzech szesnastoletnich przedziałach czasowych.

Tabela 1. Wykaz 10 najpopularniejszych imion męskich nadawanych na chrzcie w parafii Daleszyce

Źródło: opracowanie własne na podstawie KsU-1, KsU-4, KsU-6 (ADK).

Dziesięć pierwszych pozycji na liście frekwencyjnej dotyczącej całego badanego okresu zajmują imiona, które posłużyły do 1671 nominacji, co stanowi 29% wszystkich aktów onimicznych. W pierwszej dziesiątce znalazły się nie tylko imiona, które cieszyły się niemal niesłabnącą popularnością we wszystkich badanych okresach (W_XVII, W_XVIII i W_XIX), utrzymując się na tym samym miejscu listy, np. Jan (liczba nadań: W_XVII – 125, W_XVIII – 78 i W_XIX – 151, co dawało każdorazowo 1. pozycję na liście frekwencyjnej). Pojawiły się również jednostki, które w XVII wieku praktycznie nie były notowane, a w XIX wieku zajmowały jedno z pierwszych miejsc na liście frekwencyjnej, np. Józef (w W_XVII zaledwie 2 notacje na 956 możliwych, co dało 31. pozycję w rankingu, w W_XVIII już 34 notacje na 749 możliwych, co dało 8. pozycję, a w W_XIX aż 91 notacji na 1374 możliwych, co dało 2. miejsce, tuż za Janem).

Jeśli brać pod uwagę frekwencję dziesięciu najpopularniejszych imion w całym materiale, to stałą pozycję na liście zajmuje jedynie Jan. Wojciech (2. pozycja) został w W_XIX wyparty przez Józefa, Stanisław (3. pozycja) w W_XVIII – przez Michała, a w W_XIX – przez Wojciecha. Na 6. miejscu w W_XVIII pojawił się Antoni, którego nie było w W_XVII nie tylko w pierwszej dziesiątce najpopularniejszych imion, lecz także na całej liście notacji siedemnastowiecznych. Antoni utrzymał tę wysoką 6. pozycję również w wieku kolejnym (W_XIX) – doszło tu do podobnie szybkiego awansu imienia jak w wypadku formacji Józef.

W tabeli 2 przedstawiłam układ frekwencyjny wszystkich imion nadawanych chłopcom w badanych latach, uwzględniający liczbę poświadczeń każdej jednostki w danym przedziale czasowym i nowe imiona, które weszły do systemu nazewniczego Daleszyc w danym wieku.

Tabela 2. Układ frekwencyjny imion męskich w W_XVII, W_XVIII i W_XIX

Źródło: opracowanie własne na podstawie KsU-1, KsU-4, KsU-6 (ADK). LN = liczba notacji.

Repertuar imienniczy w XVII wieku był najuboższy. Znalazło się w nim zaledwie 35 jednostek. W XVIII stuleciu było już 41 formacji, mimo że w tym okresie do wspólnoty parafialnej dołączyło kilkaset dzieci mniej niż w wieku XVII. W ostatnim z badanych okresów pula imion chrzestnych uległa podwojeniu – w użyciu było aż 75 imion, czyli o 34 więcej niż w wieku poprzednim i o 40 więcej niż dwa stulecia wcześniej. Wpływ na to miał zapewne fakt, że w XIX wieku cały polski system nazewniczy wzbogacił się o wiele nowych imion. Nie bez znaczenia pozostaje też liczba chrztów, których w tym okresie było o wiele więcej niż w W_XVII i W_XVIII.

Przykładowo, imię Kajetan dołączyło do daleszyckiego antroponomastykonu dopiero w W_XIX, ponieważ pojawiło się w Polsce dość późno, w wieku XVIII, w związku z działalnością zakonu teatynów, którego założycielem był św. Kajetan (Fros, Sowa 1975: 330; Bystroń 1938: 18).

W W_XVIII pojawiło się 12 imion, których nie odnotowałam we wcześniejszym okresie. Mogłoby się wydawać, że będą to w głównej mierze imiona incydentalne. Znalazło się wśród nich jednak 8 imion rzadkich: Augustyn, Filip, Konstanty, Ludwik, Marek, Baltazar, Juda i Karol, 4 imiona częste: Antoni, Ignacy, Kazimierz, Wincenty. Brak tu imienia incydentalnego.

W W_XIX natomiast odnotowałam łącznie 33 nowe jednostki. W grupie tej pojawiło się 18 imion rzadkich: Aleksander, Ambroży, Bernard, Dominik, Fabian, Feliks, Florian, Hieronim, Jerzy, Joachim, Julian, Kajetan, Leon, Leopold, Onufry, Roch, Tadeusz, Teodor oraz 15 imion incydentalnych: Albin, Alojzy, Bazyli, Dionizy, Dydak, Erazm, Klemens, Ksawery, Marcel(i), Maurycy, Rafał, Serafin, Teofil, Tytus, Wit. Brak jednak imienia popularnego czy choćby częstego. Były to w większości jednokrotne lub dwukrotne nominacje, identyfikujące głównie dzieci pochodzenia szlacheckiego lub potomków bogatych mieszczan.

Warto zwrócić uwagę także na to, że dwa imiona w latach 1802–1817 przeżywały swój renesans – występowały w badanym systemie w wieku XVII, nie pojawiły się w ogóle w kolejnym stuleciu, by powrócić dopiero w wieku XIX: Gabriel i Melchior. Należy jednak zaznaczyć, że obydwa imiona nadawano rzadko w parafii Daleszyce: imię Gabriel odnotowałam dwa razy w W_XVII i raz w W_XIX, a imię Melchior po jednym razie w W_XVII i W_XIX.

Do obiektywnej analizy zmian zachodzących w badanym systemie imienniczym niezbędne było stworzenie procentowego zestawienia imion, tzn. zaprezentowanie udziału imienia w konkretnym przedziale czasowym w ogólnej liczbie nadań danej formy oraz udziału imienia w ogólnej liczbie imion w danym przedziale czasowym.

Z takiej perspektywy na badany materiał pozwalają spojrzeć dane zawarte w tabeli 3.

Tabela 3. Procentowe zestawienie imion męskich w W_XVII, W_XVIII i W_XIX

Źródło: opracowanie własne na podstawie KsU-1, KsU-4, KsU-6 (ADK). Ip = procent nadań imienia w danym przedziale czasowym do ogólnej liczby nadań danego imienia; Pp = procent nadań imienia do ogólnej liczby imion w danym przedziale czasowym; LN = liczba notacji.

Przedstawione wyżej dane procentowe są przydatne w analizie zmian zachodzących w imiennictwie przede wszystkim z tego powodu, że liczba poświadczeń imienia nie zawsze pozwala uchwycić faktyczne zmiany dokonujące się w systemie nazewniczym. Ze względu na to, że w kolejnych badanych okresach różna była łączna liczba nominacji (wynikająca z różnej liczby chrztów, różnej liczby nominacji wieloelementowych czy różnej liczby chrztów udzielanych bliźniętom), wynik porównania – przykładowo – popularności imienia Franciszek w W_XVII, W_XVIII i W_XIX na podstawie danych liczbowych, nie procentowych, byłby zafałszowany, gdyż w W_XVIII ochrzczonych zostało zdecydowanie mniej chłopców niż w okresach poprzednim i następnym. Liczba nominacji danym imieniem – nawet w wypadku, gdy jego popularność utrzymywała się na identycznym poziomie – musiała być zatem sporo niższa. W rozwiązaniu takich problemów pomaga prześledzenie udziału procentowego imion w interesujących nas grupach (imiona P, C, R, I) i przedziałach (W_XVII, W_XVIII, W_XIX).

Ciekawym przykładem z grupy imion popularnych jest imię Andrzej, które łącznie zostało nadane 135 razy. Dane liczbowe wskazują na to, że w W_XVII odnotowano je 39 razy, w W_XVIII nastąpił nieznaczny spadek – 34, w W_XIX doszło zaś do dużego wzrostu popularności imienia – 62 poświadczenia. Zbadanie udziału procentowego imienia zarówno wśród wszystkich nadań tego imienia na przestrzeni trzech wieków, jak i wśród wszystkich imion notowanych w danym przedziale czasowym pozwala jednak dostrzec, że skok popularności w W_XIX w porównaniu z W_XVIII jest pozorny. Mimo że w W_XVIII odnotowano tylko 25,19% wszystkich form imienia Andrzej, a w W_XIX aż 45,93%, to rzeczywisty wzrost popularności w systemie imienniczym Daleszyc wcale nie nastąpił. W W_XVIII nominacje imieniem Andrzej stanowiły bowiem 4,54% wszystkich nadań wśród imion męskich, a wiek później już 4,51% – nastąpił zatem spadek udziału tego imienia wśród badanych imion chrzestnych.

Imiona, które były notowane tylko w jednym z wyszczególnionych okresów, nie osiągnęły nigdy ani w badanym przedziale, ani w ogólnym repertuarze imion w latach 1602–1817 nawet 1% notacji. Były to formy nadawane najczęściej tylko raz lub dwa razy w całym materiale. Nie odnotowałam takiego imienia, które funkcjonowałoby tylko w jednym z badanych stuleci i zyskało popularność.

Z zaprezentowanych danych wynika, że repertuary imiennicze w badanych okresach znacznie się od siebie różniły – zarówno pod względem liczby, jak i typu imion. Zasób jednostek używanych do nominacji był najuboższy w W_XVII, najbogatszy zaś – w W_XIX. Obserwacje te wpisują się we wnioski poczynione przez badaczy imiennictwa historycznego mówiące o tym, że w wiekach XV–XVII doszło do znacznego ujednolicenia repertuaru imion w polskim systemie (w średniowieczu różnorodność ta była jeszcze bardzo duża), natomiast już od wieku XVIII możemy zaobserwować ponowne rozszerzanie się zasobu imienniczego, również pod wpływem innych niż w średniowieczu, nowych czynników (reformacji i kontrreformacji, inspiracji literaturą polską i światową czy zmian kulturowo-światopoglądowych doby oświecenia – por. np. Malec 2015).

Na frekwencję konkretnych imion w badanej parafii istotny wpływ miało również duchowieństwo. Świadczy o tym m.in. popularność imion Marcin (w W_XVII) i Józef (w W_XIX) noszonych przez kapłanów pełniących posługę w parafii w tych wiekach: ks. Marcina Brzeskiego i ks. Józefa Fahla.

Warto zwrócić uwagę, że – jak w większości lokalnych systemów antroponimicznych tego okresu – wśród badanych imion bezsprzecznie dominują te o proweniencji chrześcijańskiej (imiona wywodzące się z kręgów greckich, łacińskich, germańskich itd.). Imiona słowiańskie reprezentują w zgromadzonym materiale jedynie trzy jednostki: Wojciech, Stanisław i Kazimierz. Są to imiona, którym „nieśmiertelność” w nowym systemie, stopniowo przyjmowanym od momentu wejścia przez Polskę do wspólnoty chrześcijańskiej w 966 roku, zapewniło włączenie do katolickiego kalendarza liturgicznego – jako imion świętych (por. Szewczyk 1996: 317).

W zgromadzonym materiale znalazło się 8 imion popularnych (udział w ogólnej liczbie imion przynajmniej 2,1%). Posłużyły one do nominacji 47% chłopców w całym badanym okresie. W W_XVII imiona popularne obsługiwały 565 nadań, co daje 59% wszystkich imion męskich w tym okresie, w W_XVIII 326 nadań, co daje 44%, w W_XIX zaś 552 nadania, co daje już tylko 40%.

W grupie imion częstych pojawiło się natomiast 17 jednostek, które zostały nadane 40% chrzczonych chłopców. W W_XVII, W_XVIII i W_XIX posłużyły do nominacji kolejno: 279 (29%), 352 (47%) i 604 (44%) dzieci.

Do imion rzadkich zaliczyłam najwięcej, bo aż 39 jednostek. Posłużyły do nominacji 385 chłopców, co stanowi 13% zbioru. W W_XVII imiona rzadkie odnotowałam 110 razy, w W_XVIII 71 razy, a w W_XIX aż 204 razy, co procentowo daje – odpowiednio – 12%, 9% i 15% wszystkich notacji w poszczególnych okresach.

Najmniejszy udział w kreacji systemu imienniczego parafii miały imiona incydentalne – zaledwie 1% wszystkich notacji. Odnotowałam ich 16. W W_XVII pojawiły się 2 notacje, w W_XIX 14 notacji. W W_XVIII nie odnotowałam natomiast ani jednego dziecka, które otrzymałoby imię incydentalnie występujące na terenie parafii.

Prześledzenie zmian zachodzących w badanym repertuarze imienniczym pokazuje, że imiona incydentalne są charakterystyczne niemal wyłącznie dla XIX wieku – prawie wszystkie jednostki z jedną notacją w całym materiale pojawiły się w latach 1802–1817. Wynika to zapewne z faktu, że nadawanie dzieciom imion unikatowych, mało znanych w polskim systemie imienniczym początkowo było domeną wyższych warstw społecznych (odzwierciedlało pozycję rodziców nosiciela takiego imienia), a to właśnie w XIX wieku w badanych księgach metrykalnych odnotowałam najwięcej chrztów dzieci szlacheckich oraz dzieci osób ważnych w miejscowej hierarchii z powodów innych niż dobre urodzenie, np. zajmujących wysokie stanowiska w urzędach. Dodatkowo należy pamiętać, że XIX wiek był okresem, w którym do polskiej antroponimii weszło sporo nowych imion, niespotykanych w wiekach wcześniejszych – repertuar był więc zdecydowanie większy niż jeszcze w poprzednim badanym przedziale czasowym. Także wśród imion rzadkich dominują te nadane w XIX stuleciu. Jeśli natomiast spojrzeć na imiona popularne, okazuje się, że najwięcej nominacji za ich pomocą miało miejsce w pierwszym z badanych okresów (1602–1617), a zatem wtedy, kiedy repertuar imion był najuboższy (w użyciu pozostawało zaledwie 35 imion w stosunku do 41 i 75 w kolejnych wyszczególnionych okresach).

Można zatem ocenić, że wzrost liczby nadawanych imion w poszczególnych okresach łączył się ściśle z poziomem popularności imion, to znaczy wraz z rozszerzeniem się repertuaru imienniczego spadała popularność najczęstszych jednostek.

5.2. Imiona dziewczynek

Repertuar imion użytych do nominacji dziewczynek był zdecydowanie uboższy niż w wypadku chłopców. Do nominacji dziewczynek w całym badanym okresie użyto 61 imion. Jest to stosunkowo niewiele w porównaniu z 80 jednostkami imienniczymi identyfikującymi w tym czasie chłopców. Na taki stan musiał jednak mieć wpływ fakt, że dziewczynek urodziło się nieco mniej niż chłopców, choć nie były to znaczne różnice: 2646 w stosunku do 3025 chłopców. Urodzenia dziewczynek stanowią więc niecałe 47% wszystkich urodzeń. Jedno imię męskie identyfikuje średnio (w przybliżeniu) 38 nowo narodzonych chłopców, a jedno imię żeńskie – aż 43 dziewczynki.

W tabeli 4 prezentuję dziesięć najpopularniejszych żeńskich imion chrzestnych w całym badanym okresie – od XVII do XIX wieku – i liczbę ich notacji.

Tabela 4. Wykaz 10 najpopularniejszych imion żeńskich nadawanych na chrzcie w parafii Daleszyce

Źródło: opracowanie własne na podstawie KsU-1, KsU-4, KsU-6 (ADK).

Mimo że dziewczynek odnotowano w analizowanych metrykach mniej niż chłopców, to imię Maria, które znalazło się na samym szczycie listy frekwencyjnej, okazało się bardziej popularne niż imię z pierwszej pozycji na liście 10 najczęstszych imion męskich – Jan. Dziewczynki o imieniu Maria odnotowano w materiale 419 razy (co stanowi 7,26% wszystkich imion i 15,55% imion żeńskich), natomiast chłopców noszących imię Jan – 354 razy (co stanowi 6,13% wszystkich imion i 11,5% imion męskich).

Frekwencją powyżej 10% wśród imion żeńskich odznaczają się jeszcze dwa inne imiona: Katarzyna oraz Anna. Pierwsze nadano 280, drugie – 270 razy.

Jeżeli zsumujemy wszystkie nominacje dziesięcioma żeńskimi imionami najpopularniejszymi w całym badanym okresie, to otrzymamy zaskakująco dużą liczbę 1955, która daje aż 73% całego zbioru. Dla porównania, jak wyżej wspomniałam, dla imion męskich udział ten wynosił tylko 29%, a więc był ponad 2,5 raza niższy. Wyniki te uświadamiają, o ile skromniejszy od zbioru imion męskich był w minionych wiekach w parafii Daleszyce repertuar imion żeńskich. Ciekawe wydało mi się w związku z tym sprawdzenie, czy takie proporcje możemy dostrzec we wszystkich badanych okresach. Analiza wykazała (brałam pod uwagę po 10 najczęstszych imion z W_XVII, W_XVIII i W_XIX), że udział nominacji 10 najpopularniejszymi imionami wynosi w W_XVII 71% dla chłopców i 92% dla dziewczynek, w W_XVIII 59% dla chłopców i 88% dla dziewczynek, a w W_XIX – 52% dla chłopców i 64% dla dziewczynek. Pokazuje to, że wraz z upływem lat różnice w tym zakresie zaczęły się zacierać.

Z danych zaprezentowanych w tabeli 5 wynika, że wśród imion żeńskich użytych do nominacji powyżej stu razy w danym okresie znalazło się pięć jednostek: Maria, Anna, Katarzyna, Regina i Agnieszka. W wypadku imion męskich były to natomiast tylko dwie jednostki: Jan i Wojciech.

Tabela 5. Układ frekwencyjny imion żeńskich w W_XVII, W_XVIII i W_XIX

Źródło: opracowanie własne na podstawie KsU-1, KsU-4, KsU-6 (ADK). LN = liczba notacji.

Imię Maria (najczęstsze w całym okresie), inaczej niż Jan, nie dominowało na liście frekwencyjnej przez wszystkie badane wieki. W W_XVIII i W_XIX znajdowało się na 1. pozycji (odpowiednio 133 i 269 poświadczeń), ale w W_XVII dopiero na 10. (zaledwie 17 poświadczeń).

Repertuar imion żeńskich był najbogatszy w W_XIX – do nominacji posłużyło wtedy aż 55 imion. Było to bardzo dużo w porównaniu z okresami poprzednimi: 23 imiona w W_XVII i 27 imion w W_XVIII. Liczba imion chrzestnych od XVII do XIX wieku zwiększyła się więc ponad dwukrotnie. Żeński system imienniczy – podobnie zresztą jak system męski – sukcesywnie wzbogacał się o nowe jednostki.

W W_XVIII wśród nowych imion, nienotowanych w W_XVII, znalazło się 9 jednostek: Teresa, Róża, Franciszka, Rozalia, Helena, Eleonora, Klara, Scholastyka, Teodora. Wiek później do repertuaru imienniczego dołączyło aż 29 imion, a to oznacza, że ponad połowa (53%) antroponimów w W_XIX była nowa: Józefa, Tekla, Antonina, Wiktoria, Salomea, Marcjanna, Joanna, Julianna, Urszula, Kunegunda, Petronela, Brygida, Konstancja, Ludwika, Michalina, Monika, Aniela, Eufrozyna, Paulina, Seweryna, Alojza, Felicjana, Gertruda, Henryka, Hiacynta, Honorata, Julia, Marcelina oraz Matylda. Wszystkie spośród imion, które w W_XIX zostały nadane tylko jednej dziewczynce, weszły do systemu imienniczego Daleszyc właśnie w ostatnim z badanych okresów – nie notowano ich ani w W_XVII, ani w W_XVIII.

Należy również zaznaczyć, że zdarzały się imiona, które w danym wieku funkcjonowały jako imiona chrzestne, a w kolejnym badanym okresie znikały z systemu. Tak było z Eufamią, Florencją i Martą, które nadawano w W_XVII (w kolejnych okresach już ich nie odnotowałam), a także z Eleonorą, Scholastyką i Teodorą, które pojawiły się jedynie w XVII stuleciu (każde z nich zostało użyte tylko do jednej nominacji).

Wśród imion żeńskich na uwagę zasługuje Franciszka, która – podobnie jak Antoni wśród imion męskich – nie występowała w W_XVII, pojawiła się w W_XVIII (7 notacji), a w W_XIX zyskała bardzo dużą popularność – 55 notacji, co dało jej 4. miejsce w tym okresie. Bardzo szybki awans zyskały też Józefa i Antonina. Żadne z imion nie pojawia się ani w W_XVII, ani w W_XVIII, a W_XIX zajmują wysokie pozycje na liście frekwencyjnej (5. miejsce, 49 poświadczeń; 12. miejsce, 35 poświadczeń). Franciszka, Józefa i Antonina to imiona derywowane od męskich imion starotestamentowych (Józef) lub imion chrześcijańskich świętych (św. Franciszek i św. Antoni). Przyczyn wzrostu popularności imienia Józefa w XIX wieku można upatrywać we wspomnianym wyżej fakcie, że w badanym okresie proboszczem daleszyckiej parafii był ks. Józef Fahl.

O ile wzrost popularności niektórych imion w systemie łatwo wytłumaczyć rozmaitymi czynnikami (np. imię Aniela pojawiło się w daleszyckim systemie antroponimicznym dopiero w 1808 roku, co wiąże się zapewne z faktem kanonizacji św. Anieli przez Piusa VII rok wcześniej), o tyle w wypadku niektórych jednostek trudno stwierdzić, co miało realny wpływ na częstsze niż w poprzednich okresach nadania.

Spadek, a następnie wzrost popularności na przestrzeni trzech badanych wieków odnotowałam w odniesieniu do imion Zuzanna i Anastazja – 6 – 0 – 8 (Zuzanna), 3 – 0 – 3 (Anastazja).

Podobnie jak w wypadku imion chłopców, w tabeli 6 prezentuję procentowy udział wszystkich imion żeńskich – zarówno w ogólnej liczbie nadań danej jednostki we wszystkich przedziałach czasowych, jak i w ogólnej liczbie imion w danym przedziale.

Tabela 6. Procentowe zestawienie imion żeńskich w W_XVII, W_XVIII i W_XIX

Źródło: opracowanie własne na podstawie KsU-1, KsU-4, KsU-6 (ADK). Ip = procent nadań imienia w danym przedziale czasowym do ogólnej liczby nadań danego imienia; Pp = procent nadań imienia do ogólnej liczby imion w danym przedziale czasowym; LN = liczba notacji.

Inne niż w wypadku imion męskich obserwacje można poczynić w odniesieniu do frekwencji tych imion żeńskich, które były w użyciu tylko w jednym z badanych okresów. Tego typu jednostki identyfikujące chłopców nigdy nie osiągnęły w zebranym materiale udziału w ogólnej liczbie imion ani w danym przedziale czasowym większego niż 1% poświadczeń – w przeciwieństwie do imion noszonych przez dziewczynki. Takich przykładów odnotowałam pięć: Józefa (1,82%), Tekla (1,45%), Antonina (1,3%), Wiktoria (1,15%) oraz Salomea (1,04%). Wszystkie wymienione imiona zanotowano w XIX wieku.

Do żeńskich imion popularnych zaklasyfikowałam 7 jednostek, które posłużyły do nominacji 1733 dziewczynek, co daje aż 64% wszystkich żeńskich imion chrzestnych. W W_XVII imiona popularne identyfikowały 667 dziewczynek (79%), w W_XVIII – 463 dziewczynki (76%), w W_XIX zaś 603 dziewczynki (49%).

Imion częstych wyróżniłam 8 – obsługują one łącznie 459 nominacji, co daje 17%. W W_XVII pojawiło się 110 notacji imion częstych (13%), w W_XVIII 98 notacji (16%), natomiast w W_XIX – 251, co daje 20% wszystkich imion w tym okresie.

Wśród imion rzadkich znalazło się 31 jednostek, które obsłużyły podobną liczbę nadań co w grupie imion częstych (mimo znacznie mniejszej liczby jednostek imienniczych) – 488 jednostek (18%). Imiona rzadkie w W_XVII obsłużyły 67 nadań (czyli 8%), w W_XVIII 47 (także 8%), a w W_XIX aż 374 (30%). Imion rzadkich było zatem w XIX wieku aż 10% więcej niż imion częstych: w W_XIX imion częstych było 251, a imion rzadkich – 374.

Grupa imion incydentalnych liczy 15 jednostek, które zostały użyte do nominacji 1% dziewczynek. W kolejnych wyszczególnionych okresach W_XVII, W_XVIII, W_XIX pojawiło się ich odpowiednio: 3, 3, 9.

Zestawienie w tabeli 7 pozwala prześledzić udział imion żeńskich i męskich w poszczególnych grupach frekwencyjnych.

Tabela 7. Zestawienie danych liczbowych i procentowych imion P, C, R, I w repertuarach imienniczych chłopców i dziewczynek

Źródło: opracowanie własne na podstawie KsU-1, KsU-4, KsU-6 (ADK). LN = liczba notacji.

Z zestawienia wynika, że imiona popularne dużo chętniej nadawane były dziewczynkom – i to we wszystkich podokresach (stosunek 1443 : 1733). Podobną obserwację można poczynić w odniesieniu do imion rzadkich (stosunek imion męskich do żeńskich wynosi 384 : 488). Od tego stanu znacząco odbiega grupa imion częstych, w której silną dominację odnotowano w wypadku imion męskich (stosunek 1235 : 459). Imion częstych było wśród chłopców 2,7 raza więcej niż wśród dziewczynek. Chrzczonym dziewczynkom decydowano się zatem nadawać zwykle imiona bardzo popularne, np. Maria, Katarzyna, Anna, Agnieszka, Zofia. Mogłoby się wydawać, że wynikało to z chęci rodziców, aby nie wyróżniać dziecka w tak niewielkiej społeczności, jaką jest parafia Daleszyce. Okazuje się jednak, że dziewczynkom dosyć często nadawano także imiona, które znajdowały się na niższych pozycjach listy frekwencyjnej (określane w niniejszej pracy jako rzadkie), np. Krystyna, Agata, Joanna, Monika, Petronela, co wydaje się przeczyć tej hipotezie (imiona rzadkie częściej pojawiały się wśród dzieci szlacheckich). Chłopcom najchętniej nadawano natomiast imiona z grupy częstych, np. Franciszek, Paweł, Mateusz, Sebastian, Ignacy.

6. Podsumowanie

Trzon systemu imienniczego Daleszyc i okolic stanowią w badanych okresach imiona chrześcijańskie: biblijne (staro- i nowotestamentowe) i imiona świętych chrześcijańskich. W analizowanym materiale pojawiają się trzy imiona męskie o proweniencji słowiańskiej – Wojciech, Stanisław i Kazimierz – ale ich obecność w systemie wynika najpewniej z faktu, że weszły one do kalendarza liturgicznego Kościoła katolickiego (i dzięki temu zachowały się w polskim onomastykonie aż do czasów współczesnych).

Repertuary imiennicze w poszczególnych wiekach – XVII, XVIII i XIX – znacznie się od siebie różnią. Z każdym stuleciem wzrasta liczba jednostek imienniczych wykorzystywanych do nominacji dzieci – zarówno w grupie imion męskich, jak i żeńskich. Czasem zasadniczych zmian okazał się wiek XIX, w którym odnotowałam pojawienie się największej liczby nowych jednostek onimicznych (33 męskie i 29 żeńskich), w tym imion spoza kanonu imion chrześcijańskich. Zbiór imion w XIX wieku wzrasta – w obydwu grupach płciowych – o ponad połowę w porównaniu z XVII wiekiem.

Repertuar imion żeńskich na każdym etapie rozwoju systemu imienniczego parafii jest znacznie uboższy od repertuaru imion męskich.

Analiza frekwencyjno-porównawcza imion jest jednym z aspektów badań nad imiennictwem historycznym. Choć podjęta w artykule analiza nie stanowi wyczerpującego opracowania imion nadawanych w minionych wiekach na obszarze Kielecczyzny, to przynajmniej w niewielkim stopniu pozwala przyjrzeć się charakterowi zebranego materiału antroponimicznego. Interesujące wnioski udało mi się wyciągnąć podczas analizy motywacji, jakie towarzyszyły nadawaniu imion dzieciom, a także w wyniku badań socjolingwistycznych, dotyczących zróżnicowania imion w zależności od przynależności do konkretnej z grup społecznych, jakie można wyróżnić w danych wiekach na terenie parafii Daleszyce (chłopów, mieszczan, szlachty). Zagadnienia te zostały (por. Łojek 2022) lub zostaną opracowane w osobnych artykułach.

^* Agata Łojek, mgr; Wydział Polonistyki, Uniwersytet Warszawski, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa, e-mail: aj.lojek@uw.edu.pl

Wykaz skrótów

ADK – Archiwum Diecezjalne w Kielcach

C – imiona częste

I – imiona incydentalne

KsU-1 – [Księga] Urodzonych z 1603 po 1617 i małżeństwa 1602–1644

KsU-4 – [Księga] Urodzonych 1690 po 1717 r.

KsU-6 – Akta Chrztu Parafii Daleszyce z roku 1781 po 1825

LN – liczba notacji

P – imiona popularne

R – imiona rzadkie

W_XVII – okres obejmujący lata 1603–1617

W_XVIII – okres obejmujący lata 1703–1717

W_XIX – okres obejmujący lata 1803–1817

© by the author, licensee University of Lodz – Lodz University Press, Lodz, Poland. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)
Received: 27.11.2023. Accepted: 31.01.2024.