Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica Rossica, XX, 2021: 13–31
https://doi.org/10.18778/1731-8025.20.02

Дзмітрый Дзятко (Dzmіtryi Dzyatko)^*

https://orcid.org/0000-0002-9544-3423

Тыпалогія беларускіх слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў

Typology of Belarusian Dictionaries of Linguistic Terms

Праблема тыпалогіі слоўнікаў з’яўляецца адным з найбольш неадназначных і найменш распрацаваных пытанняў сучаснай металексікаграфіі. Важнасць яе вырашэння абумоўлена не толькі неабходнасцю інвентарызацыі існуючых слоўнікаў, але і карэлюе з выпрацоўкай вектараў далейшага развіцця тэорыі і практыкі лексікаграфіі і тэрмінаграфіі. Гэты раздзел з’яўляецца своеасаблівым падагульненнем праведзенай даследчай працы. Аднак у ім уздымаецца і шэраг новых пытанняў:

1. якія падыходы існуюць у тэарэтычнай тэрмінаграфіі да вылучэння тыпаў тэрміналагічных слоўніках?
2. паводле якіх крытэрыяў групуюцца слоўнікі тэрмінаў у даследаваннях розных вучоных?
3. якія крытэрыі з’яўляюцца аптымальнымі для групоўкі беларускіх слоўніках лінгвістычных тэрмінаў?
4. якія вынікі ў нацыянальнай тэрмінаграфіі дэманструе прапанаваная тыпалогія і якія лакуны выяўляюцца дзякуючы ёй?

У цэлым разнастайнасць слоўнікаў тлумачыцца найперш складанасцю і поліаспектнасцю мовы як аб’екта сістэмнай параметрызацыі. Ва ўмовах імклівага росту сучасных інфармацыйных тэхналогій лексічны склад мовы папаўняецца і змяняецца надзвычай дынамічна, а статус развітага грамадства прадугледжвае бесперапынную інвентарызацыю і ўпарадкаванне моўных рэсурсаў у слоўніках. Гэтым абумоўлена ўзнікненне дзясяткаў лексікаграфічных выданняў, у тым ліку і эксперыментальна-аўтарскага характару, са своеасаблівай структурай і спецыфічным складам рэестра.

Слоўнікі істотна адрозніваюцца па аб’ёме, аб’екце фіксацыі, змесце, прызначэнні, спосабах параметрызацыі матэрыялу. На сучасным этапе развіцця лінгвістыкі прадставіць усю лексіку мовы з пункту гледжання яе паходжання, структуры, значэння, функцыянавання ў адным слоўніку немагчыма. Таму вучонымі ствараюцца розныя лексікаграфічныя працы, прысвечаныя асобным аспектам апісання моўных адзінак. Тоесныя або падобныя фармальна-зместавыя характарыстыкі слоўнікаў з’яўляюцца падставай для групоўкі лексікаграфічных прац па канкрэтных тыпах.

Многія вядомыя даследчыкі звязваюць свае прафесійныя інтарэсы з распрацоўкай пэўнай класіфікацыйнай матрыцы, якая б дазволіла тыпалагізаваць той або іншы тэрміналагічны слоўнік (В.С. Ахманава і А.І. Палтарацкі, Н.У. Васільева, Л.М. Веклінец і М.С. Разумейка, І.А. Казімірава, С.А. Крэстова, С.У. Леснікоў, В.К. Шчэрбін, Сідні І. Ландаў, Е. Лукшын і В. Змарзер, М.Т. Кабрэ Кастэлві і інш.). Пры гэтым многія ўсходнеславянскія аўтары ў той або іншай ступені інтэрпрэтуюць ідэі Л.У. Шчэрбы.

Тыпалагічны падыход да вывучэння існуючых слоўнікаў мае несумненныя вартасці. Разгляд аб’ектаў «у сістэме» накшталт табліцы хімічных элементаў Д.І. Мендзялеева дазваляе выявіць лакуны ў кадыфікацыі мовы, убачыць і ацаніць аб’ём «незапоўненай прасторы» ў лінгвістычнай навуцы.

Увогуле тыпалогія слоўнікаў з’яўляецца спосабам класіфікацыі існуючых лексікаграфічных прац у залежнасці ад іх фармальных, зместавых і функцыянальных асаблівасцей. Менавіта тыпалагічны спосаб здольны прадстаўляць асобныя слоўнікі з пункту гледжання іх найбольш істотных характарыстык і, такім чынам, садзейнічае сістэмнаму даследаванню лексікаграфічнай прасторы.

Патрабаванні да тыпалогіі слоўнікаў тыя ж, што і да класіфікацыі любых іншых аб’ектаў: тыпалогія павінна фіксаваць заканамерныя сувязі паміж яе элементамі і вызначаць месца кожнага з іх у агульнай сістэме. Аднак большасць сучасных слоўнікаў – складаныя аб’екты навуковай творчасці, таму паміж рознымі тыпамі бывае цяжка правесці дакладныя дэмаркацыйныя лініі. Як правіла, кожны тып экзэмпліфікуецца толькі некалькімі найбольш выразнымі ўзорамі лексікаграфічнай прадукцыі, а тыпалагічна «чыстых» (ідэальных) слоўнікаў не так шмат. Таму на сучасным этапе развіцця металексікаграфіі ўжо стаў дастаткова відавочным той факт, што стварэнне несупярэчлівай шматаспектнай класіфікацыі слоўнікаў – задача ідэалістычная і цяжкавыканальная.

Асноўнай складанасцю пры тыпалагізацыі слоўнікаў і асноўным аб’ектам для навуковай крытыкі выступаюць самі падставы для іх групоўкі. На жаль, многія з існуючых падыходаў грунтуюцца або на адным крытэрыі (і тым самым ставяць пад сумненне навуковыя падставы тыпалогіі), або з’яўляюцца сумай разрозненых крытэрыяў (і, натуральна, выклікаюць нараканні на лагічныя асновы класіфікацыі).

Як слушна адзначае А.С. Герд, любое тэарэтычнае абагульненне нараджаецца з параўнання, аднак улічваючы выключную шматстайнасць відаў сучасных слоўнікаў, параўноўваць іх можна толькі ў межах аднаго тыпу – тэрміналагічныя з тэрміналагічнымі, дыялектныя з дыялектнымі (Герд, 2016, 237). Тэрміналагічныя слоўнікі, хоць і маюць шмат агульнага з агульнамоўнымі, усё ж з’яўляюцца самастойным тыпам слоўнікаў, якому характэрны пэўныя спецыфічныя характарыстыкі (апісваюць тэрмінасістэму або тэрмінасістэмы, іншым чынам інтэрпрэтуюць свае аб’екты ў параўнанні з другімі слоўнікамі, з’яўляюцца прафесійна арыентаванымі). Асноўная задача тэрміналагічнага слоўніка – адлюстраванне сістэмных сувязей з адзінкамі, якія ў яго ўваходзяць (Русакова, 2008, 10).

Паводле Н.З. Котеловой, тэрміналагічныя слоўнікі ўяўляюць сабой асаблівы тып лексікаграфічных апісанняў, яны адрозныя ад энцыклапедый у тых адносінах, што іх аб’екты – кампаненты знакавай сістэмы, а не рэчы-прадметы, і падобныя да іх арыентацыяй на навуковыя веды ў суб’екце апісання (Котелова, 1976, 36). Да слоўнікаў літаратурнай мовы тэрміналагічныя слоўнікі набліжаюцца паводле прыналежнасці іх аб’ектаў да знакавай сістэмы і адрозніваюцца ад іх арэальным ахопам аб’ектаў (паколькі, як правіла, не змяшчаюць нятэрмінаў і тэрмінаў іншых галін ведаў), пераважнай скіраванасцю на апісанне паняційнага кампанента значэння, большай ступенню выкарыстання навуковых ведаў у суб’екце апісання.

Прыхільнікамі інтэрпазіцыйнага вызначэння месца тэрміналагічных слоўнікаў у шэрагу іншых з’яўляюцца Ф.П. Сороколетов і Ю.С. Маслов. Так, на думку Ф.П. Сороколетова (Сороколетов, 1985, 14), тэрміналагічныя слоўнікі знаходзяцца на памежжы паміж слоўнікамі энцыклапедычнага і філалагічнага тыпаў, а Ю.С. Маслов (Маслов, 2005, 135) вылучае асаблівы пераходны тып слоўнікаў паміж лінгвістычнымі і нелінгвістычнымі, да якога адносіць менавіта тэрміналагічныя слоўнікі.

Супастаўляльны аналіз існуючых тэрміналагічных слоўнікаў, а таксама вывучэнне лексікаграфічнай літаратуры паказвае, што паміж лексікаграфічнымі параметрамі існуе пэўная ўзаемасувязь, якая праяўляецца ў тым, што рэалізацыя адных параметраў можа ўплываць на форму рэалізацыі іншых.

Часцей за ўсё падзел слоўнікаў на тыпы адбываецца па розных прыметах: у залежнасці ад мэты слоўніка, яго памеру, адносін да ядра і перыферыі лексічнай сістэмы, парадку размяшчэння слоў (гл., напрыклад: Бобунова, 2009, 15–67; Дубичинский, 2008, 64–80; Козырев, Черняк, 2004, 30–38). Тыпалогія пры гэтым можа будавацца на падставе аднаго пэўнага крытэрыю або комплексу розных крытэрыяў, сфармуляваных імпліцытна або экспліцытна. У тэарэтычнай тэрмінаграфіі сфарміраваліся тры падыходы да тыпалагізацыі тэрміналагічных слоўнікаў: монакрытэрыяльны, полікрытэрыяльны, апазіцыянальны.

І. Пры монакрытэрыяльным падыходзе вылучаецца адзін пэўны крытэрый (верагодна, найбольш істотны, на думку вучоных), у адпаведнасці з якім тэрміналагічныя слоўнікі размяркоўваюцца па групах.

У прыватнасці, M. Teresa Cabré Castellví (Cabré Castellví, 2003, 174–175) паводле макраструктуры адрознівае: 1) тэматычныя (topic-specific) і 2) сістэматычныя (systematic) тэрміналагічныя слоўнікі.

Паводле тыпу апісання (у тлумачальнай тэрмінаграфіі) Л.О. Симоненко (Симоненко, 2017, 41–43) размяжоўвае: 1) аднамоўныя тлумачальныя слоўнікі даведачна-энцыклапедычнага тыпу і 2) тлумачальна-перакладныя слоўнікі, а паводле спосабу дэфініравання (у тлумачальна-перакладной тэрмінаграфіі) – 1) слоўнікі, у якіх дэфініцыі падаюцца на ўсіх уключаных у слоўнік мовах, і 2) слоўнікі, у якіх дэфініцыя прыводзіцца толькі да рэестравых слоў, а іншамоўныя адпаведнікі падаюцца ў дужках пасля рэестравага слова.

Калектыў расійскіх даследчыкаў (Поцепня, 2013) паводле прызначэння прапануе вылучаць: 1) энцыклапедычныя; 2) тлумачальныя і тлумачальна-перакладныя; 3) перакладныя; 4) інфармацыйна-пошукавыя тэзаўрусы; 5) класіфікатары; 6) рубрыкатары; 7) зборнікі рэкамендаваных тэрмінаў; 8) зборнікі новых тэрмінаў; 9) тэрміналагічныя стандарты; 10) слоўнікі-размоўнікі; 11) тэрміналагічныя банкі і базы даных; 12) частотныя тэрміналагічныя слоўнікі.

ІІ. Сутнасць полікрытэрыяльнага падыходу – у фарміраванні комплексу параметраў, у адпаведнасці з якімі вылучаюцца (супрацьпастаўляюцца) розныя групы тэрміналагічных слоўнікаў. Адзначаюцца наступныя камбінацыі крытэрыяў:

3 крытэрыі:

1) ахоп спецыяльнай лексікі: агульныя (падаюць максімальна поўны пералік тэрмінаў усіх галін мовазнаўства – экстэнсіўны тып), спецыялізаваныя (прадстаўляюць тэрміны напрамку, пэўных лінгвістычных школ або якога-небудзь раздзела мовазнаўства – інтэнсіўны тып); 2) ступень інфарматызаванасці: вытлумачальныя (экспланаторныя), наменклатурныя (спісы тэрмінаў, якія не суправаджаюцца дадатковай інфармацыяй), гласарыі (спісы мінімальна анатаваных тэрмінаў); 3) спосаб тлумачэння ў вытлумачальных слоўніках: энцыклапедычныя (змяшчаюць звесткі пра гісторыю паняцця, абазначанага тэрмінам, адно або некалькі тлумачэнняў, ілюстрацыі, бібліяграфію), тлумачальныя (тлумачаць тэрміны з дапамогай дэфініцыі некалькіх прыкладаў) (Васильева, 1998, 461);

1) ахоп спецыяльнай лексікі (тып рэестра): а) слоўнікі экстэнсіўнага тыпу (агульныя, агульналінгвістычныя слоўнікі лінгвістычных тэрмінаў, асноўнай задачай якіх з’яўляецца ахоп поўнага пераліку тэрмінаў мовазнаўства ў цэлым); б) слоўнікі інтэнсіўнага тыпу (спецыялізаваныя, вузкагаліновыя слоўнікі, у якіх падаюцца тэрміны або пэўных лінгвістычных школ, канкрэтных лінгвістычных тэорый, або лінгвістычнай дысцыпліны ці раздзела мовазнаўства); в) іншамоўна-роднамоўна-іншамоўныя слоўнікі; 2) спосаб арганізацыі слоўнікавага матэрыялу: а) лексіконы (алфавітныя і / або тэматычныя слоўнікі тэрмінаў); б) тэзаўрусы (слоўнікі, у якіх зафіксаваны семантычныя адносіны паміж тэрмінамі); 3) ступень інфармацыйнасці слоўнікавага артыкула: а) вытлумачальныя (экспланаторныя) слоўнікі: энцыклапедычныя (змяшчаюць звесткі пра гісторыю тэрміна, адно або некалькі тлумачэнняў, ілюстрацыі, бібліяграфію); тлумачальныя (апісваюць тэрмін з дапамогай дэфініцыі і некалькіх прыкладаў); б) наменклатурныя слоўнікі (індэксы, спісы тэрмінаў, якія не суправаджаюцца якой-небудзь падрабязнай інфармацыяй); гласарыі (спісы мінімальна анатаваных тэрмінаў) (Лесников, 2011);

4 крытэрыі:

1) мэты слоўніка; 2) спецыялізацыя слоўніка; 3) аб’ём слоўніка; 4) адносіны да дыяхраніі (Марчук, 1992, 66);

5 крытэрыяў:

1) колькасць моў (аднамоўныя, двухмоўныя, шматмоўныя); 2) наяўнасць і прынцып тлумачэння тэрмінаў (энцыклапедычныя, тлумачальныя, без тлумачэнняў); 3) прадстаўленая галіна (галіны) ведаў (галіновыя, вузкагаліновыя, шматгаліновыя, у тым ліку політэхнічныя); 4) паўната адлюстраванай тэрміналогіі (поўныя, сярэднія, кароткія); 5) спецыяльнае прызначэнне (паняційныя, частотныя, адваротныя) (Перерва, 1976, 199);

1) колькасць моў: аднамоўныя, двухмоўныя і шматмоўныя; 2) лексікаграфічная форма: індэксы (фіксуецца колькасць выпадкаў, у якіх сустрэлася тое або іншае слова); гласарыі (зборы глос, г. зн. незразумелых чытачу, на думку ўкладальнікаў, слоў і выразаў); канкардансы (паказальнікі слоў з пералічэннем усіх або выбарачных кантэкстаў); лексіконы (даюць усебаковую філалагічную характарыстыку слова: функцыянальна-семантычную кваліфікацыю, тлумачэнне значэнняў, ілюстрацыйныя прыклады); 3) паўната ахопу слоўніка (макраструктуры): поўныя і дыферэнцыйныя; 4) лексікаграфічная распрацоўка лексікі: частотныя (паўната / дыферэнцыйнасць частотных характарыстык), тлумачальныя (паўната / дыферэнцыйнасць кампанентаў мікраструктуры – памет, дэфініцый, ілюстрацыйных прыкладаў), канкардансы (паўната / дыферэнцыйнасць ілюстрацыйных прыкладаў), гласарыі (паўната / дыферэнцыйнасць складовых кампанентаў мікраструктуры); 5) адрасат: вузкаспецыялізаваныя (прызначаны прафесійнай групе карыстальнікаў) і агульнадаступныя (прызначаны шырокаму колу карыстальнікаў) (Крестова, 2003, 65–66);

7 крытэрыяў:

1) ахоп спецыяльнай лексікі (поліфункцыянальныя, шматгаліновыя, галіновыя, вузкагаліновыя); 2) спосаб семантызацыі і прызначэнне слоўніка (тлумачальныя, перакладныя, тлумачальна-перакладныя, навучальныя, энцыклапедычныя (даведнікі, энцыклапедыі, энцыклапедычныя і ілюстрацыйныя слоўнікі), інфармацыйныя (класіфікатары, рубрыкатары, дэскрыпторныя, частотныя); 3) функцыя слоўніка (інвентарызацыйныя, нарматыўныя); 4) аспектная арыентацыя (слоўнікі тэрмінаў, наменклатурных адзінак, тэрмінаэлементаў, фразеалагічныя, арфаграфічныя); 5) ахоп слоўніка (поўныя, кароткія, слоўнікі-мінімумы); 6) парадак размяшчэння лексічнага матэрыялу (фармальныя: алфавітныя, алфавітна-гнездавыя; тэматычныя: тэматычна-алфавітныя, ідэаграфічныя); 7) носьбіт інфармацыі (электронныя, папяровыя) (Іванова, 2006);

1) параметры тэматычнай арыентацыі (агульнанавуковыя, шматгаліновыя (політэхнічныя), галіновыя або вузкагаліновыя слоўнікі); 2) параметры часавай арыентацыі (слоўнікі неалагізмаў, сучаснай лексікі, гістарычныя слоўнікі); 3) параметр моўнай арыентацыі (адна-, двух-, шматмоўныя слоўнікі); 4) параметр прызначэння слоўніка (перакладныя, даведачныя, вучэбныя і інфармацыйныя слоўнікі); 5) параметр функцыі слоўніка – грунтуецца на суадносінах элементаў апісання і рэгламентацыі слоўніка ў дачыненні да ўключанай у яго спецыяльнай лексікі (нарматыўныя і інвентарызацыйныя слоўнікі); 6) памер слоўніка (поўныя, сярэднія і кароткія слоўнікі); 7) параметр прынцыпу прэзентацыі спецыяльнай лексікі (слоўнікі з фармальным прынцыпам: алфавітныя (суцэльныя, адваротныя, гнездавыя), частотныя, патэкставыя, храналагічныя; слоўнікі з тэматычным прынцыпам: аналагічныя і ідэаграфічныя слоўнікі (тэзаўрусы) асацыятыўнага і іерархічнага тыпу) (Хайчук, Зубов, 2004, 81);

8 крытэрыяў:

1) лексікаграфічная форма; 2) аб’ём; 3) тып і размяшчэнне матэрыялу; 4) параметры апісання; 5) прызначэнне; 6) мэтавая арыентацыя; 7) нацыянальная, дыяхранічная, галіновая, тэматычная, гендарная прыналежнасць; 8) інфармацыйны носьбіт (Карпова, Кулагина, 2010, 19).

ІІІ. Апазіцыянальны падыход заключаецца ў вылучэнні і абгрунтаванні шэрага тыпалагічных супрацьпастаўленняў у адпаведнасці з пэўнымі характарыстыкамі слоўнікаў. Рознымі даследчыкамі фарміруюцца розныя групы супрацьпастаўленняў, якія складаюцца з рознай колькасці бінарных апазіцый:

3 групы апазіцый: 1) слоўнікі перакладныя – аднамоўныя; 2) слоўнікі тлумачальныя – спісы тэрмінаў (рус. «словники»); 3) слоўнікі сучаснай тэрміналогіі – слоўнікі «гістарычныя» (Ицкович, 1964, 35–36);

4 групы апазіцый: 1) слоўнік монадысцыплінарны – міждысцыплінарны; 2) слоўнік метамовы – метадыялекту (ідыялекту); 3) слоўнік поўны – кароткі; 4) слоўнік сінхронны – дыяхронны (гістарычны) (Казимирова, 2017, 60–63) і інш.

9 груп апазіцый: 1) энцыклапедыя – слоўнік-даведнік; 2) слоўнік акадэмічны – вучэбны; 3) слоўнік алфавітны – тэматычны; 4) слоўнік арыгінальны (у прыватнасці, рускі) – перакладны; 5) слоўнік метамовы – метадыялекту (ідыялекту); 6) слоўнік агульны – галіновы; 7) слоўнік – наменклатурны даведнік; 8) слоўнік цытатны – не цытатны; 9) слоўнік аднамоўны – двух- / шматмоўны (Куликова, Салмина, 2002, 59) і інш.

Маштаб навуковай праблемы пацвярджаецца тым, што ў сучаснай лінгвістычнай літаратуры з’яўляюцца не толькі тыпалогіі слоўнікаў, але і класіфікацыі тыпалогій слоўнікаў. Так, напрыклад, H. Béjoint (Béjoint, 2010, 40–49) адрознівае фармальны, дыферэнцыйны, функцыянальны і генетычны падыходы да тыпалагізацыі лексікаграфічных выданняў. У даследаванні В.К. Шчэрбіна (Шчэрбін, 2018) вылучаюцца тры асноўныя тыпы класіфікацыі тэрміналагічных слоўнікаў:

1. генетычная класіфікацыя ўлічвае розныя этапы навуковай апрацоўкі тэрміна; адрозніваюцца слоўнікі: праектыўныя, апісальныя, нарматыўныя, агульнадзяржаўныя і галіновыя тэрміналагічныя стандарты;
2. параметрычная класіфікацыя будуецца з улікам дамінантных лексікаграфічных параметраў; адрозніваюцца слоўнікі: перакладныя, тлумачальныя, вучэбныя, ідэаграфічныя, корпусныя, гласаграфічныя, этымалагічныя, дэрываталагічныя, малюнкавыя і спецыяльныя канцэптуарыі;
3. дысцыплінарна-галіновая класіфікацыя будуецца з улікам сувязі тэрмінаў з той або іншай навуковай дысцыплінай ці галіной прафесійных ведаў; адрозніваюцца слоўнікі: эканамічныя, біялагічныя, тэхнічныя, сельскагаспадарчыя, медыцынскія, матэматычныя, спецыяльныя слоўнікі па лінгвістыцы і інш.

Пры гэтым толькі адзінкавыя даследаванні прысвечаны тыпалагізацыі слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў. Так, С.В. Лесников (Лесников, 2011) класіфікуе іх паводле трох крытэрыяў: 1) ахоп спецыяльнай лексікі (тып слоўніка); 2) спосаб арганізацыі слоўнікавага матэрыялу; 3) ступень інфармацыйнасці слоўнікавага артыкула.

Паводле ахопу спецыяльнай лексікі адрозніваюцца слоўнікі экстэнсіўнага, інтэнсіўнага тыпу і іншамоўна-руска-іншамоўныя слоўнікі.

Экстэнсіўны тып – агульныя, агульналінгвістычныя слоўнікі, асноўная задача якіх ахапіць максімальна поўны пералік тэрмінаў мовазнаўства ў цэлым: вялікі, кароткі, лінгвістычных і стылістычных тэрмінаў, тэрміналагічны, лінгвістычны, Пражскай школы, навучальны, поўны, амерыканскай лінгвістычнай тэрміналогіі, лінгвістычных і літаратуразнаўчых тэрмінаў, слоўнік лінгвістычных тэрмінаў, даведнік, навучальны, школьны. Агульныя тлумачальныя слоўнікі лінгвістычных тэрмінаў адлюстроўваюць як сучасную, так і традыцыйную лінгвістычную тэрміналогію. Спецыялізаваныя тлумачальныя слоўнікі абмяжоўваюцца тэрміналогіяй асобных лінгвістычных напрамкаў.

Экстэнсіўны тып – спецыялізаваныя, прыватналінгвістычныя СЛТ, у якіх прадстаўлены тэрміны або асобных лінгвістычных школ, канкрэтных лінгвістычных тэорый, або лінгвістычнай дысцыпліны ці раздзела мовазнаўства.

Іншамоўных-руска-іншамоўныя слоўнікі лінгвістычных тэрмінаў: англа-рускі і руска-англійскі, руска-туркменскі нямецка-рускі і руска-нямецкі, нідэрландска-рускі, руска-англійска-іспанска-французска-кітайскі, руска-башкірскі, руска-беларускі, руска-казахскі, кітайска-казахска-рускі, руска-каракалпакскі, руска-асяцінскі і асяцінскія-рускі, руска-ўйгурскі, руска-малдаўскі і малдаўска-рускі, удмурцка-рускі і руска-ўдмурцкі, французска-рускі.

Паводле спосабу арганізацыі слоўнікавага матэрыялу вылучаюцца лексіконы і тэзаўрусы.

Лексіконы – алфавітныя і / або тэматычныя слоўнікі тэрмінаў.

Тэзаўрусы – слоўнікі, у якіх фіксуюцца семантычныя адносіны паміж тэрмінамі. Элементы тэзаўруснага спосабу арганізацыі тэрміналагічнай лексікі прысутнічаюць і ў звычайных слоўніках лінгвістычных тэрмінаў у выглядзе ўказанняў на дэскрыптары, сінонімы і антонімы, карэлят, галіну ўжывання, сумежныя дысцыпліны і інш.

Паводле ступені інфармацыйнасці слоўнікавага артыкула адрозніваюцца вытлумачальныя (экспланаторныя) слоўнікі лінгвістычных тэрмінаў і слоўнікі наменклатурныя (індэксы, спісы тэрмінаў без дадатковай інфармацыі) і гласарыі (спісы мінімальна анатаваных тэрмінаў).

Вытлумачальныя слоўнікі паводле спосабу тлумачэння падзяляюцца на: а) энцыклапедычныя (змяшчаюць звесткі пра гісторыю паняцця, тэрміна, адно або некалькі тлумачэнняў, ілюстрацыі, бібліяграфію); б) тлумачальныя (тлумачаць тэрміны з дапамогай дэфініцыі і некалькіх прыкладаў).

На думку С.В. Лесникова (Лесников, 2011, 7), асноўнай тэндэнцыяй сучаснай лексікаграфіі з’яўляецца павелічэнне колькасці слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў інтэнсіўнага тыпу, а таксама слоўнікаў тэрмінаў сумежных, стыкавых дысцыплін (літаратуразнаўства, стылістыкі, журналістыкі, культуралогіі, методыкі выкладання, архівазнаўства і дакументазнаўства, псіхалогіі, сувязяў з грамадскасцю, рэкламы і інш.).

На наш погляд, пры больш падрабязным аналізе тыпалогія слоўнікаў С.В. Лесникова не можа быць прызнана аптымальнай па некалькіх прычынах:

1. змяшчае адзінкі класіфікацыі, якія часткова перасякаюцца паводле класіфікацыйных пазіцый (г. зн. адзін і той жа слоўнік можа ўваходзіць у розныя класіфікацыйныя тыпы), а часткова застаюцца неперасякальнымі (г. зн. некаторыя слоўнікі могуць апісвацца аднааспектна);
2. у склад тыпалогіі ўваходзяць неаднастайныя адзінкі адной класіфікацыі (г. зн. адзінкамі, якія патрабуюць далейшай дыферэнцыяцыі), напрыклад, не адрозніваюцца аўтаномныя і інкарпараваныя слоўнікі, агульныя і аспектныя, арыгінальныя і перакладзеныя і інш.;
3. тыпалогія фарміруецца ў тым ліку адзінкамі класіфікацыі, якія адносяцца да класіфікацый іншых тыпаў (напрыклад, Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў (1990), які называецца аўтарам у арыгінальным тэксце даследавання, не мае непасрэднага дачынення да слоўнікаў рускай лінгвістычнай тэрміналогіі, выданні Государственные языки в Российской Федерации (1995), Весь русский язык в таблицах: от фонетики до синтаксиса (2009), Грамматика русского языка в таблицах и схемах (2002, 2008), Общее языкознание. История языкознания, или Путеводитель по лингвистике: конспект-справочник (2005) і многія іншыя, якія таксама ўключаюцца ў класіфікацыю, у строгім сэнсе не з’яўляюцца тэрмінаграфічнымі).

Да класіфікацыі тэрміналагічных слоўнікаў, апублікаваных на тэрыторыі Беларусі (на рускай і беларускай мовах), а таксама па-за межамі Беларусі беларускімі аўтарамі або беларускімі аўтарамі ў складзе міжнародных калектываў, звяртаецца В.К. Шчэрбін (Шчэрбін, 2018, 445–447), які вылучае 8 груп слоўнікаў:

1. галіновыя энцыклапедыі і энцыклапедычныя слоўнікі;
2. тлумачальныя слоўнікі;
3. перакладныя слоўнікі;
4. вучэбныя слоўнікі;
5. праектыўныя слоўнікі і інш.;
6. тэматычныя слоўнікі тэрмінаў для пэўных раздзелаў і напрамкаў лінгвістыкі;
7. гістарычныя слоўнікі тэрмінаў;
8. дэрываталагічныя слоўнікі тэрмінаў.

Агульнавядома, што любы слоўнік мае пэўныя задачы і факталагічнае напаўненне, характарызуецца пэўнай формай падачы матэрыялу, прызначаны для выканання шэрага функцый.

Гэтыя тры крытэрыі з’яўляюцца сутнасна рознымі, таму тыпалогія беларускіх слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў не можа быць пабудавана ў адной плоскасці і ў асноўных рысах фарміруецца трыма блокамі характарыстык: тыпам кантэнтызацыі; тыпам фармалізацыі; функцыянальным тыпам слоўніка.

Інакш кажучы, кожны тэрміналагічны слоўнік можа быць ахарактарызаваны ў кожным з трох аспектаў (гл. схему).

Прапанаваная трохблочная схема мае патрэбу ў дадатковых тлумачэннях (у адпаведнасці з пунктамі нумарацыі):

1. нцыклапедычныя тлумачальныя слоўнікі – выданні, у якіх апісваюцца лінгвістычныя тэрміны і даецца дастаткова вялікі пласт разнапланавай дадатковай інфармацыі: Энцыклапедыя для школьнікаў і студэнтаў. Беларуская мова (2017) і інш.;
2. тлумачальныя слоўнікі-даведнікі (вылучэнне магчымае на падставе зоны экстрапаняційнай інфармацыі, наяўнасць якой набліжае тэрміналагічныя слоўнікі да энцыклапедый і энцыклапедычных даведнікаў): Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў (1990) і інш.;



Схема Тыпалогія беларускіх слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў

3. уласна тлумачальныя слоўнікі – выданні, у мікраструктуру якіх могуць уваходзіць наступныя інфармацыйныя зоны: намінацыі, этымалагізацыі, семантызацыі, эквіваленцыі, граматычнай інфармацыі, сістэмнай інфармацыі, функцыянальнай інфармацыі, ілюстрацый, пашпартызацыі, лінгвадыдактычнай інфармацыі: Кароткі слоўнік тэрмінаў (Зіманскі, 2019) з выдання Беларуская палеаграфія і інш.;
4. агульныя тлумачальныя слоўнікі-даведнікі: Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў (Юрэвіч, 1962) і інш.;
5. аспектныя тлумачальныя слоўнікі-даведнікі: Слоўнік пра камічнае: мовазнаўчы аспект (Рагаўцоў, 2010) і інш.;
6. агульныя ўласна тлумачальныя слоўнікі: Асноўныя тэрміны i паняцці дыялекталогіі (Гапоненка, 2020) з выдання Беларуская дыялекталогія: табліцы і схемы, пытанні і заданні і інш.;
7. аспектныя ўласна тлумачальныя слоўнікі: Слоўнік рытарычных тэрмінаў (Казімірская, 2013) і інш.;
8. монаскапальныя агульныя двухмоўныя слоўнікі: Беларуска-ўкраінскі слоўнік лінгвістычнай тэрміналогіі (2013) і інш.;
9. біскапальныя агульныя двухмоўныя слоўнікі: Słownik terminologii lingwistycznej (białorusko-rosyjsko-polski i polsko-rosyjsko-białoruski) (1994) і інш.;
10. монаскапальныя аспектныя двухмоўныя слоўнікі: Тэрміны і спецыяльныя паняцці і іх славацкія эквіваленты (Калечыц, Корына, 2013) з выдання Марфалогія беларускай мовы і інш.;
11. монаскапальныя агульныя шматмоўныя слоўнікі: Slovník slovanské lingvistycké terminologie (1977) і інш.;
12. монаскапальныя аспектныя шматмоўныя слоўнікі: Białorusko-polsko-rosyjski słownik terminów lingwistycznych i leksyki specjalnej (Bekiš, Fontański, 1994) і інш.;
13. агульныя праектыўныя рэестравыя слоўнікі: Слоўнік па мовазнаўстве: праект для абмеркавання (1967) і інш.;
14. аспектныя рэгістрацыйныя рэестравыя слоўнікі: Іншамоўныя тэрміны філалогіі ў даследаваных крыніцах (Гуль, 2021) з выдання Іншамоўная лексіка ў працэсе станаўлення і развіцця беларускай тэрміналогіі (на матэрыяле тэрмінасістэм філалогіі, філасофіі і сацыялогіі) і інш.;
15. агульныя навігацыйныя рэестравыя слоўнікі: Slovník slovanské lingvistycké terminologie (1979) і інш.;
16. алфавітныя аўтаномныя слоўнікі: Беларуская мова: ад А да Я (Старычонак, 2000) і інш.;
17. алфавітна-гнездавыя аўтаномныя слоўнікі: Русско-белорусский словарь лингвистических терминов (1988) і інш.;
18. ідэаграфічныя аўтаномныя слоўнікі: Основен систем и терминологиjа на словенската ономастика (1983) і інш.;
19. ідэаграфічна-алфавітныя аўтаномныя слоўнікі: Слоўнік Мовазнаўства: праект для абмеркавання (1984) і інш.;
20. алфавітныя інкарпараваныя слоўнікі: Тэрміналагічны слоўнік з выдання Красамоўства ў Беларусі: хрэстаматыя (2002) і інш.
21. алфавітна-гнездавыя інкарпараваныя слоўнікі: Мова. Чытанне. Пісьмо з выдання Тлумачальны слоўнік тэрмінаў пачатковага навучання (2001) і інш.;
22. ідэаграфічна-алфавітныя інкарпараваныя слоўнікі: Phonetishe Termini. Grammatische Termini (Малевіч, Дуброўская, Архіпава, 1994) з выдання Практычны курс нямецкай мовы для студэнтаў гуманітарных факультэтаў і інш.;
23. суб’ектыўна-аўтарскія інкарпараваныя слоўнікі: Тэрміналагічная даведка (Рамза 2006) з выдання Пунктуацыя: кароткі комплексны дапаможнік і інш.;
24. кагнітыўныя слоўнікі: Кампаненты семантычнай структуры канструкцый з эліпсісам дзеяслова (Чайка, 2015) з выдання Тыпалогія канструкцый з эліпсісам дзеяслова ў сінтаксічнай сістэме сучаснай беларускай літаратурнай мовы (на матэрыяле мастацкіх і публіцыстычных твораў) і інш.;
25. кагнітыўна-рэгуляцыйныя слоўнікі: Беларуская мова: энцыклапедыя (1990) і інш.;
26. камунікацыйныя слоўнікі: Українсько-білоруський словник лінгвістичної термінології (2012) і інш.;
27. камунікацыйна-рэгуляцыйныя слоўнікі: Слоўнік граматычна-лінгвістычнае тэрмінолёгіі (1927) і інш.;
28. кагнітыўна-дыдактычныя слоўнікі: Кароткі слоўнік анамастычных тэрмінаў (Шур, 2018) з выдання Беларускія ўласныя імёны: беларуская антрапанімія і тапанімія (2018) і інш.;
29. камунікацыйна-дыдактычныя слоўнікі: Лінгвістычныя тэрміны (Валочка, Фу Мэйянь, Юань Хаа, 2020) з выдання Беларуская мова як замежная. Уводны курс для кітайскіх навучэнцаў і інш.;
30. працэдурныя слоўнікі: Праект слоўніка. Вып. IV: мовазнаўства (1935) і інш.;
31. навігацыйныя слоўнікі: Slovník slovanské lingvistycké terminologie (1979) і інш.;
32. дэманстрацыйныя слоўнікі: Іншамоўныя тэрміны філалогіі ў даследаваных крыніцах (Гуль, 2021) з выдання Іншамоўная лексіка ў працэсе станаўлення і развіцця беларускай тэрміналогіі (на матэрыяле тэрмінасістэм філалогіі, філасофіі і сацыялогіі) і інш.;
33. эверацыйныя слоўнікі: Лінгвістычныя тэрміны іх рускія эквіваленты з выдання Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў (1990) і інш.;
34. сегментацыйныя слоўнікі: Беларуска-рускі слоўнік лінгвістычных тэрмінаў з метадычнымі парадамі (Міхей, 1989) і інш.

Відавочна, што праблема стварэння надзейнай тыпалогіі слоўнікаў спецыяльнай лексікі з’яўляецца першачарговай у дачыненні да агульнай праблемы распрацоўкі метадалогіі ўкладання слоўнікаў. Вызначэнне і ўсебаковы аналіз існуючых тыпаў выданняў неабходныя для асэнсавання агульных прынцыпаў іх стварэння, уліку асаблівасцей рэалізацыі гэтых прынцыпаў пры падрыхтоўцы асобных разнавіднасцей слоўнікаў і выпрацоўкі аднастайных падыходаў да апісання спецыяльнай лексікі ў аднатыпных слоўніках. Прапанаваная тыпалогія дэманструе не толькі дасягненні беларускай лінгвістычнай тэрмінаграфіі. З яе дапамогай выяўляюцца лакуны і акрэсліваюцца магчымыя вектары далейшага развіцця. Так, адзначаецца дэфіцыт аспектных энцыклапедычных выданняў, сучасных агульных тлумачальных слоўнікаў, вузкагаліновых двух- / шматмоўных слоўнікаў з некалькімі інтэграванымі субрэестрамі і інш.

^* e-mail: lingby@gmail.com