Ćwiczenie 1. Prezentacja i utrwalanie końcówek czasu przeszłego na przykładzie czasownika być
Źródło: Maliszewski 2023, s. 83
Źródło: Maliszewski 2023, s. 83
https://orcid.org/0000-0002-3813-3971
Abstrakt
Nauczanie form czasu przeszłego w grupach na niższych poziomach znajomości języka polskiego (od A1 do B1) wymaga wielu zadań, które pozwalają zaprezentować i przećwiczyć wymagane formy gramatyczne, a także sprawdzić ich znajomość. Szeroki zasób końcówek osobowych, alternacje oraz nieregularne formy popularnych czasowników sprawiają, że opanowanie form czasu przeszłego staje się dość czasochłonne, więc tym ważniejsza staje się dbałość o przejrzysty układ ćwiczeń oraz ich atrakcyjność. Tematem poniższego artykułu są sposoby utrwalania czasu przeszłego w zbiorze bogato ilustrowanych ćwiczeń Gramatyka z kulturą. Przez osoby.
Słowa kluczowe: jpjo dla wschodnich Słowian, metodyka gramatyki jpjo, czas przeszły, kultura w nauczaniu jpjo
Abstract
Teaching past tense forms in groups at lower levels of Polish language proficiency (from A1 to B1) requires a number of tasks which allow to present and practise the required grammatical forms, as well as to test their knowledge. A wide range of personal endings, alternations and irregular forms of popular verbs make the mastering of past tense forms quite time-consuming, so it is all the more important to make the exercises clear and attractive. The subject of the following article is how to consolidate the past tense in the collection of richly illustrated exercises book Gramatyka z kulturą. Przez osoby.
Keywords: Polish as a foreign language for Eastern Slavs, the methodology of grammar Polish as a foreign language, past tense, culture in teaching Polish as a foreign language
Czas przeszły stanowi jedno z bardziej złożonych zagadnień w procesie nauczania języka polskiego jako obcego, więc tym ważniejszą kwestią staje się znajomość związanych z nim problemów, przejrzystość przekazywanych reguł, odpowiednio dobrany układ ćwiczeń oraz atrakcyjność ich formy i treści.
W niniejszym artykule przedstawimy sposoby utrwalania czasu przeszłego na poziomie B1, wyszczególniając napotykane tu trudności oraz prezentując rozwiązania metodyczne, jakie zostały przyjęte w publikacji: Gramatyka z kulturą – przez osoby[1] (najpierw omówimy kolejne ćwiczenia i ich koncepcję, by następnie wskazać techniki, które służą efektywnemu nauczaniu czasu przeszłego).
Trudności związane z nauczaniem czasu przeszłego (zwłaszcza w grupach wschodniosłowiańskich) są dobrze znane z praktyki lektorskiej i literatury glottodydaktycznej[2]. Autorki Poradnika metodycznego dla nauczycieli języka polskiego jako obcego na Wschodzie wspominają tu o następujących problemach:
1. Dość późny czas wprowadzania czasu przeszłego (w podręcznikach dla początkujących).
2. Wielość końcówek osobowych.
3. Konieczność rozróżniania rodzaju męsko- i niemęskoosobowego.
4. Potrzeba uwzględniania aspektu niedokonanego i dokonanego.
5. Wymiany wewnątrztematowe (mieć, wziąć, nieść, wieźć).
6. Problemy z opanowaniem nieregularnych form czasownika iść oraz jego derywatów.
7. Trudności z wymową grup spółgłoskowych, redukcja wygłosowego ł – pošet (poszedł), ńus (niósł), w’uz (wiózł).
8. Konieczność uwzględnienia akcentu proparoksytonicznego w 1. i 2. osobie liczby mnogiej.
9. Przy nauczaniu Słowian: powtarzalność i natarczywość interferencji, które pojawiają się także na wyższych poziomach nauczania.
(Dąbrowska, Dobesz, Pasieka 2010, s. 16–17, 71, 88, 94, 98)
Warto tu jeszcze wspomnieć o trudnościach wynikających z możliwości stosowania ruchomych końcówek czasu przeszłego (Krawczuk 2006, s. 148). Choć ta kwestia zdaje się nie dotyczyć niższych poziomów biegłości językowej (od A1 do B1), to jednak i tu uczący się potrafią zadawać pytania o poprawność mniej typowych postaci czasu przeszłego[3] oraz zasady ich tworzenia.
Problemów przysparza też segmentacja tak obszernego zagadnienia gramatycznego – o ile bowiem formy czasu teraźniejszego obejmują różne grupy koniugacyjne, które są stopniowo wprowadzane na kolejnych lekcjach, a czas przyszły dzieli się na prosty i złożony, o tyle formy czasu przeszłego nieodmiennie przyjmują te same końcówki. Nie ma tu zatem tak wyrazistego podziału materiału[4], choć oczywiście rozróżnieniu podlega czas przeszły niedokonany oraz dokonany, a przedmiotem odrębnych ćwiczeń są czasowniki zakończone na -eć i -ąć, nieregularny czasownik iść oraz inne kłopotliwe formy. Na marginesie dodajmy, że nawet rodzimi użytkownicy języka nie zawsze radzą sobie z ich odmianą – w pracach poświęconych kulturze języka nieraz odnajdujemy uwagi na temat błędnych form czasu przeszłego czasownika iść oraz jego derywatów: *szłem, *weszedł, a źródłem kolejnych uchybień jest odmiana czasowników zakończonych na -ąć: *wzięłem, *zajęłem (Buttler, Kurkowska, Satkiewicz 1973, s. 282, 286; Miodek 1993, s. 120–121).
W związku z tym, że Gramatyka z kulturą. Przez osoby jest kierowana głównie do wschodnich Słowian, którzy uczą się polskiego na poziomie B1, dość bogaty jest zasób używanego tu słownictwa i utrwalanych form (a w centrum uwagi są te, które stanowią przedmiot powtarzalnych interferencji z języków wschodniosłowiańskich). Żeby odbiorcy nie odczuwali nadmiernego ciężaru wykonywanych ćwiczeń, zadbano o ich przejrzysty układ oraz atrakcyjność formy i treści.
Początkową część rozdziałów stanowią zadania, które służą prezentacji kolejnych form osobowych, a ich różnorodność w czasie przeszłym sprawia, że ta seria ćwiczeń jest dość rozbudowana. Żeby nadać jej większą spójność, wprowadzono postacie dwojga narratorów: Kamila i Kamili, którzy na blogach wspominają zeszłoroczne wydarzenia ze swojego życia (dzięki czemu można zademonstrować formy 1.os.l.poj. rodzaju męskiego i żeńskiego), a następnie odpowiadają na pytania internautów, co służy wprowadzeniu 2. os. l. poj. Forma 3. os. l. poj. pojawia się zaś w krótkich zdaniach, które testują sprawność rozumienia poprzednich tekstów i służą utrwalaniu użytego w nich słownictwa. Przy prezentowaniu form liczby mnogiej zastosowano podobny schemat kompozycyjny – wykreowani nadawcy blogów piszą o tym, jak spędzili zeszły weekend (do Kamila przyjechała jego młodsza siostra, a Kamilę odwiedziła jej przyjaciółka, co pozwala zademonstrować formy 1. os. rodzaju męsko- i niemęskoosobowego), następnie blogerzy odpowiadają na pytania internautów, którzy tym razem posługują się 2.os.l.mn., a przedstawieniu form 3.os.l.mn. ponownie służą zdania testujące sprawność rozumienia dwóch poprzednich tekstów.
Ćwiczenia wprowadzające koncentrują się wokół zasobu popularnych czasowników i form regularnych, choć nie brakuje trudniejszych form o wysokiej frekwencji (poszedłem, poszłam). Jak bowiem piszą Dąbrowska, Dobesz, Pasieka (2010, s. 98), wcześniejsze podawanie gotowych form trudnych pozwala na dłuższe oswajanie się z nimi, a poza tym Gramatyka z kulturą. Przez osoby jest przeznaczona dla osób, które uczą się języka polskiego na poziomie B1, więc już w początkowych tekstach nie unikano kłopotliwych czasowników, choć – zgodnie z zasadą stopniowania trudności – w centrum uwagi są tu formy regularne.
Pod koniec ćwiczeń demonstrujących poszczególne końcówki osobowe następuje ich zwięzłe zestawienie (na przykładzie popularnego i krótkiego czasownika być), a tuż po nim zostaje zamieszczona krótka tabelka do uzupełnienia, która służy zarówno powtórzeniu form czasu przeszłego, jak i przypomnieniu zasad etykiety. Nieraz zdarza się bowiem, że zamiast określeń pan/pani w funkcji zaimków honoryfikatywnych studenci ze Wschodu używają formy 2. os. l. mn.
Zestaw (nie)oficjalnych pytań i odpowiedzi pozwala zaprezentować prawie wszystkie formy czasu przeszłego z wyjątkiem rodzaju nijakiego, skłaniając uczących się do bacznego zwracania uwagi na płeć użytkowników języka i dobór odpowiednich końcówek fleksyjnych.
Kolejnym zadaniem uczących się staje się uzupełnienie tabelki gramatycznej formami czasu przeszłego czasownika (z)robić, który wprowadza w podział na czas przeszły niedokonany i dokonany. W następnych ćwiczeniach są prezentowane popularne pary aspektowe, a odbiorcy, korzystając z ich zasobu, mają odpowiedzieć na pytania, co robili i co zrobili w podanym terminie, poczynając od niedawnej przeszłości (godzinę temu, wczoraj wieczorem) po coraz bardziej odległą historię (trzy miesiące temu, w zeszłym roku). Tym samym utrwalaniu podlega 1. os. l. poj. czasu przeszłego, powtarzane jest słownictwo związane z życiem codziennym, a także są przedstawiane wyrażenia, które służą sytuowaniu minionych wydarzeń na osi czasu.
W podręcznikach do nauki języka polskiego i zbiorach ćwiczeń gramatycznych (m.in. Hurra!!! Po polsku 1; Polski krok po kroku; Język polski? Chcę i mogę!; Ten, ta, to) przedmiotem osobnych ćwiczeń są formy czasowników zakończonych na -eć i -ąć, nieregularne formy czasownika iść oraz inne popularne czasowniki, których temat czasu przeszłego należy zapamiętać (móc, znaleźć, wsiąść, jeść). Podobnie i w Gramatyce z kulturą. Przez osoby dane grupy czasowników stanowią przedmiot kolejnych tabelek gramatycznych oraz towarzyszących im ćwiczeń, które służą trzem głównym celom – utrwalaniu trudniejszych form, zaprezentowaniu grupy czasowników o takim samym wzorcu odmiany, a także ich lepszemu zapamiętaniu dzięki tworzonym historiom.
Część rozdziału poświęconą nieco trudniejszym formom czasu przeszłego otwiera tabelka, którą należy uzupełnić odpowiednimi postaciami 1. i 2. os. l. poj. i l. mn. czasownika mieć. Formy 3. os. l. poj. i 3. os. l. mn. są tu podawane, żeby ukazać odbiorcom temat czasowników oraz przypomnieć o konieczności uwzględnienia alternacji e:a. Jej utrwalaniu służy zaś ćwiczenie, które polega na zamianie rodzaju męskoosobowego na rodzaj niemęskoosobowy, a tworzone w ten sposób pary czasowników wprowadzają odbiorcę w przebieg relacjonowanych wydarzeń:
Prosta historia o tym, jak oni chcieli, a jak one chciały, spędzić piątkowy wieczór, pozwala zaprezentować kilka popularnych czasowników zakończonych na -eć i nadać tekstowi schematyczny układ, który sprzyja zapamiętywaniu końcówek rodzaju męsko- i niemęskoosobowego oraz związanych z nimi alternacji tematycznych.
Drugie zadanie, służące utrwalaniu wymaganej oboczności, polega zaś na dokonywaniu wymian samogłoskowych w rozmaitych formach osobowych, które zostają użyte w krótkich dialogach. Pierwszy z nich pełni funkcję mnemotechniczną, tocząc się podczas lekcji języka polskiego i odnosząc się właśnie do omawianych tu form gramatycznych:
Początek dialogu oraz dobrze widoczne na narysowanej tablicy napisy -AŁ i -ELI zakotwiczają przedstawioną sytuację w określonym kontekście komunikacyjnym (nauczanie czasu przeszłego), a zarazem stanowią wskazówkę dla odbiorców, jak poprawnie uzupełniać poszczególne wyrazy.
Przedmiotem kolejnych ćwiczeń gramatycznych są formy czasowników zakończonych na -ąć. Najpierw należy uzupełnić tabelkę z formami czasu przeszłego czasownika wziąć, a następnie wykonać ćwiczenie, które polega na zamianie rodzaju formy 3. os. l. poj.:
Ciąg relacjonowanych działań pozwala zaprezentować zestaw popularnych czasowników zakończonych na -ąć oraz ich typowe kolokacje (np. zdjąć kurtkę, zająć miejsce, zapiąć pas), które powtarzają się w drugim tekście, co sprzyja zapamiętywaniu danych połączeń wyrazowych.
W dalszych ćwiczeniach poświęconych tej grupie czasowników należy zaś dopasować ich formy: zdjąłem/zdjęłam, zająłem/zajęłam, zdjąłem/zdjęłam do odpowiednich argumentów, a następnie uzupełnić krótką historię, w której zostają użyte utworzone połączenia wyrazowe:
Ów typ zadania, oparty na wyborze słowa z ramki, stanowi jeszcze jeden sposób przypomnienia zasobu czasowników zakończonych na -ąć i pozwala sprawdzić znajomość ich form, znaczeń oraz kolokacji. W związku z tym, że opowiadana historia dotyczy kobiety, odbiorcy są obligowani do używania 3. os. l. poj. r. żeńskiego, ale to zadanie można rozwijać, wprowadzając innych bohaterów i ćwicząc przy tym kolejne formy gramatyczne.
W części poświęconej trudniejszym formom czasu przeszłego nie mogło zabraknąć serii ćwiczeń służących utrwalaniu form jakże kłopotliwego czasownika iść. Przypomnieniu jego odmiany w czasie przeszłym służy tabelka, którą należy uzupełnić formami 1. os. i 2. os. l. poj. i l. mn., a podane formy 3. os. różnych rodzajów (on szedł, ona szła, oni szli, one szły) mają ukierunkowywać uważnych odbiorców na właściwy temat czasownika. Uczący się mają już bowiem świadomość, że należy dodawać końcówki osobowe, ale nieraz dobierają niewłaściwy temat, czego efektem są formy typu: *idłem, *idłam, *idliśmy oraz bardziej zrozumiałe, choć też rażąco błędne: *szłem, *szedłam, *szedliśmy. Podanie form 3. os. zmniejsza ryzyko popełnienia tego typu błędów, a w wypadku ich wystąpienia można skłonić uczących się do dokonania korekty z wykorzystaniem wskazywanych tematów.
Czasownik iść stanowi podstawę słowotwórczą kolejnych czasowników, które są przedmiotem zadań o rosnącym stopniu trudności. Pierwszym z nich jest pogrupowanie pytań z formami czasu przeszłego czasownika pójść. Samo rozdzielanie pytań nieoficjalnych typu: Dokąd poszedłeś? Dokąd poszłaś? Dokąd poszliście? Dokąd poszłyście? i oficjalnych: Dokąd pan poszedł? Dokąd pani poszła? Dokąd panowie poszli? Dokąd państwo poszli? Dokąd panie poszły? nie przysparza większych problemów, a głównym celem tej kategoryzacji jest utrwalanie danych form fleksyjnych. Następne ćwiczenia są poświęcone czasownikom wejść oraz przyjść i obejmują serię fotografii, na podstawie których należy udzielić odpowiedzi na pytania, skąd wyszły oraz dokąd poszły poszczególne osoby (on, ona, oni i one).
Uczących się, którzy już opanowali czas przeszły czasowników: pójść, wyjść, przyjść, czeka jeszcze jedno wyzwanie, jakim jest właściwa odmiana kolejnej serii pokrewnych czasowników: wejść, zejść, odejść, obejść, podejść, rozejść się. Formy rodzaju męskiego l. poj. różnią się tu od pozostałych brakiem przedrostków: we-, ze-, ode-, obe-, pode-, roze-, których miejsce zajmują formanty bez samogłoski. Po uzupełnieniu tabelki z formami czasownika wejść uczący się wykonują trudniejsze ćwiczenie, które polega na uzupełnieniu zdań właściwą formą odpowiednio dobranego słowa:
Uczący się najpierw muszą ustalić, jakiego czasownika użyć (a zapis, który koresponduje z warstwą znaczenia, dostarcza im pewnej wskazówki), by następnie posłużyć się wymaganą formą 3. os. l. poj. r. męskiego, żeńskiego i męskoosobowego.
Zwieńczeniem tej serii ćwiczeń są preparowane posty internautów, którzy odpowiadają na pytanie, dokąd poszli w zeszłym tygodniu. Krótkie wypowiedzi należy uzupełnić wyrazami pochodnymi czasownika iść, tworząc ich właściwą formę gramatyczną, a w związku z tym, że nadawcami kreowanych przekazów są przedstawiciele różnych płci, można tu sprawdzić znajomość różnych form osobowych.
Dalsze ćwiczenia są poświęcone serii kolejnych czasowników, których temat czasu przeszłego należy zapamiętać. Aby uczący się nie odczuwali ich nadmiaru, ograniczono się do stosunkowo niewielkiego zasobu popularnych leksemów, a ponadto podzielono je na dwie grupy (6+6), które są przedmiotem wypełnianych tabelek oraz następujących po nich ćwiczeń. W pierwszej serii znalazły się czasowniki: móc, biec, piec, uciec, kłaść, upaść, a sprawdzaniu znajomości ich form służy dość krótka historia, którą należy uzupełnić właściwymi słowami:
W powyższym tekście są prezentowane uprzednio utrwalane formy czasowników – poczynając od tych najprostszych (pojechałam, zaprosiłam, rozmawiałyśmy), po te zakończone na -eć i -ąć (leżałam, musiałam, potknęłam się), a skończywszy na formach czasownika iść (szłam, poszedł). Zadaniem uczących się jest zaś wstawianie form, które dotąd nie były przedmiotem podobnych ćwiczeń, a powtarzaniu tych i innych czasowników służy następnie seria obrazków, na podstawie których należy zrelacjonować przeczytaną historię, używając form 3. os. l. poj.:
Dzięki serii prostych rysunków można sprawdzić stopień znajomości słownictwa oraz trudniejszych form czasu przeszłego (nie mogła wstać, biegła, potknęła się, upadła, ktoś podszedł i pomógł jej wstać, autobus uciekł), a napotykane tu problemy stają się impulsem, aby powrócić do poprzednich ćwiczeń i występujących tam konstrukcji.
Druga grupa trudniejszych form czasu przeszłego obejmuje czasowniki: nieść, wieźć, znaleźć, wynaleźć, jeść, siąść, w których dodatkową trudność do opanowania stanowią alternacje samogłoskowe a:e. Po uzupełnieniu tabel gramatycznych zadaniem odbiorców staje się użycie form czasu przeszłego w krótkich dialogach:
Podawane formy 2. os. (zjadłaś, wsiadłaś, pojechałaś, przyjechałeś) przypominają o konieczności dodawania odpowiedniej końcówki osobowej, a także dostarczają wskazówki, jakim rodzajem gramatycznym należy się posłużyć przy wypełnianiu luk. Główna trudność tego ćwiczenia polega jednak na użyciu właściwego tematu i dokonywaniu wymaganych alternacji samogłosek.
Obie grupy czasowników, których tematy należy zapamiętać, łączy zaś ćwiczenie oparte na krótkiej historii:
W nawiasach pojawiają się czasowniki, które były ćwiczone w poprzedniej serii: móc, pobiec, kłaść, wpaść, ukraść, uciec, oraz te, które były utrwalane w następnej kolejności jako wymagające wymian samogłoskowych: przywieźć, znaleźć, siąść, zanieść, wynieść. Sprawdzaniu znajomości ich form służą też obrazki, które są bodźcem do relacjonowania powyższej historii.
Ćwiczenia poświęcone trudniejszym formom zajmują dość dużą część rozdziału poświęconego czasowi przeszłemu. Ważne jest bowiem to, by koncentrować uwagę na tym, co sprawia najwięcej problemów, a zarazem dbać o to, by uczący się nie odczuwali nadmiernego ciężaru ćwiczeń – stąd też podział materiału na mniejsze partie oraz zadania, które opierają się na krótkich dialogach lub prostych fabułach z elementami humoru. Co istotne, trudniejsze formy powracają w kolejnych ćwiczeniach, które odznaczają się coraz bogatszym zasobem czasowników.
Końcowe ćwiczenia wymagają od uczących się wzmożonej koncentracji, gdyż zwiększa się liczebność i różnorodność czasowników, którymi należy się posłużyć przy uzupełnianiu luk. Aby nadać rozdziałowi pewną klamrę kompozycyjną, ponownie wykorzystano postaci dwojga narratorów, którzy prowadzą blog, dzieląc się tym razem wspomnieniami z sesji zaliczeniowej (co służy powtarzaniu 1. os. l. poj. r. męskiego i żeńskiego), a następnie relacjonują swoje zimowe wyjazdy ze znajomymi, używając przy tym form liczby mnogiej. Temat ferii zimowych jest podejmowany i w dalszych ćwiczeniach, które odwołują się do kolejnych form gatunkowych znanych z komunikacji internetowej – postów oraz maili.
Wątek podróży i poznawania atrakcji turystycznych pozwala przetestować znajomość odmiany trudniejszych czasowników, które były przedmiotem poprzednich ćwiczeń (np. chcieć, widzieć, zacząć, wsiąść, wysiąść, pójść, znaleźć), a ponadto dobrze służy przekazywaniu informacji o Polsce. Wykreowani autorzy blogów wspominają swój wyjazd w Sudety oraz podróż do Wrocławia, a nadawcy maili opisują swój krótki pobyt w znanych miasteczkach (Kazimierzu Dolnym oraz Świdnicy). Po wykonaniu serii tych ćwiczeń uczący się mają napisać mail z wakacji, używając przy tym odpowiednich form czasu przeszłego. O konieczności ich użycia przypominają dość liczne pytania pomocnicze: Dokąd pojechałeś / pojechałaś? Dokąd poleciałeś / poleciałaś?, Z kim podróżowałeś / podróżowałaś?, które zarazem wspomagają proces produkcji i nadają pisanym mailom podobną strukturę, służąc też kształtowaniu kompetencji genologicznej (zob. Dunin-Dudkowska 2018, Grochala 2019).
Zwieńczeniem całego rozdziału poświęconego czasowi przeszłemu są ćwiczenia oparte na znanym przeboju Czerwonych Gitar: Historia jednej znajomości. Treść tej piosenki wiąże się z tematem poprzedniego zadania (wspomnienia z wakacji) i pozwala przypomnieć o trudniejszych tematach czasu przeszłego (szłaś, niósł, uśmiechnęłaś się, nadszedł, musieliśmy). Kolejnym impulsem do ich powtórzenia staje się wysłuchanie coveru w wykonaniu zespołu Myslovitz oraz zestaw obrazków, które należy ułożyć we właściwej kolejności, relacjonując poznaną historię.
W publikacji Gramatyka z kulturą. Przez osoby rozdział poświęcony czasowi przeszłemu jest rozbudowany, gdyż liczy aż 36 stron (s. 75–110), a znaczną jego część stanowią nie tylko słowa, ale i związane z nimi rysunki oraz zdjęcia. Na podstawie zaprezentowanych tu fragmentów oraz ich krótkiego omówienia łatwo jednak wskazać podstawowe zasady nauczania gramatyki, które znalazły swoje odzwierciedlenie w układzie, formie oraz treści proponowanych ćwiczeń[5].
Strukturę lekcji języka polskiego i ćwiczeń gramatycznych wyznacza schemat: prezentacja – informacja – transformacja – produkcja. Na początku rozdziału są przedstawiane kolejne formy fleksyjne, potem pojawiają się tabelki gramatyczne do uzupełnienia, a po nich następują ćwiczenia polegające na transformacji czasowników podawanych w nawiasie albo w ramce, co wymaga od odbiorcy większej koncentracji i uważniejszej lektury uzupełnianego tekstu. Końcowym etapem są ćwiczenia, które skłaniają odbiorców do budowania dłuższych wypowiedzi – uczący się mają streścić uzupełnione historie (na podstawie zaprezentowanych obrazków) oraz napisać mail ze wspomnieniami wakacyjnej podróży. Istotną oś konstrukcyjną wyznacza też stopień trudności układanych zadań i ćwiczonych form, których zasób staje się coraz bardziej różnorodny.
W związku z tym, że omawiany zbiór ćwiczeń jest przeznaczony dla osób, które opanowały już podstawy języka polskiego na poziomie A2+/B1, a nacisk jest położony na praktyczną znajomość gramatyki, komentarze metajęzykowe są mocno ograniczone. Dużą rolę w przypominaniu reguł odgrywa zaś infografika. Służy ona udrażnianiu kanału z odbiorcą, upraszczaniu i wizualizacji przekazu (np. symbolem rodzaju męskiego jest krawat, oznaką rodzaju żeńskiego – naszyjnik, a rodzajowi nijakiemu towarzyszy obraz wisiorka ze słoneczkiem). Dzięki elementom infografiki można też lepiej ukazywać reguły tworzenia wymaganych form. Przydatna i popularna staje się tu wizualna metafora puzzli, z których są tworzone nowe formy leksykalne (poprzez usuwanie jednych członów oraz dodawanie drugich):
Dzięki wizualnym metaforom (puzzle), metonimiom konkretu (symbole poszczególnych rodzajów) oraz odpowiednio dobranym kolorom można nadać gramatycznym tabelom atrakcyjniejszą formę graficzną, przykuwając wzrok odbiorców i ukazując im poszczególne reguły w przejrzysty sposób.
Już samo wprowadzanie elementów infografiki stanowi sygnał ważności przekazywanych informacji i właśnie temu celowi służą dodatkowe symbole – żółte karteczki, na których są zapisywane słowa do zapamiętania, oraz żartobliwe znaki ostrzegawcze, które zapowiadają trudniejsze formy:
 |  |  |
Istotna jest jednak oszczędność w stosowaniu takich oznaczeń. Ich nadmiar sprawiać może bowiem, że odbiorcy nie będą im poświęcać zbyt wiele uwagi lub będą czuć się przytłoczeni sygnalizowanymi trudnościami.
Opanowanie reguł czasu przeszłego oraz poszczególnych form czasowników wymaga wielu ćwiczeń i powtarzalnych czynności. Ważne jest więc to, by chronić uczących się przed uczuciem znużenia, dbając o atrakcyjność proponowanych zadań.
Wzbudzaniu zainteresowania odbiorców służy barwna szata graficzna oraz multimodalność przekazu opartego na słowach i obrazach[6]. Dużą rolę w angażowaniu uwagi odgrywa też oczywiście temat ćwiczeń. W związku z tym, że Gramatyka z kulturą. Przez osoby jest kierowana głównie do młodych odbiorców, treść zadań odwołuje się właśnie do realiów życia szkolnego i studenckiego. Kreowani nadawcy blogów wspominają ostatni rok w szkole, piszą o swojej pierwszej sesji egzaminacyjnej, a następnie opisują ferie spędzane razem ze znajomymi.
Dbałości o różnorodność ćwiczeń (ich tematów, typów oraz form gatunkowych) towarzyszy troska o prostotę poleceń i powtarzalny charakter podejmowanych działań. Kreatywność przy tworzeniu ćwiczeń idzie tu w parze z wytyczaniem ich wyraźnych schematów konstrukcyjnych, które mają dawać poczucie przejrzystości reguł i służyć ich sprawniejszemu opanowywaniu.
Nauka języka polskiego wśród wschodnich Słowian wymaga zwiększonego nacisku na rozwijanie kompetencji gramatycznej i zwalczanie natarczywych interferencji językowych. Nawet na wyższych poziomach nauczania zdarza się, że wschodni Słowianie, którzy posługują się polszczyzną, pomijają wymagane tu końcówki fleksyjne (*ja był, *ja robiła), a przy używaniu form liczby mnogiej nie dokonują rozróżnienia rodzaju męsko- i niemęskoosobowego. Czasem są to uchybienia od razu widoczne i słyszalne – np. dziewczyny mówili, problemy byli, ale przy używaniu form 1. os. l. mn., gdy ucząca się mówi: rozmawialiśmy, spacerowaliśmy, czasem trzeba przeprowadzić swoiste „śledztwo” (kto uczestniczył w danej sytuacji), aby stwierdzić błąd gramatyczny bądź jego brak.
Uczulaniu na konieczność dodawania odpowiednich końcówek fleksyjnych sprzyjają ćwiczenia oparte na formie blogów, postów i maili pisanych przez przedstawicieli różnych płci, a szczególnie cenne są tu krótkie dialogi, których uzupełnienie wymaga wcześniejszego ustalenia, kto do kogo mówi. Utrwalaniu końcówek osobowych służą też trudniejsze formy, które są przedmiotem osobnych ćwiczeń i wchodzą w skład kolejnych zadań. Ważne jest bowiem to, aby systematycznie powracać do najbardziej kłopotliwych form, nie zapominając o nich w dalszych ćwiczeniach, a także stwarzając pole do ich używania w kreowanych sytuacjach komunikacyjnych.
Choć prezentowane ćwiczenia mają służyć nauczaniu form czasu przeszłego, to jednak nie ograniczają się jedynie do tego zagadnienia językowego, obejmując i inne tematy gramatyczne, np. wspominanie dawnych działań dostarcza okazji, by przypomnieć pary aspektowe czasowników oraz konteksty ich użycia, a utrwalanie form czasownika pójść stwarza możliwość powtórzenia składni czasowników ruchu oraz końcówek dopełniacza: pójść do… czy biernika: pójść na…, pójść nad…. Duży nacisk został też położony na rozwój kompetencji leksykalnej, komunikacyjnej i kulturowej – przypominane są liczne zwroty odnoszące się do życia codziennego, pojawiają się różne formy gatunkowe, a kreowani nadawcy blogów odwołują się do polskich realiów, wspominając swoją studniówkę, wakacje na Mazurach oraz nad Bałtykiem, przeprowadzkę do Warszawy i Krakowa, a także powrót do domu na święta Bożego Narodzenia. Tym samym – zgodnie z tytułem: Gramatyka z kulturą – ćwiczenia gramatyczne służą przybliżaniu wybranych elementów polskiej rzeczywistości.
W Gramatyce z kulturą. Przez osoby rozdział poświęcony czasowi przeszłemu liczy aż 70 ćwiczeń, co świadczy o złożoności tego zagadnienia i potrzebie jego częstego utrwalania. W procesie nauczania języka polskiego wschodnich Słowian formy czasu przeszłego są bowiem przedmiotem licznych interferencji, których przejawem jest brak wymaganych końcówek osobowych, mylenie rodzajów gramatycznych, pomijanie alternacji samogłoskowych (przy czasownikach zakończonych na -eć, -ąć) oraz niewłaściwe postaci tematów czasowników nieregularnych (iść, znaleźć, jeść, wsiąść).
Dbałości o uwzględnianie różnorodnych czasowników towarzyszy troska o przejrzysty układ ćwiczeń (od prezentacji nauczanych form do wymogu ich tworzenia) oraz podział materiału na poszczególne serie trudniejszych czasowników. Istotne jest także to, by chronić uczących się przed uczuciem znużenia, dbając o wizualną atrakcyjność ćwiczeń, różnorodność ich typów i tematów oraz łącząc naukę gramatyki z rozwijaniem innych kompetencji (leksykalnej, komunikacyjnej oraz kulturowej). Ważny jest również ludyczny wymiar proponowanych ćwiczeń – choć czas przeszły stanowi złożone zagadnienie, to jego nauka może być przyjemna, stając się okazją do prezentowania ciekawych wspomnień oraz tworzenia prostych historii, których osnową są nie tylko słowa, ale i obrazy.
Buttler D., Kurkowska H., Satkiewicz H., 1973, Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności gramatycznej, Warszawa.
Dąbrowska A., Dobesz U., Pasieka M., 2010, Poradnik metodyczny dla nauczycieli języka polskiego jako obcego na Wschodzie, Warszawa.
Dunin-Dudkowska A., 2018, Gatunki wypowiedzi w kontekście glottodydaktycznym, „Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców”, t. 25, s. 111–122. https://doi.org/10.18778/0860-6587.25.10
Gębal P.E., Miodunka W.T., 2020, Dydaktyka i metodyka nauczania języka polskiego jako obcego i drugiego, Warszawa.
Górska A., 2015, Błędy studentów z Ukrainy – zapobieganie i eliminacja w grupach o zróżnicowanych możliwościach (na podstawie doświadczeń Centrum Partnerstwa Wschodniego Uniwersytetu Opolskiego), „Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców”, t. 22, s. 357–370. https://doi.org/10.18778/0860-6587.22.24
Grochala B., 2019, O kształtowaniu kompetencji genologicznej w nauczaniu języka polskiego jako obcego, „Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców”, t. 26, s. 357–370. https://doi.org/10.18778/0860-6587.26.15
Izdebska-Długosz D., 2021, Błędy gramatyczne w polszczyźnie studentów ukraińskojęzycznych, Kraków.
Jasińska A., 2016, Jak objaśniać gramatykę uczącym się języka polskiego jako obcego, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Ad Didacticam Litterarum Polonarum Et Linguae Polonae Pertinentia”, 7 (223), s. 67–78.
Kaleta R., 2015, Glottodydaktyczne błędy analogiczne na przykładzie języka polskiego i języka białoruskiego, „Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców”, t. 22, s. 319–335. https://doi.org/10.18778/0860-6587.22.22
Karczmarczuk B., Przechodzka G., 1995, Różnice strukturalne między językiem polskim i rosyjskim a kształcenie sprawności komunikacyjnej (wybrane zagadnienia), w: J. Mazur (red.), Kształcenie sprawności komunikacyjnej Polaków ze Wschodu, Lublin, s. 137–146.
Komorowska H., 1993, Podstawy metodyki nauczania języków obcych, Warszawa.
Krawczuk A., 2006, Błędy gramatyczne studentów polonistyki lwowskiej spowodowane polsko-ukraińską interferencją, „Postscriptum”, nr 2 (52), s. 137–153.
Krawczuk А., Kowalewski J., 2017, Metodika wykładania polskoj mowy, Kijów.
Lechowicz J., Podsiadły J., 2001, Ten, ta, to. Ćwiczenia nie tylko gramatyczne dla cudzoziemców, Łódź.
Maliszewski B., 2014, Per errata ad astra – zwalczanie interferencji gramatycznych w procesie nauczania języka polskiego studentów ze Wschodu, w: M. Dziwisz i in. (red.), Błąd w literaturze, kulturze i językach narodów słowiańskich, Lublin, s. 221–230.
Maliszewski B., 2019, Ku absencji interferencji – sposoby utrwalania poprawnych form gramatycznych w nauczaniu języka polskiego młodzieży z Ukrainy, „Roczniki Humanistyczne”, t. LXVII, z. 10, s. 99–112. https://doi.org/10.18290/rh.2019.67.10-7
Maliszewski B., 2021, Gramatyka z kulturą – o współczesnych ścieżkach nauczania gramatyki, „Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców”, t. 28, s. 239–253. https://doi.org/10.18778/0860-6587.28.16
Maliszewski B., 2023, Gramatyka z kulturą. Przez osoby, opr. graf. K. Wójcik, Lublin, wydanie elektroniczne: https://www.researchgate.net/publication/372196003_Gramatyka_z_kultura_Przez_osoby [09.01.2024].
Małolepsza M., Szymkiewicz A., 2005, Hurra!!! Po polsku 1, Kraków.
Miodek J., 1983, Rzecz o języku. Szkice o współczesnej polszczyźnie, Wrocław.
Przechodzka G., 1993, Z problematyki interferencji językowej w nauczaniu języka polskiego Polaków ze Wschodu, w: J. Mazur (red.), Metodyka kształcenia językowego Polaków ze Wschodu, Lublin, s. 39–48.
Sałęga-Bielowicz B., Gałat E., 2020, Język polski? Chcę i mogę! Część II, Kraków.
Stempek I., Stelmach A., Dawidek S., Szymkiewicz A., 2020, Polski krok po kroku. Podręcznik A1, Kraków.
