https://orcid.org/0000-0002-5787-4185
Abstrakt
Artykuł poświęcony jest wariantom grafemów ą i ę w piśmie Ukraińców uczących się języka polskiego jako drugiego. Punktem wyjścia do analizy były realizacje tych grafemów w piśmie Polaków, opracowane przez K. Bielskiego w ramach badań z zakresu kryminalistycznej analizy pismoznawczej. Materiał badawczy stanowiły zapisy wykonane w formie dyktanda. Został on przeanalizowany pod kątem jakościowym (wyznaczono repertuar standardowych i innowacyjnych wariantów badanych grafemów) oraz ilościowym (porównano frekwencję występowania poszczególnych wariantów w analizowanym materiale oraz w ustaleniach kryminalistycznych). Wyniki analizy wskazują na istotne odstępstwa w sposobie pisania grafemów ą i ę przez studentów z Ukrainy względem zapisu typowego dla rodzimych użytkowników języka polskiego.
Słowa kluczowe: język polski jako nierodzimy, pismo odręczne, warianty grafemów, błędy grafii, kryminalistyczna analiza pismoznawcza, studenci z Ukrainy
Abstract
The article discusses the variants of the ą and ę graphemes used by Ukrainians learning Polish as a second language. A forensic handwriting analysis study of the two graphemes as written by native speakers of Polish served as the basis for the analysis. The research material consisted of texts that were dictated to the students and was examined with a focus on variants and the frequency of their occurrence. The results of the study indicate there are significant differences in the way Ukrainian students and native Polish speakers use both graphemes.
Keywords: Polish as a non-native language, handwriting, grapheme variants, graphic errors, forensic handwriting analysis, Ukrainian students
Problematyka artykułu dotyczy opisu grafii ukraińskich studentów uczących się języka polskiego jako drugiego, w szczególności zaś sposobów realizacji dwóch grafemów charakterystycznych dla polskiej wersji alfabetu łacińskiego: ą i ę. Jak wynika z praktyki dydaktyków języka polskiego jako nierodzimego, pismo osób uczących się polszczyzny różni się, niejednokrotnie znacznie, od pisma Polaków. Celem badań, które prowadzę, jest wypracowanie takich narzędzi opisu pisowni (w tym także grafii) cudzoziemskiej, które pozwolą zachować rygor naukowy w jej analizie[1]. Fakt, że językoznawstwo polonistyczne nie dysponowało do tej pory odpowiednim instrumentarium pozwalającym badać pismo odręczne osób dorosłych posługujących się swoim nierodzimym językiem[2] sprawia, że konieczne jest zastosowanie podejścia interdyscyplinarnego i odwołanie się do osiągnięć innej dziedziny wiedzy – kryminalistyki. W niniejszym badaniu używam więc narzędzi kryminalistycznej analizy pismoznawczej dostosowanych do potrzeb glottodydaktyki polonistycznej, natomiast materiał stanowią próbki tekstów pisane przez studentów z Ukrainy.
Analiza pismoznawcza zajmuje się badaniem czterech warstw pisma (graficznej, językowej, treściowej i technicznej) w celu identyfikacji autora lub wykonawcy pisma, czasu i sposobu jego sporządzenia lub autentyczności dokumentu (por. STP). Z perspektywy nauczania języka polskiego jako nierodzimego najbardziej przydatne dokonania kryminalistyki dotyczą opisu i klasyfikacji odmian grafemów notowanych w piśmie Polaków. Orientacja kryminalistyki jest deskryptywna: jej celem jest opisanie tego, co typowe i nietypowe, aby na tej podstawie porównywać teksty pisane. Powstałe na gruncie tej dziedziny wiedzy opracowania katalogują odmiany grafemów używane przez rodzimych użytkowników polszczyzny – dają więc obraz uzusu piśmienniczego Polaków[3]. Dysponując takim opisem, glottodydaktycy mogą przyjrzeć się grafizmowi cudzoziemców, wskazać jego charakterystyczne cechy i prowadzić refleksję nad ich znaczeniem dla procesu dydaktycznego.
Litery ą i ę występują jedynie w polskiej odmianie alfabetu łacińskiego i każdy cudzoziemiec, nawet posługujący się tym alfabetem jako swoim rodzimym, musi opanować ich tworzenie w procesie uczenia się polszczyzny. Realizacje tych grafemów w piśmie cudzoziemców są więc w dużej mierze wolne od błędów interferencyjnych (tzw. grafii nietypowej, por. Zawadka 2015, s. 270–271) i ich analiza nie wymaga odniesienia się do standardu zapisu odręcznego innych wersji alfabetu łacińskiego. Fakt, że są to znaki nowe dla wszystkich uczących się, sprawia natomiast, że często są one realizowane w sposób innowacyjny (Zawadka, tamże).
Grafemy ą i ę występują prawie wyłącznie w formie minuskuły[4]. Ich budowa jest trójdzielna w przypadku grafemu ą (składają się nań grafem podstawowy a, czyli owal i trzon oraz znak diakrytyczny) oraz dwudzielna w przypadku grafemu ę (którego elementami są grafem podstawowy e oraz znak diakrytyczny).
Grupę badawczą stanowili ukraińscy studenci kierunku studia polskie z językiem angielskim, prowadzonego na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Łódzkiego od maja 2022 r. W badaniu wzięło udział 49 probantów posługujących się polszczyzną na poziomie A1+. Wszystkie osoby rozpoczęły studia ze znajomością alfabetu łacińskiego (albo w wersji dla języka polskiego, albo w wersji dla języka angielskiego).
Grupę tę można uznać za reprezentatywną do pewnego stopnia: badaniem – jak to się czyni w kryminalistyce – zostały objęte osoby, które poświęcają względnie dużo czasu na pisanie odręczne. Istnieje natomiast ważna różnica pomiędzy studentami studiów polskich, a choćby tymi Ukraińcami, którzy zdają egzaminy certyfikatowe z JPJO: wszyscy probanci podlegali formalnej edukacji językowej i mieli możliwość zapoznania się z pismem odręcznym licznych rodzimych użytkowników języka sprawnych w pisaniu (wykładowców), co znaczy, że zetknęli się ze wzorcem, który mogli sobie przyswoić. Należy zatem założyć, że pismo odręczne osób, które uczyły się JPJO samodzielnie, poprzez kontakty z Polakami, będzie w jeszcze większym stopniu odbiegać od standardu dla rodzimych użytkowników polszczyzny. Wszelkie wysnute w niniejszym tekście wnioski odnoszą się więc do badanej grupy (ukraińskich studentów studiów polskich w UŁ), natomiast mogą być potencjalnie uogólnianie i odnosić się do osób z Ukrainy uczących się JPJO na poziomie A.
Materiał badawczy został zebrany w formie dyktanda przeprowadzonego podczas zajęć. Studenci nie byli informowani przed napisaniem dyktanda, jaki jest cel przeprowadzanego badania. Tekst dyktanda obejmował 5 wystąpień grafemu ą oraz 17 wystąpień grafemu ę. W sumie analizie poddano więc 245 wystąpień grafemu ą oraz 833 wystąpienia grafemu ę [5].
Celem badania była weryfikacja hipotezy, że istnieją ilościowe i jakościowe różnice w sposobach realizacji grafemów ą i ę pomiędzy rodzimymi użytkownikami polszczyzny a osobami, dla których pisownia polska jest pisownią nierodzimą, w tym wypadku Ukraińcami uczącymi się języka polskiego w UŁ.
Punkt odniesienia stanowią ustalenia Krzysztofa Bielskiego (1999), na podstawie których wyszczególniono standardowe[6] warianty zapisu omawianych liter w piśmie Polaków wraz z częstotliwością ich występowania. Wszystkie sposoby realizacji grafemów ą i ę, które zostały zarejestrowane w badaniu Bielskiego, uznano za standardowe w piśmie Polaków[7]. Następnie przeanalizowano warianty obecne w materiale badawczym, wyznaczono ich repertuar i frekwencję. Wyszczególniono zapisy o charakterze innowacyjnym i nadano im nazwy z użyciem terminologii kryminalistycznej. Na koniec porównano częstotliwości występowania poszczególnych wariantów standardowych w grupie rodzimych i nierodzimych użytkowników języka polskiego.
W swoich badaniach Bielski[8] wyodrębnia 9 sposobów kreślenia znaku diakrytycznego w grafemach ą i ę, z czego do 8 przyporządkowano przykłady występujące w materiale badawczym. Były to kreślenie diakrytyku: osobnym ruchem[9], ruchem przywodzącym (w lewo), ruchem odwodzącym (w prawo), ruchem zstępującym (w dół), ruchem złożonym (rozumianym jako ponad dwukrotna zmiana kierunku prowadzenia środka pisarskiego), pętlicowo, osobnym ruchem oraz kreślenie grafemu w sposób, który nie pozwalał na rozpoznanie go bez kontekstu (w sposób niedystynktywny). Ósmą kategorią wyróżnioną przez kryminalistyka był brak znaku diakrytycznego. Ponieważ z perspektywy językoznawczej jest to błąd ortograficzny (użycie niewłaściwego grafemu: a zam. ą oraz e zam. ę) kategoria ta została wykluczona z niniejszego badania.
Przykłady standardowych realizacji grafemów ą i ę w piśmie badanych studentów przedstawia tab. 1.
Tabela 1. Standardowe (nieinnowacyjne) realizacje grafemów ą i ę w piśmie badanych Ukraińców
| ą | ę | |
|---|---|---|
| Znak diakrytyczny dostawiany osobnym ruchem | |
|
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem przywodzącym (w lewo) | |
|
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem odwodzącym (w prawo) | |
|
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem zstępującym (w dół) | |
|
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem złożonym | |
|
| Znak diakrytyczny kreślony w formie pętlicy | |
|
| Zmiana kierunku prowadzenia środka pisarskiego pod kątem prostym | |
|
| Grafem nierozpoznawalny bez kontekstu (niedystynktywny) | |
|
Źródło: opracowanie własne
Wszystkie zaobserwowane w materiale warianty, które nie mieściły się w dostępnych kategoriach, zostały uznane za realizacje innowacyjne i nazwane z użyciem terminologii kryminalistycznej. W taki sposób udało się wyróżnić 8 innowacyjnych kształtów znaku diakrytycznego w grafemie ą oraz 5 innowacyjnych kształtów znaku diakrytycznego w grafemie ę.
Przykłady innowacyjnych realizacji grafemów ą i ę w piśmie badanych studentów przedstawia tab. 2.
Tabela 2. Innowacyjne realizacje grafemów ą i ę w piśmie badanych Ukraińców
| ą | ę | |
|---|---|---|
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem zstępującym, a następnie przywodzącym (w lewo) |  |
brak przykładu w materiale |
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem zstępującym, a następnie odwodzącym (w prawo) |  |
 |
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem wstępująco-zstępującym (w prawo) |  |
 |
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem wstępująco-zstępującym (w lewo) | brak przykładu w materiale |  |
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem zstępującym ukośnie (w lewo) |  |
 |
| Innowacyjne położenie znaku diakrytycznego |  |
 |
| Znak diakrytyczny kreślony bez trzonu |  |
brak przykładu w materiale |
| Pętlicowe powiązanie trzonu ze znakiem diakrytycznym10 |  |
 |
| Brak punktu styku znaku diakrytycznego z trzonem |  |
 |
Źródło: opracowanie własne
Porównanie liczby wariantów obecnych w piśmie Polaków i Ukraińców pokazuje, że nierodzimi użytkownicy polszczyzny używają wielu realizacji innowacyjnych, niestosowanych przez Polaków oraz że stanowią one odpowiednio niemal 60% występujących wariantów (ą) oraz 50% występujących wariantów (ę).
Kolejnym etapem badania było porównanie frekwencji poszczególnych wariantów omawianych grafemów w badaniach kryminalistycznych i analizowanym materiale. Uzyskane dane przedstawiono w tabelach poniżej. W pierwszej kolumnie tabeli wymieniono warianty realizacji grafemu w kolejności, w której zostały one opisane w oryginalnym opracowaniu (Bielski 1999).
Na podstawie danych wyrażonych liczbami bezwzględnymi obliczono, u jakiego procenta probantów pojawił się dany wariant zapisu. Informacje te przedstawione są w kolumnach 2 i 3. W ostatniej kolumnie tabeli oznaczono strzałkami te warianty, których częstość występowania w grupie badawczej była inna niż wśród polskich probantów. Strzałka skierowana w górę oznacza częstsze, a skierowana w dół – rzadsze występowanie danego wariantu w materiale badawczym. Ostatni wers tabeli zawiera informację na temat frekwencji wariantów innowacyjnych w badaniu.
Tabela 3. Porównanie częstotliwości występowania poszczególnych wariantów grafemu ą w piśmie Polaków i Ukraińców[11]
| Wariant grafemu ą | Frekwencja w piśmie Polaków (na podstawie: Bielski 1999) |
Frekwencja w piśmie Ukraińców (dane własne)[10] |
|
|---|---|---|---|
| Znak diakrytyczny dostawiany osobnym ruchem | 13% | 14% | |
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem przywodzącym (w lewo) | 69% | 22% | ↓ |
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem odwodzącym (w prawo) | 49% | 38% | ↓ |
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem zstępującym (w dół) | 15% | 18% | ↑ |
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem złożonym | 4% | 14% | ↑ |
| Znak diakrytyczny kreślony w formie pętlicy | 7% | 2% | ↓ |
| Grafem nierozpoznawalny bez kontekstu (niedystynktywny) | 67% | 10% | ↓ |
| Warianty innowacyjne | nie dotyczy | 57% | |
Źródło: opracowanie własne
Jak wskazują dane ujęte w tabeli, najczęstszą cechą pojawiającą się w tekstach pisanych przez probantów z Ukrainy jest występowanie innowacyjnych wariantów zapisu (pojawiają się one u 57% osób biorących udział w badaniu).
Także frekwencja nieinnowacyjnych wariantów grafemu ą jest różna w grupie probantów polskich i ukraińskich w niemal wszystkich kategoriach. Spośród wariantów zapisu rozpoznawalnych bez kontekstu największe różnice występują w przypadku:
Pozostałe warianty występują z podobną częstotliwością. W przypadku dostawiania diakrytyku osobnym ruchem warto jednak zwrócić uwagę na niewidoczne w tabeli dane jakościowe. W badaniu Bielskiego cecha ta współwystępowała z tendencją do łączenia litery podstawowej (a) z kolejną literą. Dostawianie diakrytyku wynikało więc z ergonomii procesu pisania. Natomiast w piśmie studentów z Ukrainy cecha ta pojawia się niezależnie. Może to wynikać z nawyku pisarskiego (dostawianie elementu nowego, „obcego”) albo wiązać się w wątpliwościami ortograficznymi osoby piszącej (dostawianie znaku diakrytycznego „po namyśle”).
Tabela 4. Porównanie częstotliwości występowania poszczególnych wariantów grafemu ę w piśmie Polaków i Ukraińców
| Wariant grafemu ę | Frekwencja w piśmie Polaków (na podstawie: Bielski 1999) | Frekwencja w piśmie Ukraińców (dane własne) | |
|---|---|---|---|
| Znak diakrytyczny dostawiany osobnym ruchem | 9% | 32% | ↑ |
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem przywodzącym (w lewo) | 74% | 20% | ↓ |
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem odwodzącym (w prawo) | 45% | 51% | ↑ |
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem zstępującym (w dół) | 8% | 28% | ↑ |
| Znak diakrytyczny kreślony ruchem złożonym | 4% | 28% | ↑ |
| Znak diakrytyczny kreślony w formie pętlicy | 20% | 2% | ↓ |
| Zmiana kierunku prowadzenia środka pisarskiego pod kątem prostym | 4% | 14% | ↑ |
| Grafem nierozpoznawalny bez kontekstu | 15% | 4% | ↓ |
| Warianty innowacyjne | nie dotyczy | 51% | |
Źródło: opracowanie własne
W przypadku litery ę warianty innowacyjne pojawiły się nieco rzadziej, jednak wciąż u ponad połowy osób biorących udział w badaniu (51%). Wszystkie nieinnowacyjne, dystynktywne warianty występowały w obu grupach badawczych z różną frekwencją:
Także dostawianie znaku diakrytycznego osobnym ruchem występuje z ponad trzykrotnie wyższą frekwencją w badanym przeze mnie materiale. Podobnie jak w przypadku grafemu ą – nakładają się na to różnice jakościowe: wiązanie litery podstawowej e z kolejną literą wyrazu i dostawianie znaku diakrytycznego później (u Polaków) oraz prawdopodobne wahania ortograficzne (szczególnie gdy litera występuje w wygłosie) u Ukraińców.
Dla obu grafemów zwraca uwagę zjawisko rozpowszechnionego stosowania niedystynktywnych wariantów w piśmie rodzimych użytkowników języka i jednocześnie znacznie niższa częstotliwość występowania tego zjawiska w grafii osób, dla których język polski jest językiem nierodzimym. Dla grafemu ą frekwencja wynosi odpowiednio 67% i 10%, dla grafemu ę – 15% i 4%)[12]. Przyczyny tego zjawiska mogą być dwojakie:
Uzyskane wyniki jednoznacznie wskazują, że pismo studentów z Ukrainy odbiega od standardu dla rodzimych użytkowników polszczyzny zarówno ilościowo, jak i jakościowo. Zjawiska marginalne w piśmie Polaków (takie jak złożona budowa znaku diakrytycznego) pojawiają się w nim częściej, a rozpowszechnione (np. niemożność identyfikacji grafemu bez kontekstu) – rzadziej. Także przyczyny występowania niektórych cech grafizmu mogą się różnić, jak dzieje się w przypadku dostawiania diakrytyku osobnym ruchem: u Polaków wiąże się ono z ergonomią procesu pisania, u studentów-cudzoziemców – prawdopodobnie z wahaniami dotyczącymi ortografii. Często obserwuje się także innowacyjne kształty grafemów, nieobecne w zapisie rodzimych użytkowników polszczyzny – w badanej grupie wystąpiły one u połowy probantów.
Należy rozważyć, jakie implikacje dydaktyczne mają w szczególności dwie zarejestrowane różnice. Pierwszą jest status innowacyjnych kształtów grafemów. Czy powinny być one traktowane jako niepoprawne? Odpowiedź na to pytanie zależy od przyjętej definicji błędu językowego i lokuje się na spektrum pomiędzy podejściem Franciszka Gruczy (1978) – błąd to wszystko, co zaburza komunikację – a tym przedstawionym w Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny (WSPP 2011) – błąd to nieuzasadnione odstępstwo od normy. Jeśli przyjmiemy definicję pierwszą, okaże się, że zbadania wymaga komunikatywność poszczególnych wariantów z perspektywy rodzimych użytkowników polszczyzny[13]. Jeśli drugą – pojawi się konieczność ustalenia stosunku między opisanym przez kryminalistykę uzusem graficznym a niezdefiniowaną jeszcze normą w tym zakresie (por. przyp. 8).
Obraz ten komplikuje druga z zaobserwowanych różnic – ta w częstotliwości występowania wariantów niedystynktywnych. Wśród polskich probantów aż 67% zapisało grafem ą oraz 15% grafem ę w sposób niemożliwy do rozpoznania bez kontekstu. Jeśli przyjmiemy dokonania kryminalistyki za podstawę opisu standardu dla rodzimych użytkowników polszczyzny, to powstaje pytanie: czy wolno nam takie same warianty w piśmie cudzoziemskim uznawać za błędne? Być może należałoby je uznać za bezwzględnie akceptowalne albo akceptowalne jedynie wtedy, kiedy ich użycie nie prowadzi do powstania innego błędu, np. fleksyjnego (użycie ą zamiast ę)? Możliwe jest także przyjęcie surowszego stanowiska wobec takich błędów grafii i dążenie do całkowitego ich wyeliminowania. Nagromadzenie błędów wszelkich kategorii wpływa bowiem negatywnie na zrozumiałość pisanych tekstów, a ponieważ szczególnie na niższych etapach zaawansowania językowego wielu błędów gramatycznych i leksykalnych nie da się uniknąć, można skupić się na tych, które skorygować będzie łatwiej, a do takich błędy zapisu bez wątpienia należą.
Przedstawione powyżej badanie dotyczy jedynie dwóch grafemów i obejmuje określoną grupę uczących się JPJO, nieuprawnionym byłoby więc traktowanie jego wyników jako naukowego dowodu na odmienność grafii cudzoziemców i grafii Polaków. Potrzebne są dalsze analizy obejmujące probantów posługujących się różnymi systemami zapisu w swoich rodzimych językach i znających polszczyznę na różnych poziomach zaawansowania językowego. Wydaje się natomiast, że podejście interdyscyplinarne z wykorzystaniem kryminalistycznej analizy pismoznawczej może stanowić ważny krok w stronę zapewnienia standardu naukowego w badaniach tego przejawu kompetencji w języku polskim jako nierodzimym.
Awramiuk E., 2006, Lingwistyczne podstawy nauki czytania i pisania po polsku, Białystok.
Bielski K., 1999, Niektóre zagadnienia dystynktywności cech w znakach diakrytycznych liter „ą” i „ę”, w: Wybrane tendencje ruchu determinujące uzewnętrznianie się zjawiska powtarzalności w elementach konstrukcyjnych owali, trzonów oraz niektórych znaków diakrytycznych, „Zeszyty Metodyczne Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego”, nr 1, Warszawa, s. 79–100.
Dąbrowska A., Pasieka M., 2015, Błąd językowy – co to takiego? Rozważania o błędzie językowym w glottodydaktyce polonistycznej, „Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców”, nr 22, s. 21–48.
Dembowska-Wosik I., 2018, „Does spelling count, teacher?”. Issues in teaching and testing spelling in Polish as a foreign language, w: E. Guitérrez-Rubio, A. Grishchenko, E. Kislova, D. Kruk, T. Speed, Z. Týrová (red.), Die Welt der Slaven 64. Polyslav 21, Wiesbaden, s. 50–59.
Dembowska-Wosik I., 2019, Understanding misspellings made by users of Polish as L2 by language teachers and non-teachers, w: E. Guitérrez-Rubio, D. Kruk, I. Pálosi, T. Speed, Z. Týrová, D. Vashchenko, A. Wysocka (red.), Die Welt der Slaven 65. Polyslav 22, Wiesbaden, s. 75–84.
Dembowska-Wosik I., 2020a, O postrzeganiu i ocenianiu błędów pisowni przez nauczycieli JPJO, w: E. Kubicka, M. Berend, A. Walkiewicz (red.), Nowe perspektywy w nauczaniu języka polskiego jako obcego V, Toruń, s. 105–106.
Dembowska-Wosik I., 2020b, O rozumieniu terminów: błąd ortograficzny, błąd graficzny, literówka przez nauczycieli języka polskiego jako obcego. Wyniki badań ankietowych, w: I. Janowska, M. Biernacka (red.), Kierunki badań w glottodydaktyce polonistycznej, Kraków, s. 273–284.
Dembowska-Wosik I., 2021, Błędy pisowni w procesie nauczania języka polskiego jako obcego – perspektywa nauczycieli (wyniki badania ankietowego), w: K. Bednarska, D. Kruk, B. Popov, O. Saprikina, T. Speed, K. Szafraniec, S. Terekhnova, R. Tsonev, A. Wysocka (red.), Die Welt der Slaven 68. Polyslav 23, Wiesbaden, s. 58–67.
Dembowska-Wosik I., 2022, Kryminalistyczna analiza pisma a błędy grafii cudzoziemców uczących się języka polskiego, w: E. Awramiuk, K. Szamryk (red.), Z problematyki kształcenia językowego, t. IX, Białystok, s. 47–63.
Duke University, 2014, Duke report on Dyslexia International, https://www.slideshare.net/DyslexiaInternational/duke-report-on-dyslexia-international [10.04.2022].
Domagała A., Mirecka U. (red.), 2017, Zaburzenia komunikacji pisemnej, Gdańsk.
Grucza F., 1978., Ogólne zagadnienia lapsologii, w: F. Grucza (red.), Z problematyki błędów obcojęzycznych, Warszawa, s. 9–59.
Lewandowski W., 1999, Zespół cech dystynktywnych zlokalizowanych w znakach diakrytycznych liter „ą” i „ę”, w: Wybrane tendencje ruchu determinujące uzewnętrznianie się zjawiska powtarzalności w elementach konstrukcyjnych owali, trzonów oraz niektórych znaków diakrytycznych, „Zeszyty Metodyczne Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego”, nr 1, Warszawa, s. 79–100.
Liberek J., 2021, Norma językowa jako fakt społeczny fundowany na uzusie. Uwagi w kontekście Słownika właściwych użyć języka, „Język Polski”, z. 2, s. 34–48.
Mickiewicz J., 1997, Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji w starszym wieku szkolnym, Toruń.
Mickiewicz J., Mickiewicz A., 2011, Dysleksja rozwojowa. Podstawy diagnozy i terapii, Toruń.
Moszczyński J., Piotrowska J., 2008, Odmiany minuskuł oraz częstości ich występowania w rękopisach – badania pilotażowe, „Problemy Kryminalistyki”, nr 261, s. 35–42.
Nocoń J., 2012, Problemy i dylematy współczesnej lingwodydaktyki języka polskiego, „Lingwistyka Stosowana” nr 5, s. 49–64.
Nocoń J., 2018, Lingwodydaktyka na progu XXI wieku. Konteksty – koncepcje – dylematy, Opole.
Skudrzyk A., Warchala J., 2010, Kultura piśmienności młodego pokolenia, Katowice.
Wolańska E., 2019, System grafematyczny współczesnej polszczyzny na tle innych systemów pisma, Warszawa.
Wrońska J., Nowak E., 2007, Dysgrafia – problemy diagnozy. Doniesienie z badań, w: M. Kostka-Szymańska, G. Krasowicz-Kupis (red.), Dysleksja. Problem znany czy nieznany?, Lublin, s. 93–100.
Zadęcka-Cekiera A., 2017, Umiejętności graficzne uczniów klasy III szkoły podstawowej, „Pedagogika Przedszkolan i Wczesnoszkolna”, nr 5, s. 101–116.
Zawadka J., 2015, Analiza sposobu zapisu polskich liter w pracach studentów koreańskich, hiszpańskich i niemieckich, „Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców”, nr 22, s. 267–282.
STP: Słownik terminów pismoznawczych [online], http://prawouam-stp.home.amu.edu.pl/ [15.05.2023].
WSJP: Wielki słownik języka polskiego [online], www. wsjp.pl [05.05.2023].
WSPP: Markowski A. (red.), Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, 2004, Warszawa.
