https://orcid.org/0000-0002-3307-5338
https://orcid.org/0000-0001-9317-2490
Abstrakt
Przywołana w tytule dewiza Wojska Polskiego przynależy do kluczowych pojęć polskiej kultury, aktywizuje się w umysłach Polaków i nie-Polaków. Z pojęciami państwa i narodu nieodłącznie wiąże się zagadnienie tożsamości narodowej, a także to, czym jest i jak jest postrzegana ojczyzna. Za teoretyczną podstawę badań uznajemy przyjęte w polskiej etnolingwistyce założenia dotyczące językowo-kulturowych stereotypów, a także korelujących z nimi kulturemów. Celem artykułu jest rekonstrukcja fragmentu stereotypowego konceptu Polaków – tego, co zdaniem polskich i słoweńskich respondentów najlepiej charakteryzuje Polaka i Polkę w ich stosunku do państwa i narodu. Na podstawie zebranych wypowiedzi ankietowych zostały wyodrębnione następujące kategorie tematyczne: 1) wartościowanie pozytywne, 2) wartościowanie neutralne i ambiwalentne, 3) wartościowanie negatywne. Z badania zasadniczo wyłania się wartościowany in plus obraz Polaka jako patrioty – szczególnie wyraźnie zarysowany w ujęciu heterostereotypowym (słoweńskim). Zrekonstruowano również model przeciwstawny – mocniej uwypuklony w ujęciu autostereotypowym (odtwarzanym z wypowiedzi polskich). W końcowej części artykułu uzyskane wyniki zostały krótko zinterpretowane w kontekście kulturemów – związanych z polskimi symbolami narodowymi (ojczyzną) i ideami (patriotyzmem), a także w kontekście polonistycznego kształcenia językowego cudzoziemców. Funkcjonalne jest badanie ważnych dla danej kultury (w naszym przypadku polskiej) kluczowych słów z perspektywy własnej, jak i obcej, właściwej zewnętrznemu obserwatorowi.
Słowa kluczowe: językowy obraz świata, stereotyp, Polak, państwo, naród, ojczyzna, kulturem
Abstract
The motto of the Polish Army referred to in the title belongs to the key concepts of Polish culture; it is activated in the minds of Poles and non-Poles. The concept of state and nation is inseparably connected with the issue of national identity, as well as what the fatherland is and how it is perceived. As a theoretical basis for research, we consider the assumptions adopted in Polish ethnolinguistics regarding linguistic and cultural stereotypes, as well as the culturemes that correlate with them. The aim of the article is to reconstruct a fragment of the stereotypical concept of Poles – what, according to Polish and Slovenian respondents, best characterizes a Pole in their attitude to the state and nation. Based on the collected survey responses, the following thematic categories were distinguished: 1) positive evaluation, 2) neutral and ambivalent evaluation, and 3) negative evaluation. The survey basically shows a plus-valued image of a Pole as a patriot – particularly clearly outlined in the heterostereotypical (Slovenian) approach. The opposite model was also reconstructed – more strongly emphasized in the auto-stereotypical approach (reconstructed from Polish statements). In the final part of the article, the obtained results were briefly interpreted in the context of culturemes – related to Polish national symbols (fatherland) and ideas (patriotism), as well as in the context of Polish language education for foreigners. It is useful to study key words important for a given culture (in our case, Polish) from the perspective of one’s own and that of the foreign learner.
Keywords: linguistic image of the world, stereotype, Pole, country, nation, fatherland, cultureme
Przywołana w tytule dewiza Wojska Polskiego przynależy do kluczowych pojęć polskiej kultury (Niewiara 2017), funkcjonując w polszczyźnie i kulturze Polski, aktywizuje się w umysłach Polaków i nie-Polaków znających polską społeczność kulturową. Dewiza została wpleciona w wypowiedź ankietową na temat stosunku Polaków do własnego narodu i państwa zarówno przez polskiego respondenta, jak i słoweńskiego – wyrażającego się w swoim języku ojczystym, ale podającego hasło Bóg, honor, ojczyzna bez przekładu, w języku źródłowym.
Język rozwija się wraz z kulturą, tradycją i historią wspólnoty, która się nim posługuje. Każda społeczność w określony – zrelatywizowany do swoich potrzeb i wiedzy – sposób nazywa i interpretuje rzeczywistość pozajęzykową. Z językowym obrazem świata nieodłącznie związane jest wartościowanie, istotne zatem jest badanie tego, jak człowiek ocenia siebie i innych, co preferuje, a co odrzuca. Ważne jest także – a może przede wszystkim – to, czy homo loquens (por. Bartmiński 2009, s. 98) zdaje sobie sprawę z tego, że w odpowiedni (właściwy sobie) sposób profiluje obraz siebie i otaczającego go świata i czy jest świadomy tego, że Inny może inaczej rozumieć i interpretować dane treści – zgodnie z jego podmiotowym punktem widzenia.
Za teoretyczną podstawę badań uznajemy przyjęte w polskiej lingwistyce kulturowej założenia dotyczące językowego obrazu świata (Bartmiński 1999; Dąbrowska, Anusiewicz 2000; Bartmiński 2007, 2009), w szczególności odnoszące się do językowo-kulturowych stereotypów. Stereotyp rozumiemy jako określony koncept – „wyobrażenie utrwalone w potocznym, obiegowym wariancie języka ogólnopolskiego, stojące między wyrażeniem językowym a realnym światem” (Bartmiński, Bielińska-Gardziel 2012, s. 10), cechujące się antropocentrycznym (w tym etnocentrycznym) punktem widzenia i takąż perspektywą, intersubiektywizmem, uproszczeniem i „zdroworozsądkowością” (Bartmiński 2007; 2009). Interesuje nas rekonstrukcja stereotypu grupy etnicznej na tle porównawczym – odtworzenie modelu autostereotypowego (A), a więc sposobu postrzegania danej grupy przez nią samą (w tym przypadku przez Polaków), i heterostereotypowego (H) – na podstawie oceny dokonanej przez innych (w tym przypadku przez Słoweńców).
Ważną dla lingwistyki kulturowej perspektywę konfrontatywną nieco inaczej profiluje koncepcja kulturemów, którą na gruncie polskim realizują m.in. Alicja Nagórko (2004), Hanna Burkhardt (2008), Maciej Rak (2015ab) czy Grażyna Zarzycka (2019). Kulturemami określa się jednostki służące do opisu relacji język – kultura, ukazujące znaczące elementy danego systemu kulturowego – istotne dla jego zrozumienia, pełniące rolę jego interpretanta (Zarzycka 2019, s. 426) i (samo)identyfikujące społeczność, która się nimi posługuje (Rak 2015b, s. 14). Zgodnie z myślą Anny Wierzbickiej badacze przyznają, iż „można i należy poszukiwać słów ważnych dla danej kultury, można o nich myśleć jako o kluczach, wytrychach umożliwiających wyjaśnienie odrębności czy zawiłości kulturowych” (Niewiara 2017, s. 234). Podobnie jak Rak uznajemy kulturemy za „jednostki etnolingwistyczne, słowa klucze, które w planie wyrażania są reprezentowane przez pojedyncze leksemy, zaś w planie treści mają tak bogate znaczenia, że dzięki nim można zrozumieć specyfikę danej społeczności narodowej, etnicznej lub regionalnej” (Rak 2015b, s. 13)[1].
W pracy skupiamy się na odtworzeniu na podstawie danych ankietowych fragmentu stereotypu Polaka[2]. Badanie zostało przeprowadzone wśród 200 respondentów: 100 Polaków mających kontakt ze Słoweńcami i 100 Słoweńców znających przedstawicieli narodu polskiego[3]. Celem artykułu jest rekonstrukcja niewielkiego wycinka językowo-kulturowego stereotypowego konceptu Polaków – tego, co zdaniem respondentów najlepiej charakteryzuje Polaka i Polkę w ich stosunku do państwa i narodu[4]. W końcowej części artykułu uzyskane wyniki zostaną krótko zinterpretowane w kontekście kulturemów i praktyki glottodydaktycznej.
Aby potwierdzić, że państwo i naród są kategoriami semantycznymi przynależnymi do języka, który jest interpretatorem antropocentrycznie (w tym polonocentrycznie) postrzeganego świata, warto przywołać choć przykładowo kilka obiegowych sądów zawartych w mniej lub bardziej zleksykalizowanych połączeniach wyrazowych czy przysłowiach, które obrazują to, jak wskazane pojęcia funkcjonują w polszczyźnie i mentalności jej użytkowników.
Słowniki języka polskiego wyraz hasłowy państwo w znaczeniu, które nas interesuje[5], definiują jako ‘zorganizowaną politycznie społeczność, przeważnie tej samej narodowości, zajmującą określone granicami terytorium, mającą niezależną formę rządów’ (por. USJP 2003, t. 3, s. 35–36, WSJP – zob. przypis 5)[6]. W przywołanych pozycjach leksykograficznych wśród przykładowych kolokacji dotyczących tak zorganizowanej społeczności są m.in. te, które podkreślają niezależność: państwo własne, obce, suwerenne, niepodległe, niezależne, niezawisłe, wolne, odrębne, samodzielne; a także: granice, stolica, rząd, obywatele, budżet państwa; zbrojne ramię państwa, głowa/naczelnik/szef/prezydent państwa. Ponadto zgodnie z danymi zarejestrowanymi w słownikach funkcjonariusze oraz obywatele powinni służyć dobru państwa, dbać m.in. o interesy i skarb państwa, a nie szkodzić mu, w tym żyć na koszt państwa. Przykładowe odnotowane w słownikach połączenia dotyczą także m.in. sposobu rządzenia, por. np. państwo prawa, państwo policyjne czy państwo w państwie, oraz wielkości i prestiżu potężne/silne czy rozwinięte, nowoczesne państwo, a także możliwości zagrożenia, wynikającej z ekspansywnej polityki państwa zaborczego.
Naród z kolei definiowany jest jako ‘duża grupa ludzi mających wspólne pochodzenie, przeważnie mówiących tym samym językiem, związanych wspólną historią i kulturą oraz takimiż interesami politycznymi i gospodarczymi’ (USJP 2003, t. 2, s. 836–837; WSJP[7]). Badacze szeroko rozumianej humanistyki zgodnie postrzegają naród jako dynamiczną wspólnotę istniejącą ponad podziałami stanowymi, warstwowymi czy klasowymi, mającą określone dziedzictwo historyczne i kulturowe, wyposażoną w atrybuty zarówno obiektywne (terytorium, państwo, język itp.), jak i subiektywne, przekładające się na świadomość przynależności do tejże społeczności (Sipińska 2004, s. 501). Narody – jak wskazują odnotowane w słownikach połączenia wyrazowe – mogą być m.in. wielkie, małe czy stare lub młode[8]. Coś może zbliżać/łączyć narody, bywa, że są one bratnie (wtedy mówimy np. o przyjaźni, wspólnocie czy rodzinie narodów), jak i wrogie (co językowo określane jest m.in. jako konflikty czy nienawiść narodów). Naród może być wybrany – w takim połączeniu występuje w polszczyźnie nie tylko w znaczeniu religijnym dotyczącym wyznawców judaizmu, ale również świeckim – świadczącym o wyjątkowości i spełnianiu ważnej, dziejowej misji jakiegoś, np. polskiego, narodu. W języku zakorzenione jest dziedzictwo kulturowe, utrwalone są obiegowe sądy, prawdy o świecie i ludziach, słowem określony sposób konceptualizowania świata, dlatego nie bez przyczyny mówi się, że Przysłowia są mądrością narodu/narodów.
Ze skrótowo przywołanymi pojęciami państwa i narodu nieodłącznie wiąże się zagadnienie tożsamości narodowej[9], a także to, czym jest i jak jest postrzegana ojczyzna – w obiegowym rozumieniu to przede wszystkim „kraj, który ktoś uważa za swój, bo się w nim urodził, wychował lub mieszka”[10] czy w wersji nieco bardziej sformalizowanej – „kraj, w którym się ktoś urodził, którego jest obywatelem lub z którym jest związany więzią narodową” (USJP 2003, t. 2, s. 1219)[11]. By zrozumieć kulturowe znaczenie polskiej ojczyzny, warto przywołać choćby kilka frazeologizmów czy paremię. Można wyrzec się czegoś dla dobra ojczyzny, a także poświęcić/złożyć coś na ołtarzu ojczyzny. Jak głosi przysłowie, Miłe blizny dla ojczyzny, rany odniesione w walce z jej wrogiem są chwalebne. Podczas wręczania wojskowych wyróżnień czy nominacji skandowana formuła ku chwale ojczyzny podkreśla znaczenie i słuszność walki za nią i dla niej. Po emigracji przybywamy z powrotem do kraju niczym dzieci do matki – wracamy na łono ojczyzny.
Aby dobrze uświadomić sobie sens stereotypowych opinii o państwie, narodzie i – siłą rzeczy – również o ojczyźnie, należy odkodować wartość semantyczną poszczególnych jednostek leksykalnych oraz odwołać się do tych motywacji znaczeniowych, które wynikają ze „zdroworozsądkowej” wiedzy, odzwierciedlając polską tożsamość językowo-kulturową. Bogactwo słownictwa odnoszącego się do kategorii państwa czy narodu wskazuje, że są one przez użytkowników języka postrzegane jako ważny element kultury. By zdać sobie sprawę z pełnego znaczenia wskazanych określeń, potrzebna jest taka kompetencja językowo-kulturowa użytkownika języka, dzięki której będzie on rozumiał pełne znaczenie słów i potrafił odczytać przekazane za ich pomocą sądy dotyczące „polskiej” oceny postaw i zachowań względem państwa, narodu i ojczyzny.
Na podstawie zebranych wypowiedzi ankietowych na temat polskiego stosunku do państwa i narodu zostały wyodrębnione następujące ogólne kategorie tematyczne: 1) wartościowanie pozytywne, 2) wartościowanie neutralne i ambiwalentne, 3) wartościowanie negatywne. Nie zawsze można było jednoznacznie określić daną ocenę (por. druga z wyróżnionych kategorii) – analiza jakościowa pozwala jednak na ukazanie odmienności ujęć czy też pewnego rodzaju balansowania osądu. W ramach odpowiedzi respondentów na temat konceptualizowanego przez nich stosunku Polaków do państwa i narodu łącznie wyekscerpowano 459 wyimków – 219 autostereotypowych oraz 240 heterostereotypowych[12]. Tabela 1. zbiera otrzymane wyniki przeliczone na dane procentowe.
Tabela 1. Stosunek Polaków do państwa i narodu (%)
| Stereotyp | Kategoria | Razem | ||
|---|---|---|---|---|
| Wartościowanie pozytywne | Wartościowanie neutralne i ambiwalentne | Wartościowanie negatywne | ||
| A | 47 | 16 | 37 | 100 |
| H | 72 | 9 | 19 | 100 |
Wykaz skrótów: A – autostereotyp, H – heterostereotyp
Źródło: opracowanie własne
Z wypowiedzi słoweńskich wyłania się wyraźnie pozytywnie wartościowany model Polaka w kontekście jego stosunku do ojczyzny – to prawie 2/3 wszystkich wyekscerpowanych danych heterostereotypowych (H – 72%). Odsetek polskich wyimków dodatnio waloryzujących relację względem własnego państwa i narodu to niespełna połowa wszystkich odnotowanych ekscerptów (A – 47%), co świadczy o szanowaniu postawy obywatelskiej i uczuć patriotycznych, ale również jest sygnałem dystansowania się do przedmiotu oceny. W ujęciu autostereotypowym mocno zarysował się bowiem model krytyczny wyrażający pejoratywnie nacechowane postrzeganie polskiego przedstawiciela narodu względem własnego państwa i jego mieszkańców (A – 37%).
Do ‘wartościowania pozytywnego’ włączone zostały wszystkie ekscerpty, które współtworzą dodatnio nacechowane szeroko rozumiane osądy ukazujące Polaka jako patriotę. Ze względu na bogactwo ilościowe i jakościowe materiału zostało wydzielonych 10 (czasem drobnych) deskryptorów i ich syndromów (wiązek cech deskryptorowych), por. tabela 2.
Tabela 2. Pozytywnie wartościowany stosunek Polaków do państwa, narodu – podział na deskryptory (%)Wykaz skrótów: A – autostereotyp, H – heterostereotyp
| Polak… | A | H |
|---|---|---|
| jest dumny z tego, że jest Polakiem | 9 | 22 |
| to patriota | 12 | 17 |
| szanuje państwo i naród, uważa je za ważne/znaczące | 6 | 11 |
| jednoczy się z własnym narodem | 10 | 4 |
| ma świadomość narodową | 2 | 8 |
| czuje przywiązanie do ojczyny | 4 | 3 |
| kocha Polskę | 3 | 4 |
| odznacza się innymi pozytywnymi cechami i/lub postawami | 1 | 3 |
| Razem | 47 | 72 |
Źródło: opracowanie własne
Największy odsetek wyimków zebranych z polskich danych ankietowych i drugi pod względem wielkości wśród słoweńskich współtworzą wypowiedzi expressis verbis wyrażające postrzeganie Polaka jako patrioty (słń. patriot; pol. patriotyczny – słń. domoljuben, patriotski; A – 12%, H – 17%), np.:
W opinii ankietowanych polski patriotyczny stosunek do państwa i narodu może wiązać się z wciąż aktualnymi romantycznymi hasłami i dewizą Wojska Polskiego: Bóg, honor i ojczyzna; še vedno aktualno geslo „Bóg, honor, ojczyzna!”; rahlo „romantičen”; martirologija[13]. O ile w jednokrotnych wyimkach autostereotypowych określono polski patriotyzm jako ‘górnolotny’, a także ‘bardziej liberalny’ (por. wcześniej cytowane ekscerpty), o tyle w pojedynczych wypowiedziach słoweńskich zasygnalizowano, iż polskie umiłowanie ojczyzny wiąże się z konserwatyzmem i dotyczy osób wierzących: poljski patriot je konzervativen; patritizem Poljakov je konservativnost v mišljenju in dejanjih; nekateri so patrioti (zlasti starejše generacije in tisti, ki so verni).
Przede wszystkim z punktu widzenia zewnętrznego (bo słoweńskiego) obserwatora bardzo wyraźnie zarysował się model (stereo)typowego Polaka jako tego, który jest dumny (słń. ponosen) z kraju i którego rozpiera duma (słń. ponos) z polskiej kultury i historii (A – 9%, H – 22%), np.:
Odłamek rekonstruowanego deskryptora współtworzą dane stricte wyrażające, iż stosunek do państwa i narodu odznaczający się dumą z bycia Polakiem uwidacznia się również, gdy przedstawiciel narodu przebywa poza granicami kraju[14], np.: Polacy na emigracji albo będący na wakacjach za granicą są dumni z bycia Polakami; tudi v tujini se počutijo kot Poljaki. Ze słoweńskiego punktu widzenia ważna jest historycznie uwarunkowana ciągłość polskiej emigracji, cenione są zarówno umiejętność zachowania i poważania własnej tożsamości, jak i niewstydzenie się polskości. Dodatkowo w ujęciu autostereotypowym zauważono, że: Polacy za granicą zawsze trzymają się razem[15]. W rekonstruowanym obrazie uwidoczniła się tendencja do idealizacji ojczyzny na obczyźnie: idealizują kraj; obraz Polski wpojony dzieciakom przez rodziców nie jest zrównoważony przez rzeczywistość otaczającą – jest bardzo utopijny i wyidealizowany; Poljaki, ki živijo v tujini, se Poljske spominjajo kot idilične domovine, kjer je vse boljše kot drugje po svetu (podobno kot Slovenci).
Z danych ankietowych zebranych w ramach pytania o stosunek Polaka do państwa i narodu wyłania się obraz osoby szanującej państwo i naród, uznającej je za ważne/znaczące (łącznie w A – 6%, a w H – 11%)[16]. W wypowiedziach wyrażano zatem pozytywne nastawienie do omawianego tematu poprzez użycie czasownika szanować (słń. spoštovati) i jego derywatów, np.: szanujemy swój kraj; szanują swoją historię; szacunek do państwa; spoštujejo državo; zelo spoštujejo svojo državo; zelo spoštujejo državo, praznike, zgodovino; do države goijo ogromno spoštovanje. Jak zostało wskazane w jednym ze słoweńskich ekscerptów, wyrazem polskiego szacunku względem narodu jest m.in. to, że jego wybitnym przedstawicielom stawiane są pomniki czy poświęcane są uroczystości: […] kar se kaže v izkazovanju časti znanstvenikom, voditeljem in drugim, ki so se borili za njihov narod, z raznimi spomeniki, kipi in proslavami. Pozytywnie wartościowany stosunek do państwa czy narodu (w tym do jego tradycji, kultury i historii) dookreślane było wprost również za pomocą przymiotnika ważny (słń. pomemben) czy zwrotu wiele znaczyć (słń. veliko pomeniti; podobną funkcję pełni czasownik dati), np.:
W modelu odtwarzanym z danych polskich wyraźnie – w odróżnieniu od obrazu wyłaniającego się z danych słoweńskich – uwypukla się to, że mieszkaniec kraju nad Wisłą potrafi zjednoczyć się z własnym narodem w ważnych momentach dziejowych, a także podczas międzynarodowych wydarzeń sportowych czy różnego rodzaju społecznych inicjatyw i akcji charytatywnych (słń. stopiti skupaj; A – 10%, H – 2%), np.:
W słoweńskim postrzeganiu polskiego stosunku do państwa i narodu częściej pojawia się obraz Polaka jako osoby, która ma świadomość narodową (słń. narodna zavest, A – 2%, H – 8%), np.: silna świadomość narodowa; są świadomi przeszłości; Poljaki imajo izrazito močno narodno zavest; globoka narodna zavest; so narodno zavedni; močna narodna identiteta; vztrajna narodna identiteta. Ankietowani wskazywali przyczyny polskiej silnej identyfikacji narodowej, np.: potrzeba zaznaczania odrębności narodowej wynika z naszego położenia geopolitycznego i z trudnej historii; kot narod Poljaki še vedno občutijo posledice zgodovine, ki jih je zbrisala z zemljevida in zatirala. Dodatkowo słoweńscy respondenci zauważyli, że świadomość narodowa Polaków związana jest z ich tożsamością narodową, co przekłada się m.in. na dbanie o kulturę i język ojczysty: vzgajajo kulturo; trudijo se za dobro države in njihovega jezika; močna povezanost med poljsko narodno identiteto in poljskim jezikom.
Pewien odsetek wypowiedzi (A – 4%, H – 5%) współtworzy deskryptor generujący obraz (stereo)typowego Polaka odczuwającego przynależność, przywiązanie (słń. pripadnost, navezanost, povezanost) do narodu i ojczyzny, np.:
Słoweńscy badani uzupełnili dane zgrupowane w ramy tej cechy deskryptorowej o spostrzeżenie, iż polskość manifestowana jest poprzez ubiór (strój na szczególne okazje ma barwy narodowe lub takie kolory mają jego dodatki): zanimivo se mi tudi zdi, da Poljaki pogosto manifestirajo belo-rdečo kombinacijo, npr. tudi ob resnih priložnostih, sploh če gre za kakšne kulturne dogodke, povezane s Poljsko (na ravni modnih dodatkov, kombinacija srajca-kravata itd.); pogosto vidim, da poljski avto ima dodatki (na primer na ogledalih) v barvah svojega naroda.
W zebranym materiale zdarzały się również cytaty poświadczające wprost, że Polak kocha (słń. ima rad; ljubi; gleda z ljubeznijo) Polskę (A – 3%, H – 4%), np.: kocha swój kraj; Polacy kochają swój kraj; kochają swoją Ojczyznę; radi imajo svojo državo; ljubijo svojo državo; na državo gledajo z ljubeznijo. Jak to określił jeden z ankietowanych, umiłowanie do ojczyzny Polaka uwidacznia się m.in. poprzez kulinaria czy symbole narodowe, w tym to, jak o nich mówi: zelo imajo radi svojo državo in to radi poudarjajo, radi izpostavljajo svoje tradicionalne jedi, simbole, pijačo[18].
Dodatkowo z odpowiedzi na temat stosunku do państwa i narodu w Polsce, które niosą pozytywne nacechowanie, odnotowane zostały jednostkowo pojawiające się wyimki zebrane w ogólny deskryptor ‘Polak odznacza się innymi pozytywnymi cechami i/lub postawami’ (A – 1%, H – 3%). Ekscerpty przedstawiają laurkowy opis Polski i jej mieszkańców, nie odnoszą się jednak bezpośrednio do polskiego stosunku do własnego państwa i narodu: raczej tolerancyjni wobec innych nacji[19]; slovijo po zelo lepi in urejeni državi, ki si jo je vredno ogledati; kot narod so prijazni ljudje, ki so pripravljeni pomagati; imajo zelo bogato zgodovinsko tradicijo in veliko naredijo za turiste.
Część ekscerptów (por. tabela 1.) została zgrupowana w kategorię tematyczną o neutralnym lub nie w pełni jednoznacznym nacechowaniu, co wprost nawiązuje do wypowiedzi jednego z ankietowanych: imajo ambivalenten odnos. Podział materiału przedstawia tabela 3.
Tabela 3. Neutralnie i ambiwalentnie wartościowany stosunek Polaków do państwa, narodu – podział na deskryptory (%)
| Polak… | A | H |
|---|---|---|
| traktuje wyjazd za granicę jako alternatywę wobec pozostania w kraju | 4 | 2 |
| interesuje się polityką | 4 | 1 |
| ma pozytywne nastawienie do narodu, a negatywne do państwa | 3 | 0 |
| utożsamia państwo i naród | 0 | 1 |
| ma niejednoznaczny stosunek względem państwa i narodu | 5 | 5 |
| Razem | 16 | 9 |
Wykaz skrótów: A – autostereotyp, H – heterostereotyp
Źródło: opracowanie własne
Bycie Polakiem nie musi oznaczać mieszkania w ojczyźnie. W przedstawionym wcześniej pozytywnie wartościowanym obrazie polskiego stosunku do państwa i narodu zrekonstruowano syndrom ukazujący dumę z polskości Polaka przebywającego (krótko- lub długoterminowo) poza granicami kraju. W kontekście ambiwalentnego wartościowania stosunku do państwa i narodu zebrano ekscerpty ukazujące wyjazd za granicę (słń. odhod v tujino, zapustiti domovino) jako pewnego rodzaju alternatywę (A – 4%, H – 2%) wobec tego, co można mieć lub co się ma w Polsce, np.: dla lepszego bytu chętnie wyjeżdżają za granicę; Polska traktowana jako jedyna ojczyzna, w której chcemy żyć, ale nie możemy ze względów finansowych; wielu młodych ludzi chce wyjechać lub wyjechało, aby realizować się zawodowo; pripravljeni so zapustiti domovino; veliko mladih pa razmišlja tudi v smeri čim prejšnjega odhoda v tujino, kjer se bolje živi in služi[20].
Niewielka część ekscerptów tworzy syndrom pozbawiony wyraźnego oceniania in plus lub in minus wyrażający to, że Polak interesuje się polityką (A – 4%, H – 1%): Polacy żywo interesują się sprawami państwa i polityki; mocno zaangażowani w politykę, zwykle mając poglądy prawicowe: desničarstvo.
Tylko z polskich ekscerptów wyłania się rys ukazujący mieszkańca Polski jako osoby pozytywnie nastawionej do narodu, a negatywnie do państwa (A – 3%): przywiązanie do narodu, ale nie do państwa; cechuje go przywiązanie do ojczyzny, ale nie do państwa, rządu i władzy; kocha swój kraj, ale nie utożsamia go z państwem. Jak wyraził to jeden z respondentów, ambiwalentna postawa wynika z tego, iż: Polacy chcą postrzegać państwo jako wartość, a nie jako zbiór instytucji wrogich jednostce.
Z kolei jedynie ze słoweńskiego punktu widzenia Polak może utożsamiać państwo i naród (słń. istovetiti narod in državo): pogosto istovetijo poljski narod s poljsko državo. Taka ocena stanowi kolejne potwierdzenie ewidentnego postrzegania przez Słoweńców Polaka jako patrioty, jednak ze względu na niską wartość procentową (H – 1%) omawiany deskryptor może być rozpatrywany jedynie w kategoriach przypadkowych/kazualnych.
Dodatkowo część wyimków współtworzy obraz Polaka wskazujący na relatywność oglądu, niejednoznaczny stosunek do państwa i narodu (A i H – po 5%), np.: stosunek do państwa jest zróżnicowany; patrząc na obecną sytuację polityczną, trudno jednoznacznie wypowiedzieć mi się na ten temat; sicer je odvisno od posamezne generacije, pa tudi od posameznikov, nekateri so bolj kozmopolitsko razpoloženi, a także świadczący o braku cech szczególnych Polaka względem jego relacji do państwa i narodu: ne poznam posebnih značilnosti[21].
Bardzo duży odsetek polskich wyimków i dość znaczny słoweńskich tworzy model pejoratywnie nacechowanej postawy Polaka względem państwa i narodu (por. tabela 1). Podział materiału prezentuje tabela 4.
Tabela 4. Negatywnie wartościowany stosunek Polaków do państwa, narodu – podział na deskryptory (%)
| Polak… | A | H |
|---|---|---|
| zawsze narzeka i krytykuje | 12 | 6 |
| jest (ogólnie) niepatriotyczny | 12 | 1 |
| jest nadmiernie patriotyczny | 5 | 6 |
| jest nietolerancyjny | 5 | 3 |
| jest zapatrzony w siebie | 1 | 3 |
| odznacza się innymi negatywnymi cechami i/lub postawami | 2 | 0 |
| Razem | 37 | 19 |
Źródło: opracowanie własne
W ujęciu negatywnym zdaniem ankietowanych Polak przede wszystkim permanentnie narzeka (słń. pritoževati se) i krytykuje (słń. kritizirati; A – 12%, H – 6%)[22]. Utyskiwanie ma zarówno charakter ogólny, np.: narzekają na wszystko; Polacy często narzekają; krytykujemy wiele rzeczy, o których często nie mamy pojęcia; ciągłe narzekanie i krytykowanie; dla Polaków zawsze jest źle; radi kritizirajo; se pritožujejo, jak i dotyczy wprost państwa, kraju czy polityki, np.:
Niezadowolenie z aktualnej sytuacji wspomaga sentyment względem socjalizmu: še vedno močni spomini na socializem. Ponadto z punktu widzenia ankietowanych Słoweńców Polacy postrzegają się jako ofiary – obwiniają inne narody, państwa za swoje błędy i krzywdy: za večje zablode v zgodovini so jim praviloma krivi drugi narodi; imajo zamero do zahodnega sveta za II svetovno vojno in hladno vojno; negovanje spomina na zgodovinske dogodke (torej večinoma krivice), povezane z narodom. Niechęć Polaka do innych może dotyczyć współobywateli: nie zawsze lubią też innych Polaków; skaczemy swoim braciom do gardeł i nie potrafimy w solidarności bronić rodaków. Zgodnie z ankietowymi wypowiedziami postawa krytykująca i/lub mocno dystansująca ujawnia się nie tylko, gdy stereotypowy Polak jest w Polsce. W zrekonstruowanym wcześniej wyobrażeniu dumnego Polonusa, integrującego się z krajanami za granicą widoczny jest pewien rozdźwięk, w ekscerptach polskich i słoweńskich respondentów został bowiem zarejestrowany rys odmienny od wcześniej sygnalizowanego – Polaka cechuje nieufność i mocna rezerwa do rodaków na obczyźnie: ciekawe jest to, że polscy studenci za granicą nie „trzymają się” razem – jak np. Hiszpanie czy Włosi; poza Polską są wobec siebie nieufni, wolą mieć zagranicznych znajomych, niż być „wśród swoich”; so povezani med seboj (ampak ne zunaj Poljske). W ramach analizowanej postawy względem państwa i narodu zasygnalizowano polski kompleks niższości – Polak umniejsza swoją wartość, uznaje swoją zaściankowość względem obywateli innych krajów: podziwiają inne kraje, w porównaniu z nimi zawsze wypadamy „słabo”; po drugi strani pa se omalovažujejo in menijo, da zaostajajo za ostalo Evropo in da ta gleda zviška nanje.
W wyobrażeniu o nacechowaniu negatywnym odtwarzanym z rodzimych wyimków oprócz ciągłego narzekania i krytykowania, odzwierciedlającego – zdaje się – uniwersalny rys polskiej mentalności, wyraźnie został wyeksponowany model niepatriotycznego Polaka (A – 12%, H – 1%)[23]. Tak konceptualizowaną wiązkę cech deskryptorowych budują m.in. cytaty wyrażające wprost to, że zanika w narodzie patriotyzm, np.: coraz mniej patriotów!; Polacy mieszkający w kraju zazwyczaj nie wykazują się wielkim patriotyzmem; zero patriotyzmu; słaby codzienny patriotyzm; a także: brak świadomości narodowej i wspólnego dobra; mało już jest między nami prawdziwych polskich bohaterów narodowych, którzy walczą o lepsze życie dla wszystkich Polaków. Stosunkowo często odnotowano sądy o nieszanowaniu państwa jako instytucji, systemu czy władzy oraz postrzeganiu państwa jako czegoś, co warto oszukać lub wykorzystać, np.: państwa się nie szanuje; brak zaufania do państwa, które według wielu obywateli jest niesprawiedliwe, dlatego Ci obywatele mają przekonanie, że bezkarnie mogą oszukiwać np. przy podatkach, ulgach itp.; za wszelką cenę chce oszukać państwo; większość ludzi pod banderą biało-czerwoną załatwia swoje prywatne interesy[24]. Werbalizowanie niezadowolenia może wyrażać postawę bardziej radykalną i takąż ocenę: [Polak swoje] państwo często traktuje jako aparat ucisku; coraz częstsza skrajna nienawiść do władzy. Przyczyn wyrażonej nieakceptacji aktualnej sytuacji politycznej i związanej z tym relacji względem państwa może być wiele. Z pewnością wynika to m.in. z kryzysu postawy obywatelskiej i obowiązku wobec narodu, bierności: w ostatnim 25-leciu stracił na znaczeniu inteligent ze swoimi narodowościowymi i kulturalnymi powinnościami; mieszkając w Polsce, brałam udział w wielu dyskusjach na temat polityki, ale były to dyskusje siedzące w stylu „zupełnie bierna inteligencja spotykająca się na piwie”, ale także – jak to wyraził respondent broniący polityki rządu polskiego – z tego, iż: mało jest ludzi rozumiejących, co robi rząd i po co (nawet jeśli się nie zgadza z doktryną, to rozumie cel działania). Niepatriotyczna postawa Polaków w jednostkowo odnotowanych wyimkach tworzy syndrom ukazujący niedbanie o polski interes państwowy nie tylko poprzez wspomniane nastawienie na prywatę, ale także poprzez wzmacnianie zagranicznego kapitału – krótkofalowe myślenie, koncentrację na bieżących potrzebach: Polacy nie widzą problemu w kupowaniu w sklepach, których właścicielami są zagraniczne koncerny; ważne, że produkty są tańsze niż w sklepach lokalnych – pieniądze mogą iść za granicę. Słoweńscy badani dostrzegli polską przychylność względem Zachodu: precejšnja naklonjenost tujemu, zlasti zahodnemu.
Mimo wysokiego odsetka polskich danych tworzących wyobrażenie niepatriotycznego Polaka, zarówno z polskich, jak i ze słoweńskich wyimków odtworzono wartościowany negatywnie model przeciwstawny – ukazujący nadmierny patriotyzm/nacjonalizm (A – 5%, H – 6%), np.:
Postrzegany przez Słoweńców polski nadmierny patriotyzm bywa wiązany z obserwowaną i werbalizowaną przez nich przesadną dumą Polaków, przestarzałym sposobem myślenia o postawie obywatelskiej, właściwym dla Katechizmu dziecka polskiego Władysława Bełzy: narodni ponos – takšen že kar malce zakostenel, kot nekakšen fosil iz obdobja Piłsudskega; včasih kar malo presenečenja, če je drugje tega [spoštljivega odnosa, celo ponižnega] manj (recimo Slovencem bi se pesem tipa „Kto ty jesteś” zdela predvsem zabavna – prej kot kaj drugega). Ponadto z punktu widzenia Słoweńców wciąż mamy tendencję do tego, by patrzeć na siebie jako na naród wybrany, lepszy od innych: v obnašanju Poljakov kdaj začutim „sindrom izbranega naroda”, boljšega od drugih; [razmišljanje] „mi smo boljši od drugih”. Kompleks wyższości kompensuje wskazane wcześniej poczucie niższości.
W ramy odtwarzanego negatywnie wartościowanego wyobrażenia stosunku do państwa i narodu wchodzi również symbolicznie wskazany syndrom nietolerancyjnego Polaka (A – 5%, H – 3%):
Niewielka pod względem liczby, ale wskazująca istotne cechy jest grupa wyimków określona jako Polak jest zapatrzony w siebie (A – 1%, H – 3%), nieco inaczej naświetlona w auto-, a inaczej w heterostereotypie. W opinii polskich ankietowanych wciąż jesteśmy skupieni na swojej przeszłości i przez to jesteśmy bierni: przesadnie martyrologiczny, obciążony złą pamięcią historyczną, często skrajnie emocjonalny i nieracjonalny; ciągła pamięć o przeszłości również przytłacza i nie pozwala pójść do przodu. Z punktu widzenia badanych Słoweńców – mieszkańców państwa młodego, a pod względem obszaru i ludności małego – Polacy zapatrzeni są w swoją wielkość w znaczeniu dosłownym, pod względem terytorium i liczebności, oraz przenośnym – uznawanie swojej (polskiej) ważności i wpływowości na arenie międzynarodowej nierzadko wiąże się z manifestowaniem postawy ignoranckiej względem większych i silniejszych sąsiadów, np.: računajo na svojo velikost, ki bi jim omogočila večjo težo v EU; zelo poudarjajo, da so „velik narod” in se pogosto ne zavedajo relativnosti – sploh glede na lego med Nemčijo in Rusijo[25].
Dodatkowo niewielka część polskich ekscerptów o nacechowaniu negatywnym wynotowanych z odpowiedzi na temat stosunku do państwa i/lub narodu w Polsce została zgrupowana w syndrom Polak odznacza się innymi negatywnymi cechami i/lub postawami, zbierający wyimki, które trudno byłoby zaklasyfikować do wcześniejszego opisu (A – 2%). Zgodnie z tym obrazem Polacy są m.in. politycznie podzieleni, np.: już od bardzo dawna Polacy nie byli tak bardzo podzieleni przez politykę jak w chwili obecnej; ta ostatnia [polityka] niestety potrafi rozdzielić i skłócić naród.
Na podstawie zebranych wyników badań ankietowych zasadniczo wyłania się wartościowany in plus obraz Polaka jako patrioty – wyraźniej zarysowany w ujęciu heterostereotypowym, co expressis verbis (choć z przekąsem) podsumowuje następujący wyimek: to je precej jasno: zelo patriotski narod, v dobrem in slabem smislu. We własnej ocenie (narzekający i krytykujący) Polak siebie, swoje państwo i naród widzi zdecydowanie mniej pozytywnie: [cechuje nas] myślenie typu „państwo jest nieudolne, rząd nas oszukuje, naród chce nas okraść, a sąsiad na mnie donosi”. Część ankietowych wypowiedzi była dwuczłonowa (przeciwstawna ze spójnikiem ale lub z konstrukcją z jednej strony…, z drugiej zaś/z drugiej strony...), wyrażająca paralelne funkcjonowanie przeciwstawnych modeli: kocha swój kraj, ale nie utożsamia go z państwem; Polacy kochają swój kraj, ale dla lepszego bytu chętnie wyjeżdżają za granicę; so povezani med seboj (ampak ne zunaj Poljske); po eni strani prevladuje močna državna pripadnost, po drugi strani pa tudi precejšnja naklonjenost tujemu, zlasti zahodnemu.
Język jest postrzegany jako fenomen kulturotwórczy. Antropolodzy kultury, semiotycy i etnolingwiści podkreślają kulturową niepowtarzalność każdego języka (por. Wierzbicka 2007, s. 11). Kulturemy pozwalają danej grupie społecznej wyrażać i zdefiniować własną tożsamość i świadomość językowo-kulturową, relację względem swojej historii, tradycji i wartości, zarazem odnieść się do współczesności i aktualnych problemów. Naszym celem jest zwrócenie uwagi na potrzebę uwrażliwienia zarówno polskich, jak i zagranicznych odbiorców na wielokulturowość oraz różnice w sposobie profilowania obrazu świata – tu na przykładzie drobnego wycinka – rekonstrukcji polskiego stosunku do państwa i narodu z punktu widzenia i perspektywy Polaków oraz Słoweńców.
Jak twierdzi Rak:
Kulturemy w ujęciu etnolingwistycznym składają się na autostereotyp, choć nie są z nim tożsame. Do ich zasobu można zaliczyć symbole narodowe (np. gościnność, ojczyzna, szlachta, ziemiaństwo), narodową topografię (np. Polska, Częstochowa, Katyń, Kresy, Sybir, Wawel, Westerplatte, Wisła), endoetnonimy (Polak, Polka), nazwy wartości (np. Bóg, Jezus, Matka Boża, honor, pracowitość, wolność), idei (np. bohaterstwo, patriotyzm) i wykładników tożsamości kulturowej (np. bigos, chleb, kotlet schabowy, wódka), a także określenia negatywne (np. cham, cwaniak, kołtun, pijak, warchoł).
(Rak 2015a, s. 313)
Rekonstruowany stosunek Polaka do własnego państwa i narodu wpisuje się w badanie kulturemów związanych z polskimi symbolami narodowymi (ojczyzną) i ideami (patriotyzmem). Warto polemizować z przytoczonym badaczem i zastanowić się, czy kulturem winno się łączyć tylko z autostereotypowym postrzeganiem danej grupy. Funkcjonalne jest badanie ważnych dla danej kultury (w naszym przypadku polskiej) kluczowych słów z perspektywy własnej, jak i obcej, właściwej zewnętrznemu obserwatorowi. Potwierdzają to również glottodydaktyczne badania Zarzyckiej: „[p]orównanie autostereotypu z heterostereotypem jest zawsze niezwykle cenne i w przypadku przedstawicieli grupy, do której odnoszą się dane stwierdzenia, prowadzi [to] do zobiektywizowania opinii o cechach własnej zbiorowości” (Zarzycka 2019, s. 438). Jak postuluje autorka:
Kulturemy polskie nie są «własnością» Polaków. Żeby je wydobyć i właściwie zinterpretować potrzebne jest skrzyżowanie perspektyw (punktów widzenia) – spojrzenie na Polaków i świat Polaków oczami nie-Polaków i skonfrontowanie tych wyobrażeń i sądów z sądami «swojaków», jak też z naszą własną, indywidualną opinią na dany temat. Każda «fałszywa», odmienna lub niepełna interpretacja może zapoczątkować ważną rozmowę na temat wartości.
(Zarzycka 2019, s. 429)
Kulturemy jako nacechowane etnocentryzmem „słowa zbiorowej pamięci” (Rak 2015b, s. 13) należy włączać do praktyki glottodydaktycznej, co usprawni proces przyswajania języka i immanentnie związanej z nim kultury[26]. Kulturemy często nie w pełni dają się przełożyć na inne języki (por. Burkhardt 2008). Ma to odzwierciedlenie m.in. w trudności, jaką cudzoziemcowi uczącemu się polszczyzny sprawia rozumienie polskich kluczowych słów kultury, co wynika z niepełnej wiedzy o historii Polski i jej dziedzictwa postrzeganego oczyma Polaków, a więc rozumienia polskiego poczucia wyjątkowości dziejów własnego narodu, solidarności ze współobywatelami urodzonymi w tym samym kraju, w odpowiedni sposób oceniającymi i pamiętającymi własną historię, odznaczającymi się danym przywiązaniem do ojczyzny, państwa i narodu i mającymi podobne względem nich zobowiązania (Wierzbicka 2007, s. 332). Wyodrębnianie kulturemów i ich interpretowanie opracowane w ramach metod etnolingwistyki warto zatem przełożyć na (w naszym przypadku polonistyczną) praktykę glottodydaktyczną, łącząc różne podejścia: inter- czy transkulturowe, dyskursywne (dialogiczne), zadaniowe i ludyczne. W kontekście wyników naszych badań w kształceniu polonistycznym cudzoziemców należy uwrażliwić na to, że słowa typu państwo, naród czy ojczyzna, które pozornie poddają się tłumaczeniu, nierozerwalnie związane są z dziedzictwem i doświadczeniami danej grupy etnicznej i narodowej. Konieczne jest też pokazanie kulturowego znaczenia „skrzydlatych słów”, w tym tych, które pojawiły się w ankietowych wypowiedziach (słoweńskich respondentów): Bóg, honor, ojczyzna; „Kto ty jesteś?”, bowiem:
(…) zanurzenie się w świat skrzydlatych słów (z zakresu kultury popularnej i wysokiej), nośnych kulturowo frazemów i nazw własnych – szczególnie tych, które mają także znaczenie wtórne – zapewni cudzoziemcom głębokie zanurzenie w kulturze języka docelowego.
(Zarzycka 2019, s. 430)
Jak podkreśliłyśmy, przywołany w tytule niniejszego tekstu cytat jest nie tylko nawiązaniem do dewizy Wojska Polskiego, ale też ekscerptem z wypowiedzi ankietowych na temat współczesnego polskiego stosunku do państwa i narodu. Dynamicznie zmieniająca się rzeczywistość i wyzwania, które nie tylko my jako naród podejmujemy w związku z sytuacją geopolityczną po 24 lutego 2022 r., potwierdzają, że wskazane hasło wciąż czy raczej niezmiennie – mimo mocno zarysowanego modelu krytycznego – jest aktualne. Uzyskane wyniki zachęcają do dalszych eksploracji na tle porównawczym[27].
Bartmiński J., 1993, Polskie rozumienie ojczyzny i jego warianty, w: J. Bartmiński (red.), Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich, Lublin, s. 23–48.
Bartmiński J., 2007, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin.
Bartmiński J., 2009, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin.
Bartmiński J. (red.), 1999, Językowy obraz świata, Lublin.
Bartmiński J., Bielińska-Gardziel I., 2012, Polski językowo-kulturowy obraz domu (cz. I), w: M. Abramowicz, J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel (red.), Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, t. 1, Lublin, s. 9–45.
Burkhardt H., 2008, Kulturemy i ich miejsce w teorii przekładu, w: A. Dąbrowska (red.), „Język a Kultura”, t. 20, s. 197–209.
Dąbrowska A., Anusiewicz J. (red.), 2000, Językowy obraz świata i kultura, Wrocław.
Dubisz S. (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego [USJP], 2003, t. I–IV, Warszawa.
Fleischer M., 2003, Polska symbolika kolektywna, Wrocław.
Gryncewicz K., Pawlik P., 2023, „Ojczyzna” Marka Grechuty jako asumpt do rozmowy o wybranych polskich kulturemach i wartościach narodowych na lekcjach języka polskiego, „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”, t. 32 [w druku].
Kłoskowska A., 1992, Tożsamość i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 1, s. 131–141.
Nagórko A., 2004, Metody kontrastywne a etnolingwistyka (lingwistyka kulturowa), w: E. Fórián, (red.), Multikulturowość, tożsamość narodowa, mniejszości na Węgrzech i w Polsce, Debrecen, s. 23–33.
Niewiara A., 2017, Słowa klucze kultury jako nazwy pojęć wyrazistych o wysokim stopniu utrwalenia a zagadnienia synonimii leksykalnej, „LingVaria” t. 12, nr 23, s. 233–252. https://doi.org/10.12797/LV.12.2017.23.16
Ojczyzna, w: P. Żmigrodzki (red.), Wielki słownik języka polskiego PWN, https://wsjp.pl/haslo/podglad/9054/ojczyzna [16.04.2023].
Oksaar E., 1988, Kulturemtheorie. Ein Beitrag zur Sprachverwendungsforschung, Hamburg.
Pisarek W., 2002, Polskie słowa sztandarowe i ich publiczność, Kraków.
Rak M., 2015a, Co to jest kulturem?, „LingVaria”, nr 2(20), s. 305–316. https://doi.org/10.12797/LV.10.2015.20.23
Rak M., 2015b, Kulturemy podhalańskie, Kraków.
Sipińska D., 2004, Naród, w: T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. III: M–O, Warszawa, s. 500–501.
Sipińska D., 2005, Państwo, w: T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. IV: P, Warszawa, s. 23–27.
Wacławek M., Wtorkowska M., 2019, Przez jedzenie do języka… polskiego – o kulinariach oczami Polaków i Słoweńców, w: D. Lech-Kirstein, M. Makuchowska (red.), Bariery i pomosty w języku i kulturze, „Język a Edukacja”, t. 7, Opole, s. 173–186.
Wacławek M., Wtorkowska M., 2022, O Polakach i Słoweńcach – w kręgu językowo-kulturowych stereotypów, Ljubljana. https://doi.org/10.4312/9789617128574
Wierzbicka A., 1999, Język – umysł – kultura, Warszawa.
Wierzbicka A., 2007, Słowa klucze. Różne języki – różne kultury, Warszawa.
Zarzycka G., 2019, Kulturemy polskie – punkty widzenia, techniki ich wydobywania i negocjowania. Stosowanie perspektywy etnolingwistycznej w glottodydaktyce polonistycznej, „Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców”, nr 26, s. 425–441. https://doi.org/10.18778/0860-6587.26.29
Żmigrodzki P. (red.), Współczesny słownik języka polskiego [WSJP] [online], https://wsjp.pl/ [16.04.2023].
