STUDIA Z HISTORII SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ, 2021 Tom XXIV
https://doi.org/10.18778/2080-8313.24.04

Michał Michalski^*

Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział Łódzki • Polish Historical Society Lodz Branch

https://orcid.org/0000-0002-5267-8150

WYZNANIA RELIGIJNE W POWIECIE WIELUŃSKIM W LATACH 1918–1939 NA TLE MOZAIKI RELIGIJNEJ II RZECZYPOSPOLITEJ

SUMMARY

Religious variety in the Wieluń district in the years 1918–1939 against the background of the religious mosaic of the Second Polish Republic

STRESZCZENIE

SŁOWA KLUCZOWE: powiat wieluński, wyznania religijne, judaizm, ewangelicy, prawosławie, greckokatolicyzm, Badacze Pisma Świętego, mariawityzm, baptyzm

Wstęp

Obecnie niekwestionowaną datą odzyskania niepodległości przez Polskę jest 11 listopada 1918 r.^[1], choć w tym momencie państwo miało nieokreślone granice, a o ich ustalenie należało prowadzić walkę zarówno na froncie wojennym, jak i dyplomatycznym. Dopiero podjęcie decyzji przez Radę Ambasadorów 14 marca 1923 r. o uznaniu wschodniej granicy Polski i podpisanie następnego dnia dodatkowego protokołu do Traktatu Wersalskiego kończyło kilkuletni proces kształtowania się granic^[2].

Takie, a nie inne ukształtowanie granic oraz procesy osadnicze spowodowały, że II RP funkcjonowała jako państwo wielonarodowe i wielowyznaniowe, a podziały w wielu przypadkach pokrywały się z podziałami narodowościowymi.

Tabela 1. Struktura wyznaniowa Polski w świetle drugiego powszechnego spisu ludności z 9 grudnia 1931 r.

* brak danych dotyczących struktury wyznaniowej.
Źródło: obliczenia własne na podstawie: Drugi powszechny spis ludności z dn. 9. XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Polska, Warszawa 1938, s. 1, 15.

Najwięcej wyznawców i największe znaczenie w Polsce miał Kościół rzymskokatolicki. Jego znaczenie było największe wśród Polaków, gdyż warto podkreślić, że w spisie z 1931 r. język ojczysty polski podały 21 993 444 osoby, z tego 20 333 333 (92,45%) było rzymskimi katolikami^[3]. Znalazło to także odzwierciedlenie w Konstytucji marcowej, gdzie: „Wyznanie rzymskokatolickie, będące religią przeważającej większości narodu, zajmuje w państwie naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań”^[4]. Natomiast położenie prawne poszczególnych wyznań było różne w zależności od zaboru i polityki zaborcy. Nowe uregulowania prawne dotyczące przedmiotu stosunku państwa do poszczególnych kościołów i związków religijnych w okresie międzywojennym weszły w życie w stosunku do: Żydowskiego Związku Wyznaniowego (1919), Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego, grecko-rusińskiego i ormiańskiego (1925), Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego nieposiadającego hierarchii duchownej (1928), Muzułmańskiego Związku Religijnego (1936), Karaimskiego Związku Wyznaniowego (1936), Kościoła ewangelicko-augsburskiego (1936) i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (1938). Oprócz tego były związki wyznaniowe uznane prawnie w niektórych dzielnicach RP o ograniczonym terytorialnie pod względem prawnym zasięgu działalności. W byłym zaborze rosyjskim były to: Ewangelicko-Reformowany vel Helwecki vel Kalwiński z konsystorzem w Warszawie, Ewangelicko-Reformowany vel Helwecki vel Kalwiński z konsystorzem w Wilnie, Mariawityzm, Polski Narodowy Kościół Prawosławny (2 parafie). Natomiast wyznaniami tolerowanymi na tym terenie były: baptyzm, Bracia Polscy, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Badacze Pisma Świętego, Sztundyści, Kościół Boży, Kościół Nowoapostolski i zielonoświątkowcy. Oprócz tego były wyznania nieuznawane (np. Wolny Kościół Luterski) lub nawet zakazane (tu tylko: Niemcy Katolicy i Wolne Gminy w b. zaborze austriackim)^[5].

Powiat wieluński – podstawowe informacje

Powiat wieluński^[6] w międzywojniu znajdował się w południowo-zachodniej części województwa łódzkiego i bezpośrednio graniczył z Niemcami^[7]. Zajmował powierzchnię 2106,9 km² i obejmował trzy miasta: Praszkę, Wieluń i Wieruszów oraz 25 gmin wiejskich: Bolesławiec, Chotynin, Czastary, Działoszyn, Dzietrzkowice, Galewice, Kamionka, Kiełczygłów, Konopnica, Kurów, Kuźnica Grabowska, Lututów, Mierzyce, Mokrsko, Naramice, Praszka, Radoszewice, Rudniki, Siemkowice, Skomlin, Skrzynki, Skrzynno, Sokolniki, Starzenice i Wydrzyn^[8]. Wieluńskie było obszarem wiejskim, gdzie na wsi mieszkało: w 1921 r. 88,80% ludności, w 1931 r. – 89,17%, a na dzień 1 stycznia 1939 r. było to 89,07%^[9]. Jednocześnie zdecydowana większość mieszkańców pracowała i utrzymywała się z rolnictwa, a wskaźnik ten w czasie pierwszego spisu powszechnego wynosił aż 80,39%^[10]. Jedynym dużym zakładem przemysłowym na tym terenie była cukrownia w Niedzielsku^[11].

Liczba mieszkańców nieustannie wzrastała. W 1919 r. według załącznika do ustawy o organizacji władz administracyjnych II instancji miała ona rzekomo wynosić 202 895 osób, acz jest to rzeczywiście liczba ludności, ale na 1 stycznia 1909 r.^[12], a według zestawienia sporządzonego przez Wydział Powiatowy w Wieluniu na potrzeby Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi z 22 marca 1920 r. liczba mieszkańców miała wynosić 201 282^[13]. W kolejnych latach kształtowała się następująco: 30 września 1921 r. – 181 361 osób^[14]; 9 grudnia 1931 r. – 214 299^[15]; 1 stycznia 1932 r. – 219 924; 1 stycznia 1933 r. – 223 593; 1 stycznia 1934 r. – 225 447; 1 stycznia 1935 r. – 228 621; 1 stycznia 1936 r. – 231 662; 1 stycznia 1937 r. – 233 424; 1 stycznia 1938 r. – 234 865^[16] i 1 stycznia 1939 r. – 235 470^[17].

Struktura wyznaniowa dla tego obszaru jest znana ze spisów powszechnych oraz na dzień 1 stycznia 1938 r. opracowana na podstawie zestawień gminnych. Są to, niestety, dane nie do końca porównywalne ze względu na różne grupowania.

Tabela 2. Struktura wyznaniowa mieszkańców powiatu wieluńskiego na tle województwa łódzkiego na dzień 30 września 1921 r.

Źródło: obliczenia własne na podstawie: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. 2: województwo łódzkie, Warszawa 1925, s. VIII–IX, 124–136.

Na dzień 1 stycznia 1938 r. wyznawców wiary rzymskokatolickiej było 218 930 – 93,22% mieszkańców, mojżeszowej 13 794 – 5,87%, ewangelickiej 1970 – 0,84% i pozostałych wyznań 171 – 0,07%^[18].

Tabela 3. Deklarowane wyznanie mieszkańców powiatu wieluńskiego na tle województwa łódzkiego na dzień 9 grudnia 1931 r.

Źródło: obliczenia własne na podstawie: Drugi powszechny spis ludności z dn. 9. XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Miasto Łódź, Warszawa 1937, s. 14; Drugi powszechny spis ludności z dn. 9. XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo łódzkie bez miasta Łodzi, Warszawa 1938, s. 23, 29.

Zdecydowania większość mieszkańców wieluńskiego była rzymskimi katolikami. Odsetek ten, mimo że wysoki, wzrastał z ponad 90% w 1921 r. do nieco ponad 93% w 1938 r. Pokrywało się to także ze strukturą narodowościową na tym terenie, gdzie dominowali Polacy. Ten wzrost odbywał się kosztem wyznania mojżeszowego, gdzie nie tylko spadł odsetek wyznawców, ale także w liczbach bezwzględnych ubyło 1138 osób. Podobnie zmniejszył się odsetek ewangelików, wśród których dominowała konfesja ewangelicko-augsburska. Pozostałe wyznania reprezentowane były przez nieliczne osoby i w społeczności, która przed II wojną światową nieustannie zbliżała się do liczby ćwierć miliona osób, byli niemal niezauważalni. Jednocześnie, porównując powiat wieluński z województwem łódzkim, widać, że ten obszar był bardziej jednolity wyznaniowo.

Analizując poszczególne dane, widać, że w 1921 r. tylko 11 osób deklarowało się jako bezwyznaniowcy. Natomiast już w 1931 r. takich osób nie było, za to pojawiła się grupa aż 434 osób, które nie podały swego wyznania w Wieluńskiem^[19]. Można zatem zauważyć, że osoby te albo rzeczywiście były bezwyznaniowe lub należały do kościołów i związków nieuznawanych przez państwo, a przez to obawiały się reperkusji, udzielając odpowiedzi. Nie można także wykluczyć, że w części przypadków ich wiara znacznie osłabła (choćby w związku z trudną sytuacją materialną, związaną z kryzysem gospodarczym), że nie uważali za słuszne określić się co do konkretnego wyznania. Za takim ujęciem przemawiają słowa Aleksandra Pawelca, który widząc i doświadczając bezrobocia i nędzy, stwierdzał, iż: „Patrząc na to wszystko, na tę procesję [Bożego Ciała – przypis mój], nabierałem coraz większego przekonania, że te modły nic nie zmieniają, bo nie są w stanie zmienić sytuacji bezrobotnych”^[20]. Z kolei w 1938 r. ze statystyk prowadzonych przez urzędy gminne wynika, że w grupie pozostałych wyznań, obejmujących także bezwyznaniowców, było tylko 171 osób.

Wyznanie mojżeszowe

Drugim^[21] pod względem liczebności wyznaniem w powiecie wieluńskim był judaizm^[22]. Żydzi na tym terenie osiedlali się od czasów nowożytnych, a na ich osadnictwo wpływał szereg czynników, jak np. ograniczenia w posiadaniu na własność ziemi zniesione dopiero reformą Aleksandra Wielopolskiego^[23], toteż większość z nich osiedlała się w miastach^[24]. Innym czynnikiem, który ograniczał ten proces, był przywilej privilegium de non tolerandis Judaeis, który nadawany był przez króla, ale tylko dla miast królewskich. Takowy posiadał Wieluń od Zygmunta II Augusta z 12 czerwca 1566 r. Tym samym dopiero w XIX w. nastąpił duży napływ ludności żydowskiej do tego miasta, gdy już nie był przestrzegany, a wreszcie zniesiony^[25]. W 1808 r. było ich w mieście 70 (6,0% mieszkańców), w 1820 r. – 217 (8,8%), a w 1897 r. – 2732 (38%)^[26]. Przywileju privilegium de non tolerandis Judaeis nie posiadały prywatne miasta Praszka i Wieruszów^[27]. W pierwszym pojawili się oni pod koniec XVIII w., w 1790 r. było ich 127 (16,9%), a 1909 r. – 992 (22,9%)^[28]. W drugim pierwszymi Żydami byli wygnańcy z Wielunia w 1585 r., a już stałe osadnictwo potwierdzają dokumenty z lat 1600 i 1618, zaś w 1765 r. były to 82 osoby, w 1827 r. – 519 (24,4%), a w 1909 r. – 3410 (43,3%)^[29]. Natomiast dość wcześnie Żydzi osiedlili się w Działoszynie, który w czasach nowożytnych był własnością rodziny Męcińskich: „Ludność 4500 gł., w tej liczbie przeszło 3000 żydów; w połowie zeszłego stulecia (tj. XVIII w.) lustracye podawały 30 pogłowia żydowskiego, posiadającego swoją bożnicę; zatemby w przeciągu stu lat ludność ich w stokroć się pomnożyła [...]”^[30]. Acz informacje ze Słownika Geograficznego nie odpowiadają prawdzie. Żydzi pojawili się w mieście prawdopodobnie już w drugiej połowie XVII w., a w 1764 r. było to 649 osób, w 1795 r. – 846 (65,4%), a w 1865 r. – 2349 (66%)^[31].

W 1834 r. w „Dzienniku Urzędowym Województwa Kaliskiego” opublikowano podział tego obszaru na pięć okręgów bóżniczych, czyli na bolesławiecki, działoszyński, praszkowski, wieluński i wieruszowski. W dniu 30 września 1883 r. na wniosek naczelnika powiatu wieluńskiego władze gubernialne w Kaliszu powołały okręg lututowski, a 18 lutego 1909 r. rząd gubernialny w Kaliszu wydzielił z okręgu działoszyńskiego i wieluńskiego – okręg osjakowski^[32]. Natomiast w 1939 r. starostwo odnotowywało, że 41 Żydów należało do gminy żydowskiej w Błaszkach^[33]. Tym samym w międzywojniu działało 7 gmin żydowskich różnej wielkości, o czym najlepiej świadczą ich finanse. W 1937 r.^[34] preliminarze budżetowe określały dochody i wydatki na: Osjaków – 2884 zł, Bolesławiec – 3495,50 zł, Praszka – 7453,32 zł, Działoszyn – 8900 zł, Lututów – 10 610 zł, Wieruszów – 16 255 zł i Wieluń – 42 640 zł^[35].

Gminą kierował zarząd składający się z 4 członków i rabina. W przypadku gmin wielkich (powyżej 5000 mieszkańców, jeśli gmina uzyskała taki status) władzę sprawowało zgromadzenie pełnomocników wybierane przez uprawnionych członków gminy. Pełnomocnicy wybierali przynajmniej 8 członków rady zarządzającej i dodatkowo państwowa władza nadzorcza mianowała do jej składu 3 członków mających bierne prawo wyborcze w tej gminie. W radzie zasiadał także rabin^[36]. Wieluń jako gmina wielka miał zarząd 8-osobowy (plus rabin) i 12 pełnomocników^[37]. W 1927 r. prezydent wydał rozporządzenie, które wprowadzało pewne zmiany. W gminach małych zarząd składał się z rabina i 8 członków, a gminy wielkie były zarządzane przez:

[...] radę gminy wyznaniowej i przez zarząd. Naczelna władza nadzorcza określi liczbę członków rady i członków zarządu dla poszczególnych gmin. Zarząd gminy wielkiej składa się przynajmniej z ośmiu członków i rabina gminy. Oprócz tego naczelna władza nadzorcza może powołać do zarządu gminy wielkiej jeszcze trzech członków, mających w swej gminie bierne prawo wyborcze^[38].

Status gminy wielkiej, tak jak poprzednio, posiadał tylko Wieluń. Tam w zarządzie zasiadał rabin i 8 członków, zaś rada gminy liczyła 17 osób^[39].

W każdej gminie znajdowała się synagoga będąca miejscem modlitwy i jednocześnie ogniskującym życie religijne. Oprócz tego lokalne grupy liczące kilku, kilkunastu lub więcej Żydów gromadziły się w tworzonych w tym celu domach modlitwy^[40]. Innymi niezbędnymi miejscami, aby w pełni realizować praktyki religijne, były łaźnie rytualne (mykwy), a także pośrednio rzeźnie, gdzie dokonywano rytualnego uboju zwierząt z zasadami zachowania koszerności. Żydzi posiadali także własne cmentarze – kirkuty. Aby gmina mogła prawidłowo realizować swoje obowiązki, w każdej gminie był rabin (w niektórych także podrabia), wybieralny zarząd gminy oraz kantor, rzezak, stróż i inne osoby zatrudnianie do pracy^[41].

Przewodnikiem duchowym i pełniącym funkcje religijne był rabin. W dwóch przypadkach wiadomo, że były to bardzo młode osoby. I tak 16 maja 1928 r. w Osjakowie został wybrany rabinem Mendel Tygier ur. 17 maja 1905 r., a więc tuż przed swoimi 23 urodzinami^[42], a w Lututowie 27 sierpnia 1933 r. rabinem został wybrany Arje Lajb Szajer ur. 30 lipca 1905 r., a więc w wieku 28 lat^[43]. Wśród nich nie widać jednostek, które wykraczałyby poza swoją rolę i angażowałyby się w życie powiatu wieluńskiego. Podrabini byli tylko w niektórych gminach, a mianowicie w Działoszynie, Wieluniu i Wieruszowie^[44].

Liczba Żydów w okresie międzywojennym w Wieluńskiem spadała zarówno pod względem ilościowym, jak i procentowym, a na to złożyły się różne przyczyny: np. niższy przyrost naturalny i emigracja^[45]. Największe skupiska Żydów były w miastach i miasteczkach powiatu, a więc tam, gdzie mieściły się siedziby gmin. Jednocześnie w niektórych (nielicznych) wsiach Żydzi także stanowili spory odsetek. Na dzień 30 września 1921 r. stanowili oni więcej niż 10% mieszkańców w następujących miejscach: Lututów – 68,76%, Bolków (folwark) gm. Skrzynno – 56,76%, Osjaków – 49,16%, Działoszyn (wieś i folwark) – 47,90%, Wieluń – 43,67%, Kiełczygłów – 42,43%, Wieruszów – 39,65%, Praszka – 37,14%, Biała (folwark) gm. Naramice – 36,99%, Kolonia Dylew gm. Siemkowice – 31,43%, Bolesławiec – 29,45%, Dąbrowice (folwark) gm. Radoszewice – 28,57%, Czernice (folwark) gm. Radoszewice – 26,67%, Wójtostwo (wieś) gm. Chotynin – 23,19%, Wielgie (folwark) gm. Skrzynno – 14,20%, Krzeczów (wieś i osada młyńska) gm. Mierzyce – 12,86%, Osiek (folwark) gm. Galewice – 12,68%, Cisowa (wieś) gm. Mierzyce – 12,15% i Jajczaki (wieś) gm. Mierzyce – 11,87%^[46].

Żydzi prowadzili ożywioną działalność gospodarczą i handlową, a także zawiązywali liczne związki zawodowe i różnego rodzaju organizacje społeczne. Natomiast typowo religijnych było niewiele , wśród nich zawiązany w 1926 r. w Wieluniu Agudas Szomrej Umazhirej Szabos (Związek Przestrzegających Sobót)^[47].

Wyznanie ewangelicko-augsburskie

Wyznanie ewangelicko-augsburskie powstało na bazie ruchu reformacyjnego Marcina Lutra, a:

W 1530 r. cesarz Karol V przybył do Niemiec na sejm Rzeszy. Ewangelicy przygotowali swoje Artykuły Szwabachskie. Melachton zaś połączył je z naszkicowanymi przez siebie Artykułami Torgawskimi i powstało z tego – Augsburskie Wyznanie Wiary – podstawa doktrynalna wszystkich kościołów luterańskich (ewangelicko-augsburskich) po dzień dzisiejszy^[48].

Podstawową jednostką administracyjną kościoła ewangelicko-augsburskiego była parafia (zbór), która mogła mieć jeden lub więcej filiałów. Od 1849 r. do jesieni 1936 r. parafie wchodziły w skład superintendentury, na której czele stał superintendent, następnie w związku z wejściem w życie dekretu prezydenta z 1936 r. o stosunku państwa do kościoła ewangelicko-augsburskiego superintendentury otrzymały nazwę diecezji, a superintendenci zostali seniorami diecezji. Na czele całego kościoła w Polsce stał konsystorz^[49]. Dodatkowo:

We wsiach i osadach odległych od kościołów ewangelickich, kantor w pewnej mierze zastępował pastora w czynnościach religijnych. [...] Kantor nie mógł w zasadzie udzielać sakramentów uznawanych w religii protestanckiej, to jest chrztu i komunii świętej. W nagłych przypadkach, np. zagrożenia życia dziecka, mógł je ochrzcić. Tak zwany nagły chrzest musiał być zatwierdzony później przez pastora [...] Nie wolno też było kantorowi wygłaszać mów podczas pogrzebów, ani prowadzić nauk przedmałżeńskich. Natomiast wymagana była jego obecność, wraz z rodziną, podczas katechizacji prowadzonych przez pastora w miesiącach letnich. Funkcje religijne kantorów obejmowały przewodzenie nabożeństwom, odczytywanie fragmentów Biblii, intonowanie śpiewów^[50].

Ewangelicy augsburscy należeli do zboru wieluńskiego powstałego w 1820 r., przy czym pierwsze nabożeństwo odprawiono 14 grudnia 1821 r.^[51] Parafia wieluńska rozciągała się poza granice Wieluńskiego bowiem obejmowała część powiatu sieradzkiego, czyli miasto Złoczew oraz wsie w gminach: Barczew (Będkowska Wola, Stefanów Barczewski, Świerki), Klonowa (Klonowa), Majaczewice (Biedaczew, Grabówka, Kamilew, Kamionka, Marianów, Nieczuj, Renszów, Wola Szczawińska, Wolnica Grabowska) i Złoczew (Broszki, Cegielnia, Emilianów, Stara Huta)^[52]. W parafii było także pięć kantoratów, a kantorowie byli także nauczycielami, gdyż: „W kantoratach uczono też czytania, pisania, znajomości tzw. małego katechizmu Lutra, śpiewu i w niewielkim zakresie rachunków”^[53]. Mieściły się one w Janowie (kantor Baworowski), Swobodzie (Kubiński), Lututowie (Arnold Skotnik), a poza powiatem w Wolnicy Grabowskiej (Alfred Lelke) i Marianowie (Heinrich Schönrock)^[54].

Parafia wieluńska należała do superintendentury kaliskiej, na której czele stał superintendent Eduard Wende (1915–1936). Natomiast po wydaniu dekretu prezydenta z 1936 r. parafię wieluńską przeniesiono do diecezji piotrkowskiej, której seniorem został wybrany wiosną 1937 r. ks. Leon May^[55].

Kościół parafialny mieścił się w Wieluniu przy ul. Ewangelickiej 1 w murowanym budynku wzniesionym w drugiej połowie XVII w., odremontowanym ze środków własnych w 1820 r. Przynależał do parafii na mocy Reskryptu Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 29 lipca 1820 r.^[56] Oprócz tego zbór posiadał: murowany z 1859 r. i odremontowany w 1927 r. kościół nieetatowy w Krzeczowie (gm. Mierzyce)^[57] oraz publiczne kaplice (kantoraty): w Janowie (gm. Skrzynno) – budynek drewniany kryty strzechą z 1871 r.^[58]; w Lututowie^[59] i w Swobodzie (gm. Naramice) w budynku z 1867 r., gdzie znajdowała szkoła, i w 1870 r. w części została przeznaczona na kaplicę^[60]. Poza powiatem wieluńskim zbór wieluński posiadał kaplice publiczne we wsi Marianów (gm. Majaczewice) – budynek murowany z 1855 r.^[61] i w Wolnicy Grabowskiej (gm. Majaczewice) – drewniany z około 1800 r.^[62]

Cmentarze ewangelickie w powiecie wieluńskim znajdowały się w Wieluniu^[63], Józefowie (gm. Pątnów)^[64], Krzeczowie (gm. Mierzyce)^[65], Ostrówku (gm. Skrzynno)^[66] i Swobodzie (gm. Lututów)^[67].

Organami władzy w parafii było zgromadzenie parafialne, w skład którego wchodzili: „[...] wszyscy mężczyźni pełnoletni, stale w obrębie Parafii zamieszkali i niezawiśli od szczególnej jakiej osoby”, które wybierało kolegium kościelne i przewodniczącego mu prezesa^[68]. Ważną funkcję pełniło kolegium kościelne przemianowane po ustawie z 1936 r. na radę parafialną, w skład którego wchodził z urzędu pastor. W dniu 6 maja 1934 r. zostali do niej wybrani: Edmund Janecki (rzeźnik, właściciel domu z Wielunia); Aleksander Ketner (rolnik, 33½ morgi, Wola Szczawińska, gm. Majaczewice), Karol Majer (rolnik, 14 mórg z Marynki, gm. Skrzynno), Roman Pracz (rolnik, 12 mórg, z Kaźmierza, gm. Kurów), Wilhelm Wątroba (rolnik, 18½ morgi, Józefów, gm. Kamionka), Henryk Zychla (fryzjer, właściciel domu z Wielunia). Natomiast do kolejnej w 1939 r. zostali wybrani: E. Janecki, H. Zychla, Adolf Cierpka – rolnik z Niemierzyna (gm. Skrzynno), R. Pracz, W. Wątroba, Karol Helman z Niedzielska (gm. Wydrzyn), Adam Moryc (Rososz, gm. Naramice), Robert Wurch (Piaski, gm. Lututów) i Michał Cieślak – nauczyciel szkoły powszechnej w Komornikach (gm. Skomlin)^[69].

Pastorami wieluńskimi byli: Robert Ludwig Haefk (1 lipiec 1913 – 18 styczeń 1920). W początkach grudnia 1919 r. przybył do Wielunia Heinrich (Henryk) Wendt, który miał zastępować będącego na obserwacji lekarskiej pastora. Po jego śmierci objął administrację parafii. W połowie lipca 1920 r. powierzona mu została jako administratorowi parafia Osówka (pow. sierpecki, woj. warszawskie). Nabożeństwa następnie odprawiał więc pastor zboru zduńskowolskiego Gustaw Manitius, zaś 15 września 1923 r. proboszczem został H. Wendt (1923–1939, 1945–1970)^[70].

Parafia wieluńska liczyła w 1913 r. około 3200 osób, w 1923 r. około 3000^[71] i w 1933 r. według pastora także około 3000 członków, z tego około 2000 w powiecie wieluńskim i około 1000 w powiecie sieradzkim. Wśród nich około 120 osób w Wieluńskim, a około 700 w Sieradzkim, jako język macierzysty podawało niemiecki, jednakże zazwyczaj posługiwano się polskim. Tylko kilka rodzin posługiwało się stale niemieckim i dotyczyło to zazwyczaj przyjezdnych na ten obszar^[72]. Chrztów w parafii było w 1913 r. – 132 i w 1923 r. – 122 (w tym 30 w języku niemieckim; 6 dzieci nieślubnych), 1933 r. – 71; konfirmacji odpowiednio 56 i 69 w języku polskim i 32 i 27 w języku niemieckim, a w 1932 r. – 58. W 1923 r. był jeden akt konwersji, 31 ślubów, w tym 2 mieszane, w 1933 r. – 31 ślubów; komunikantów udzielono w 1910 r. – 2749, a w 1935 r. – 2200; zmarło w 1913 r. – 59, a 10 lat później – 57 osób i w 1933 r. – 46 osób. W 1923 r. parafia prowadziła 2 szkoły jednoklasowe w Marianowie i Wolnicy Grabowskiej (obie gm. Majaczewice) z językiem wykładowym polskim^[73].

Wieluńska parafia dysponowała dość sporymi środkami finansowymi. Preliminarz na lata 1931–1933 zamykał się kwotą 16 167,45 zł, a najważniejszą pozycją w dochodach była składka na utrzymanie parafii w kwocie 10 167,45 zł, którą rozłożono na 2744 wyznawców^[74].

W 1929 r. zostało przy parafii zarejestrowane Koło Pań, które corocznie organizowało kiermasz, na którym sprzedawano robótki większe i mniejsze. W 1933 r. kiermasz zaszczycił starosta Tadeusz Niżankowski wraz z żoną Stefanią, komendant powiatowy Policji Państwowej Bronisław Ungeheuer z żoną, burmistrz Wielunia Witold Nowicki i inspektor szkolny Zenon Skupiński z małżonką^[75].

W życie parafii aktywnie włączała się młodzież, która chociażby wzięła udział w zwołanym przez Związek Towarzystw Polskiej Młodzieży Ewangelickiej Rzeczypospolitej Polskiej III Zjeździe Krajowym w dniach 2–3 maja 1937 r. w Katowicach^[76]. W dniu 31 października – 1 listopada 1937 r. siedmiu delegatów z Wielunia (obok przedstawicieli z Łodzi, Kalisza i Częstochowy) wzięło udział w zorganizowanym w Częstochowie Zjeździe Okręgowym Zarządów i Delegatów Towarzystw Polskich Młodzieży Ewangelickich. Na nim odczytano sprawozdanie z działalności za poprzedni rok, zastanawiano się nad bieżącymi zadaniami na następny rok oraz podjęto decyzję o organizacji zjazdu w kolejnym roku w Wieluniu. Zebrani uczestniczyli także m.in. w jubileuszu 25-lecia posługi kapłańskiej pastora Leopolda Wojaka z Częstochowy, na którym okolicznościowe kazanie wygłosił pastor wieluński^[77].

Ewangelicy augsburscy z dwóch najbardziej wysuniętych na północ gmin Wieluńskiego: Kuźnicy Grabowskiej i Skrzynek, czyli 63 osoby, w 1939 r. należeli do parafii ewangelicko-augsburskiej w Sobiesękach koło Kalisza^[78]. Tenże zbór powstał w 1819 r. i miał kościół w Sobiesękach i kościół nieetatowy w Przystajni (gm. Godziesze, powiat kaliski)^[79]. Pastorami byli: Ferdinand Mergel (1909–1923), Jakub Gerhardt (1923–1924), Paul Sikora (1924–1927) i Viktor Maczewski (1930–1939)^[80]. Parafia w Sobiesękach przez cały okres międzywojenny przynależała do superintendentury/diecezji kaliskiej, gdzie w wyborach na wiosnę 1937 r. seniorem wybrano Niemca: ks. Adolfa Gustava Ulbricha, który nie został zatwierdzony przez władze państwowe, a p.o. został ks. E. Wende^[81].

Prawosławie

Niewielką liczebnie grupą wyznaniową w Wieluńskiem byli prawosławni. Ci wschodni chrześcijanie, podlegli początkowo patriarsze Konstantynopola, zerwali łączność z papiestwem w 1054 r., pogłębioną przez IV wyprawę krzyżową i wówczas zaczęli nazywać się ortodoksyjnymi, czyli prawowiernymi (po rosyjsku – prawosławnymi), jednocześnie twierdząc, że chrześcijanie zachodni (rzymsko-łacińscy) odeszli od zasad prawdziwego chrześcijaństwa^[82].

Podstawową jednostką administracyjną w prawosławiu była parafia, a te tworzyły dekanaty, z których składały się diecezje^[83]. Te tworzyły metropolie (eparchie, czyli arcybiskupstwa), które mogły posiadać autonomię (autokefalię)^[84].

W okresie międzywojennym urzędy miały duży problem, aby określić właściwy status wieluńskiej cerkwi. Władze polskie 13 sierpnia 1920 r. zdecydowały, że wierni powiatów: wieluńskiego oraz brzezińskiego, łaskiego, kaliskiego, kolskiego, konińskiego, tureckiego, sieradzkiego i słupeckiego będą należeć do parafii św. Aleksandra Newskiego w Łodzi z popem Teodorem Walikowskim^[85]. W rzeczywistości cerkiew wieluńska określana była – raz jako filia, a raz jako parafia. W 1924 r. metropolita Dionizy oraz starostwo powiatowe w 1927 r., a także urząd wojewódzki w 1930 r. stwierdzali, iż była tutaj filia parafii łódzkiej. Stanowisko pośrednie zajął w 1930 r. magistrat wieluński, stwierdzając, że nie było tutaj ani parafii, ani filii. Mogło to wynikać z chęci realizacji uchwały rady miejskiej z 1920 r., o której będzie później mowa. Natomiast przeciwstawnie wypowiedział się także w 1930 r. Urząd Wojewódzki Łódzki, określając, że działała tutaj parafia^[86]. Podobnie wyraziło się cztery lata wcześniej starostwo powiatowe^[87]. Natomiast w 1934 r., gdy Powiatowy Związek Komunalny kupował plac wraz z cerkwią w imieniu strony prawosławnej, wystąpił ks. protojerej T. Walikowski, dziekan okręgu warszawskiego warszawsko-chełmińskiej diecezji prawosławnej działający w imieniu i na rzecz warszawsko-chełmińskiego konsystorza prawosławnego: „[...] jako przedstawiciela praw parafji Kościelnej prawosławnej w Wieluniu, na mocy upoważnienia tegoż Konsystorza [...]”^[88]. Zresztą wtedy magistrat wieluński wydał zaświadczenie, iż: „Zarząd Miejski m. Wielunia niniejszem zaświadcza, że Parafja Kościoła Prawosławnego w Wieluniu jest właścicielką placu [...] ubezpieczenie od ognia gmachu Cerkwi opłaca Parafja Kościoła Prawosławnego w Wieluniu”^[89]. Podsumowując, po załamaniu związanym z brakiem popa, w drugiej połowie lat dwudziestych, i mianowaniu ks. Mikołaja Tomeckiego na pełniącego obowiązki proboszcza nastąpiło odrodzenie parafii jako parafii nieetatowej^[90]. Oznaczało to, że miejscowy pop nie prowadził ksiąg metrykalnych^[91]. Wraz ze sprzedażą cerkwi definitywnie przestała istnieć parafia wieluńska, a wierni znaleźli się w parafii łódzkiej^[92].

W okresie międzywojennym (od 1920 r.) teren Rzeczypospolitej podzielony był na 5 diecezji prawosławnych: warszawsko-chełmską (obejmującą b. Królestwo Polskie, Galicję i b. zabór pruski), krzemieniecką (wołyńską), pińsko-nowogrodzką (poleską), grodzieńsko-białostocką i wileńską (litewską). Tym samym prawosławni z Wieluńskiego należeli do diecezji warszawsko-chełmskiej, dekanat warszawski^[93]. Na jej czele stali jako metropolici warszawsko-chełmscy: Włodzimierz, imię świeckie Wiaczesław Michajłowicz Tichonicki (1920–1921); Jerzy, imię świeckie Grzegorz Jaroszewski (1921–1923) i Dionizy, imię świeckie Konstanty Nikołajewicz Walendyński (1923–1939)^[94]. Biskupami wikarnymi byli: Sergiusz, imię świeckie Arkadiusz Korolew (1921–1922), Aleksander, imię świeckie Mikołaj Inoziemcew (1922), Aleksy, imię świeckie Aleksander Gromadzki (1922), Antoni, imię świeckie Aleksander Marcenko (1923–1930), Sawa, imię świeckie Jerzy Sowietow (1932–1937) i Tymoteusz, imię świeckie Jerzy Szretter (1938–1944)^[95].

Jako że w czasach zaborów Cerkiew Prawosławna w Polsce stała się częścią Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej i narzędziem rusyfikacji kraju (szczególnie nawracanie siłą unitów na Chełmszczyźnie)^[96], toteż taki stan nie mógł trwać za czasów wolnej Polski. W 1922 r. została ogłoszona autokefalia Kościoła prawosławnego w Polsce, a potwierdził to uroczyście patriarcha Konstantynopola Konstantyn VI orędziem z 13 lutego 1925 r.^[97], acz Moskwa wyraziła na to zgodę dopiero w 1948 r.^[98]

Miejscem modlitw była znajdująca się w Wieluniu cerkiew pw. Przenajświętszej Bogarodzicy Maryi, zbudowana w latach 1900–1902, która zastąpiła funkcjonującą od 1852 r., a umieszczoną w budynku świeckim przy ul. Palestranckiej, świątynię prawosławną pod wezwaniem św. Włodzimierza^[99]. Cerkiew znajdowała się na zadrzewionym placu o powierzchni 2780 m², ogrodzonym żelazną balustradą na podmurowaniu, a plac graniczył od wschodu z ul. Krakowskie Przedmieście, od północy z posesją Beniamina Warszawskiego, a od południa i zachodu z parkiem miejskim^[100].

Dekret Tymczasowego Naczelnika Państwa z 16 grudnia 1918 r. ustanowił możliwość objęcia zarządem państwowym majątku pocerkiewnego oraz stanowiącego uposażenie duchowieństwa prawosławnego^[101]. W dniu 7 stycznia 1920 r. Rada Miejska Wielunia na wniosek wiceburmistrza Justyniana Zielińskiego podjęła decyzję o przejęciu cerkwi na rzecz miasta i utworzeniu w niej biblioteki i muzeum ziemi wieluńskiej^[102]. Sprawa ta jednak nie doczekała się realizacji. Ponownie pod koniec lat dwudziestych zabiegano intensywnie o pozyskanie cerkwi – także bezskutecznie, mimo że budynek stał na gruncie miejskim^[103]. Natomiast 28 lutego 1934 r. na wniosek przewodniczącego Wieluńskiej Rady Powiatowej starosty mgra Tadeusza Niżankowskiego Rada jednogłośnie upoważniła Wydział Powiatowy w Wieluniu reprezentowany przez przewodniczącego i jednego członka do przeprowadzenia pertraktacji i podpisania stosownego aktu notarialnego kupna-sprzedaży z kurią prawosławną na zakup cerkwi wieluńskiej i urządzenia tam placówki muzealnej^[104]. Tym razem pomysł został zrealizowany. Transakcji dokonano 23 sierpnia 1934 r. przed wieluńskim notariuszem Ludwikiem Kleindinstem, a za cerkiew wraz z placem zapłacono 5000 zł, przy czym sprzedaży nie podlegało wyposażenie cerkiewne^[105]. I zgodnie z umową 12 maja 1936 r. w cerkwi otwarto Muzeum Ziemi Wieluńskiej Polskiej Macierzy Szkolnej im. Marszałka Józefa Piłsudzkiego^[106].

„Nowe pomieszczenie cerkwi w Wieluniu zostanie urządzone przy ul. Krakowskie Przedmieście po dawnej siedzibie L. O.” [Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej]^[107] i w 1938 r. starosta stwierdzał: „Raz a najwyżej dwa razy do roku, na prośbę miejscowych wyznawców prawosławnych, których w Wieluniu jest kilka rodzin, przyjeżdża ksiądz prawosławny z m. Łodzi i odprawia w tym mieszkaniu nabożeństwa”^[108]. Było to, jak planowano, pomieszczenie w murowanym budynku należącym do Łukomskiego przy ul. Krakowskie Przedmieście 6. Samo miejsce było określone jako „dom modlitewny”^[109]. „Pozatem zobowiązał się Wydział Powiatowy opłacać przez lat 5 lokal na kaplicę prawosławną, co razem uczyni za cały okres około 3500 zł”^[110] i była to opłata za wspomniany wcześniej „dom modlitewny”, a nie za pojawiającą się w literaturze przedmiotu: „[…] kaplicę prawosławną przy ul. Ogrodowej […]”^[111].

Oprócz cerkwi wieluńskiej w Chróścinie znajdowała się cerkiew św. Jerzego Zwycięzcy, którą ufundowali Iwan i Tatiana Łopuchinowie, a wyświęcono ją 22 września 1913 r. Obok znajdowała się drewniana dzwonnica z 5 dzwonami^[112]; był tu także cmentarz. W 1922 r. fundator sprzedał swój majątek, w tym cerkiew, polskiemu rządowi^[113]. Natomiast w 1931 r. MWRiOP nie wnosiło sprzeciwu do pomysłu Ministerstwa Rolnictwa, aby dokonało: „[...] protokularnego przekazania do tymczasowego użytku duchowieństwu rzymsko-Katolickiemu kaplicy prawosławnej [...]”^[114], ale raczej do przekazania nie doszło^[115]. Rok później, czyli 22 kwietnia, doszło do włamania i kradzieży z kaplicy: „[...] 30 śrubek złotych, 2 ramek do carskich wrót oraz kopuły z cymborjum”. Kradzieży dokonali zawodowi złodzieje Bolesław i jego syn Leon Myszorowie ze Zdżar (gm. Chotynin)^[116].

Popem w Wieluniu był ks. Jan Kowalenko, który 21 maja 1906 r. został nominowany na to stanowisko^[117]. Po wybuchu I wojny światowej i: „Po opuszczeniu Wielunia przez b. władze rosyjskie, cerkiew pozostała pod opieką djaka prawosławnego Mikołaja Tomeckiego, który od czasu do czasu sprawował tam modły”^[118]. Ks. J. Kowalenko w 1919 r. został proboszczem cerkwi Warszawa-Wola^[119]. Na miejscu był cały czas M. Tomecki, który w 1903 r. został diakonem, a 25 maja 1924 r. otrzymał świecenia kapłańskie w soborze św. Aleksandra Newskiego w Łodzi. W 1926 r. był już pełniącym obowiązki proboszcza cerkwi wieluńskiej, ale data nominacji nie jest jednak znana. Przeszedł w stan spoczynku 28 września 1932 r. i wkrótce zmarł, gdyż 7 grudnia 1932 r.^[120] W kolejnych latach nabożeństwa odprawiał wikariusz z Łodzi ks. Piotr Struk-Strukow^[121]. Natomiast parafią łódzką kierowali T. Walikowski (1918–1935) i Michał Borecki (1935–1940)^[122].

Liczba prawosławnych była niewielka i stale obserwowano jej spadek. W 1921 r. było to 161 osób, w 1931 r. 135 osób, a w 1939 r. liczba wiernych wynosiła 87 osób^[123]. Natomiast starostwo powiatowe podawało, że w 1926 r. było 42 prawosławnych, a w 1927 r. – 43, ale dotyczyło to osób, które nie były narodowości polskiej^[124]. Tuż przed II wojną światową:

[...] żyje wszystkiego 22 Rosjan, którzy nie tworzą zwartej grupy. Jest to ludność uboga przeważnie osoby starsze na wymarciu. Młodsze pokolenie przyjęło już wiarę katolicką i do narodowości rosyjskiej nie przyznaje się. Pod względem religijnym nie tworzą również zwartej grupy, należą do parafii łódzkiej^[125].

Greckokatolicyzm

Greckokatolicyzm narodził się w związku z dążeniem do pojednania pomiędzy rzymskimi katolikami i prawosławnymi, czego efektem były krótkotrwałe unie: lyońska (1274) i florencka (1439). Natomiast w Polsce udało się doprowadzić do synodu w Brześciu 6/16–10/20 października 1596 r., na którym uroczyście ogłoszono włączenie prawosławnych z Rzeczpospolitej Obojga Narodów do łona Kościoła rzymskokatolickiego. Jednocześnie prawosławni (unici) zachowali dotychczasowy język liturgii, zwyczaje i obrzędy oraz uznali zwierzchność papieża. Początkowo nie stosowano określenia greckokatolicki, a nazywano go kościołem unickim. To określenie nadała cesarzowa Maria Teresa w 1774 r., aby odróżnić to wyznanie od rzymskich katolików i Kościoła Katolickiego obrządku ormiańskiego^[126].

W II RP sytuacja prawna została uregulowana konkordatem z 10 lutego 1925 r., a kościół miał własną strukturę administracyjną tylko na terenach dawnej Galicji, a więc funkcjonowały: archidiecezja lwowska, diecezja przemyska i diecezja stanisławowska, które tworzyły razem prowincję kościelną lwowską. W 1934 r. wydzielono z diecezji przemyskiej Administrację Apostolską Łemkowszczyzny podległą bezpośrednio Watykanowi. Natomiast grekokatolicy na pozostałym terenie Polski, oprócz miejsc, gdzie były zorganizowane parafie, podlegali biskupom obrządku łacińskiego^[127]. Tak też było na terenie Wieluńskiego.

Grekokatolicy nie mieli na tym obszarze własnych świątyń czy cmentarzy. Nie było tutaj także duchownych. Wynikało to z faktu, że ta grupa wyznaniowa była niewielka. Część osób była narodowości ukraińskiej, które urodziły się na obszarze Galicji Wschodniej/Małopolski Wschodniej, a znalazły się tutaj z różnych przyczyn, często służbowych. Wśród nich sporo było nauczycieli. I tak np. w 1933 r. na terenie posterunku policji Wieluniu mieszkało siedmiu Ukraińców, którzy byli grekokatolikami, a spośród nich sześciu było nauczycielami i jeden dozorcą cmentarnym^[128]. Część z nich była wrogo usposobiona do Polski, jak np. Janina Antonina Stasiakowa ur. we Lwowie, a będąca nauczycielką w Pątnowie^[129]. Nieco inną postawę reprezentowała nauczycielka Eugenia Hachysowa gospodarująca wraz z mężem (będącym także sekretarzem gminy) na 11 morgach, urodzona w Sokalu (w II RP powiat sokalski, woj. lwowskie), która: „[...] dość lojalna do Państwa i obecn. Rządu, lecz ducha posiada ukraińskiego, są wypadki, że w święta ukraińskie domaga się zwolnienia od zajęć”^[130]. Natomiast Karol Rusaczek (zam. Wójcin, gm. Dzietrzniki) urodzony w Odessie pracował jako strażnik graniczny, który: „[...] obecny rząd popiera i jest zadowolony”, a Bazyli Bójko ze wsi Wójcin (gm. Dzietrzniki) urodzony we wsi Leśniki (w II RP powiat brzeżański, woj. tarnopolskie) pracował jako robotnik^[131].

Liczba wyznawców ze względu na charakter napływowy tej ludności dość mocno się wahała, bowiem w 1921 r. było to raptem 14 osób, w 1931 r. już 114 (w tym wyznawcy obrządku wschodniego Kościoła katolickiego, których raczej nie było), a w 1939 r. – 43 i wówczas przynależeli do następujących parafii katolickich: Wieluń 21; Jaworzno – 4; Czajków – 3; Działoszyn – 3; Giżyce – 3; Rudniki – 3; Węglewice – 3; Kraszewice – 2 i Wójcin – 1^[132].

Kościół ewangelicko-reformowany RP (Jednota Warszawska)

Wyznanie ewangelicko-reformowane, które powstało w XVI w. w Szwajcarii w wyniku działalności Ulricha Zwingliego i Jana Kalwina^[133], było na terenie powiatu wieluńskiego reprezentowane zaledwie przez kilkanaście osób. W Polsce działały wówczas dwa kościoły: Kościół ewangelicko-reformowany RP (Jednota Warszawska) i Wileński Kościół ewangelicko-reformowany (Jednota Wileńska). Ten pierwszy obejmował m.in. teren b. Królestwa Polskiego. Na jego czele stał konsystorz z siedzibą w Warszawie składający się m.in. ze świeckiego prezesa i duchownego wiceprezesa z tytułem superintendenta, którymi byli: ks. Władysław Semadeni (1910–1930) i ks. Stefan Skierski (1930–1948)^[134].

Jednota Warszawska składała się z 6 zborów: Warszawa, Zelów, Kuców, Łódź, Żychlin i Sielec oraz z 5 filiałów: Żyrardów, Stara Iwiczna, Lublin, Poznań i Bydgoszcz^[135]. Ewangelicy reformowani z powiatu wieluńskiego najprawdopodobniej należeli do zboru w Zelowie, który obok warszawskiego najdynamiczniej wówczas działał. Pastorami zelowskimi byli: Bogumił Radechowski [Bohumil Radechovský] (1909–1919), administrator Stefan Skierski (1919–1920), Wilhelm Fibich (1921–1930), Ludwik Zaunar (1930), Aleksander Piasecki (1931–1934), administrator Jerzy Wacław Jelen (1934–1935), Wilhelm Fibich (1935–1938), L. Zaunar (1938) i administrator Roman Mazierski (1939)^[136].

Pozostałe wyznania

W mozaice religijnej Wieluńskiego pojawili się także Badacze Pisma Świętego, choć były to nieliczne osoby, gdyż jeszcze w 1928 r. starosta informował, iż:

[...] w pow. wieluńskim nie istnieją żadne sekty religijne, jest tylko około 11 osób podających się za bezwyznaniowych, względnie badaczy pisma św., lecz takowi nie stanowią żadnej organizacji i nabożeństw nie odprawiają^[137].

Pod koniec 1935 r. były tutaj dwie grupy: jedna w Przedmościu licząca 9 osób, na której czele stał 27-letni Konstanty Sobierka, i druga w Trębaczewie (gm. Działoszyn) licząca 10 osób na czele z Szymonem Antoniakiem. Zarówno pierwsza, jak i druga, jak określono: „[...] podlega Centrali w Łodzi”^[138]. W tej drugiej według policyjnego wywiadu: „Członkowie sekty w ubiegłym roku (tj. 1934 – przyp. M.M.) zbierali się do odczytywania biblji i książek w domu Antkowiaka. W r. b. nie zbierają się”^[139].

Badacze prowadzili działania, aby pozyskać nowych zwolenników. Takiemu celowi służył np. odczyt w dniu 19 grudnia 1932 r., zapewne w Wieluniu, dla około 40 osób, który wygłosił Stefan Roczek z Łodzi. W nim podkreślał m.in. „podłość i materializm katolików” i „Pozatem omówiono jedynie spr. religijne”^[140]. Z kolei negatywnie zakończyły się działania: „[...] w Praszce – próby sekty w kierunku zwiększenia liczby członków spełzły na niczem. W Szyszkowie ludność chciała pobić jednego z sekciarzy za propagowanie haseł sekciarskich”^[141]. Na ten teren napływały wydawane przez centralę czasopisma^[142].

Wśród Badaczy Pisma Świętego, po śmierci twórcy całego ruchu, czyli Charlesa Taze Russella, dochodziło do wielu podziałów, które także były w Polsce^[143]. I tutaj także:

Istniejąca dotychczas sekta Stowarzyszenia Badaczy Pisma Świętego Centrala w Łodzi uległa całkowitemu zlikwidowaniu przez ustąpienie słuchaczy, którzy to zakładają i uznają inną sektę, tj. Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego II Epifanja z Centralą w Warszawie [...] Dotychczas do sekty tej należą: Frysiak Jan, Nagły Wojciech, Napieraj Jan i Musiał Andrzej^[144].

Kolejnym wyznaniem reprezentowanym przez pojedyncze osoby było wyznanie ewangelicko-unijne, powstałe na mocy decyzji króla Prus Fryderyka Wilhelma III, który 27 września 1817 r. wydał rozkaz gabinetowy nakazujący połączenie Kościoła ewangelicko-augsburskiego i ewangelicko-reformowanego i rozpoczął: „[...] proces budowy nowego Kościoła ewangelicko-chrześcijańskiego, zwanego Ewangelickim Kościołem Unijnym lub Zjednoczonym Kościołem Ewangelickim [...]”^[145]. W II RP działały w Polsce dwa kościoły ewangelicko-unijne. Wpierw powstał Kościół ewangelicko-unijny z konsystorzem w Poznaniu^[146], a potem Kościół ewangelicko-unijny na polskim Górnym Śląsku^[147].

Ta grupa wyznaniowa liczyła zaledwie kilku wyznawców i były to osoby napływowe. Wiadomo, że w 1931 r. liczyła tylko sześć osób, toteż nie było tu żadnego zboru. Nie można także stwierdzić, do którego z tych dwóch kościołów należały. Najbliżej Wieluńskiego położne były zbory Podzamcze, Opatów i Grabów należące do superintendentury Ostrzeszów Kościoła ewangelicko-unijnego z konsystorzem w Poznaniu oraz leżące (dużo dalej) w powiecie lublinieckim zbory Lubliniec i Piaski Kościoła ewangelicko-unijnego na polskim Górnym Śląsku^[148].

Na terenie Wieluńskiego mieszkali także nieliczni przedstawiciele innych wyznań. W latach dwudziestych pojawili się mariawici. Wyznanie to narodziło się w początkach XX w., początkowo jako sekta w kościele rzymskokatolickim w związku z objawieniami i działalnością siostry Marii Franciszki Kozłowskiej (imię świeckie Feliksa) – była to jedna czteroosobowa rodzina mieszkająca w Wierzchlesie (gm. Starzenice)^[149].

Wiadomo także, że w połowie lat trzydziestych w Milejowie w gm. Skrzynno mieszkało trzech baptystów związanych ze zborem zduńskowolskim, gdyż: „Od czasu do czasu przyjeżdża ze Zduńskiej Woli Edward Kupsch jako kaznodzieja i w domu Fichnera odprawia modlitwy”^[150]. Zbór ten usamodzielnił się w 1885 r.^[151], natomiast w okresie międzywojennym zbory niemieckie współpracowały, zachowując autonomię w sprawach duchownych i materialnych w ramach zjednoczeń, a ten należał do Zjednoczenia byłej Kongresówki. Zbór wszedł także w skład utworzonej na zjeździe w Łodzi w dniach 1–3 listopada 1928 r. Unii Zborów Baptystów Języka Niemieckiego w Polsce^[152].

Zmiany wyznań

Omawiając mozaikę religijną, nie sposób ominąć zmian wyznania przez mieszkańców. Takich przypadków było raczej niewiele – zapewne w całym międzywojniu około stu lub nieco więcej. Wiązało się to ze zmianą zapisów w księgach stanu cywilnego i zmianą w dowodzie osobistym, bowiem tam znajdowały się informacje dotyczące wyznania. Stąd też w takim przypadku oprócz samego zainteresowanego w ścieżce administracyjnej byli zaangażowani: urząd gminy, starostwo, a także duchowny będący reprezentantem wyznania przyjmującego nowego wyznawcę, jak i ten, z którego się wypisywał^[153]. Wśród zmieniających wiarę był m.in. Szczepan Antoniak ze wsi Kabały gm. Działoszyn, który przeszedł z wyznania rzymskokatolickiego do Stowarzyszenia Badaczy Pisma Świętego – zbór w Łodzi przy ul. Rzgowskiej 24^[154]. Podobną ścieżką poszedł Jan Sapieraj z Wielunia, który z rzymskiego katolicyzmu przeszedł do Stowarzyszenia Badaczy Pisma Świętego w zborze częstochowskim^[155]. Jeszcze inną drogę wybrał w 1928 r. Chaim Warsztacki z Praszki, który: „[...] złożył formalne oświadczenie o wystąpieniu swym z dotychczas wyznawanego wyznania mojżeszowego, bez wstąpienia do innego wyznania”^[156].

Zakończenie

Rolniczy powiat wieluński w okresie międzywojennym był obszarem o mniejszym zróżnicowaniu religijnym niż Polska i województwo łódzkie. Zdecydowanie dominowało wyznanie rzymskokatolickie – zarówno pod względem liczby wierzących, liczby duchownych, struktur organizacyjnych i bazy materialnej. Drugie miejsce zajmował judaizm, gdzie większość wiernych skupiona była wokół ośmiu gmin. Podium zamykali ewangelicy augsburscy rozsiani po całym powiecie z parafią w Wieluniu. Pozostałe wyznania były nieliczne, a wśród nich jedynie prawosławni posiadali własną parafię i cerkiew, które uległy likwidacji.

NOTKA O AUTORZE

^* Dr Michał Michalski – historyk; ukończył studia magisterskie w Instytucie Historii Uniwersytetu Łódzkiego w 2011 r.; doktorat: Powiat wieluński w okresie międzywojennym (1918–1939) pod kierunkiem prof. dra hab. Kazimierza Badziaka (2017); członek Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego i Wieluńskiego Towarzystwa Naukowego, autor ponad 40 publikacji historycznych.
Zainteresowania naukowe: historia polityczna II RP, gospodarka II RP, rolnictwo II RP, dzieje regionu łódzkiego w nowożytności i współczesności, powiat wieluński, historia Kościoła rzymskokatolickiego, papiestwo, kolej w Polsce, demografia historyczna, spisy powszechne ludności.
✉ michalmichalski1982@wp.pl

© by the author, licensee University of Lodz – Lodz University Press, Lodz, Poland. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)