https://orcid.org/0000-0001-8212-6309
After Poland regained independence in 1918, a number of legislative measures were taken to regulate bathing-related issues. In the Polish legal language, the term bathing had two meanings in the interwar period: sanitary – bathing establishments (public baths, places of hygiene) and places to rest by the water. The legal regulation was aimed, in particular, at the unification of five post-partition legal systems into one system. Exceptional civilization delays occurred in the area of the former Russian partition. Special provisions were in force in the field of ritual bathing establishments for the Jewish population. The Act on health resorts of 1922 provided for a special legal regime for sea bathing areas. Another source of regulation was the Ordinance on the organization and maintenance of public bathing establishments of 1922, which regulated, within a single legal act, both „bathing areas” in the present meaning of the word as well as sets of sanitary facilities for maintaining hygiene. The next important step was the Water Act of 1922, which did not contain a legal definition of the term „bathing beach” also established the principle of universal access to public waters. This act introduced the principle of obtaining the consent of the water-legal authorities to open a bathing water, which is still binding in subsequent acts of the Polish Water Law. The most complete regulation of bathing sites in freshwater and saltwater reservoirs in the Second Polish Republic was contained in the Provisions of the regulation on bathing establishments of 1936. This legal act was already in force throughout the country and regulated all bathing institutions intended for public use for hygiene, sports, and also ritualistic. In the legal order of the Polish People’s Republic and the Third Republic of Poland, the bathing facility appeared as an ambiguous term, referring to the sanitary facilities and the place for swimming until 1998.
KEYWORDS: bathing beach, water law, bathing establishments, ritual bathing establishments for the Jewish population, health resorts
SŁOWA KLUCZOWE: kąpielisko, prawo wodne, zakłady kąpielowe, zakłady kąpielowe rytualne dla ludności żydowskiej, uzdrowiska
Regulowanie zagadnień z zakresu gospodarki wodnej narzędziami prawnymi ma w niepodległej Polsce ponad stuletnią tradycję[1]. Pomimo długotrwałości tej ogólnej tradycji legislacyjnej instytucja kąpieliska pozostawała przez szereg lat terminem niezdefiniowanym w sposób jednolity, chociaż przepisy posługiwały się nim, w jego dzisiejszym kontekście, od lat dwudziestych XX w. Zważyć należy, że normy prawa wodnego ze względu na wyjątkowe znaczenie wody w każdej dziedzinie życia posiadają cechę charakterystyczną w postaci tworzenia szeregu odrębnych[2], które wprowadzając pewne szczególne rozwiązania, mają za zadanie zapewnić właściwe korzystanie z wód[3].
Zdumienie budzi długotrwały brak definicji legalnej[4] kąpieliska, pojęcia wieloznacznego, określanego przez Słownik języka polskiego PWN jako „miejsce lub zespół urządzeń umożliwiających kąpanie się lub lecznicze zabiegi hydroterapeutyczne” oraz „miejscowość uzdrowiskowa lub wczasowa nad morzem”[5]. Wydaje się, że na gruncie języka prawnego w okresie wszystkich form państwowości polskiej po zaborach, tak w II RP, w PRL, jak i w III Rzeczpospolitej, można mówić odnośnie do pojęcia kąpieliska o podobnej dychotomii: urządzeń „sanitarnych”, czyli zakładów kąpielowych (publicznych łaźni, miejsc utrzymania higieny) oraz miejsc, miejscowości wypoczynku nad wodą. Ten pierwszy desygnat był najpowszechniejszy w okresie międzywojennym, ostatecznie wyszedł z użycia w 1998 r. wraz z utratą mocy ostatniego aktu prawnego, w którym był używany. Ten drugi, miejsc wypoczynku, początkowo używany zamiennie z pierwszym (nawet w obrębie tych samych aktów prawnych), zaczął dominować w języku prawnym w połowie XX w. Natomiast w wieku XXI jedynym prawnym znaczeniem pojęcia „kąpielisko” jest miejsce przeznaczone do rekreacji nad wodą[6].
Przedmiotem niniejszego opracowania jest przedstawienie ewolucji regulacji prawnych kąpielisk, w obu przytoczonych znaczeniach, w okresie międzywojennym (1918–1939). Siłą rzeczy regulacje te nawiązywały do ustawodawstw państw zaborczych. Prawodawca II Rzeczypospolitej rekonstruował przecież po odzyskaniu niepodległości nowy system prawny aż z pięciu porządków prawnych obowiązujących w trzech dzielnicach rozbiorowych[7].
Szczegółowe, w stosunku do daty regulacji, przepisy dotyczące kąpielisk funkcjonowały na obszarze południowo-wschodniej części I Rzeczpospolitej Polskiej, która w efekcie rozbiorów (1772–1795) znalazła się w granicach monarchii austro-węgierskiej do roku 1918[8]. Zresztą to właśnie w obrębie niemieckojęzycznego kręgu kultury prawnej[9], w szczególności na ziemiach zaboru austriackiego, podjęto pierwsze unormowania zmierzające do racjonalnego zagospodarowania terenów kąpielisk[10].
Władze nowo odrodzonej Polski zdawały sobie sprawę z opóźnienia cywilizacyjnego występującego w szczególności na obszarze dawnego zaboru rosyjskiego i austriackiego, również w zakresie higieniczno-sanitarnym. Materia ta poddana była bowiem cząstkowym, niejednokrotnie anachronicznym regulacjom[11], pochodzącym pro parte jeszcze z XVIII i początków XIX w., umiejscawianym w obrębie szeroko rozumianego prawa budowlanego[12].
Jednym z pierwszych dwóch wydziałów Ministerstwa Zdrowia Publicznego był powołany jeszcze w czerwcu 1917 r. Wydział Higieny Publicznej (funkcjonujący pierwotnie jako Referat Higieny Publicznej), w skład którego wchodził Dział Techniki Sanitarnej zajmujący się, m.in. urządzaniem, rozumianych jako miejsca utrzymania higieny osobistej, kąpielisk[13]. Naczelnik tego Wydziału, W. Gawłowski, postulował, aby, jak wówczas określano, „kąpiele ludowe” traktować jako całoroczne stałe urządzenia użyteczności publicznej celem przekonania ludności o dobrodziejstwach higieny[14]. Już w rozporządzeniu Ministra Zdrowia Publicznego z dnia 13 maja 1919 r. w sprawie przepisów o udzielaniu ulg w Państwowych Zakładach Zdrojowych[15] przewidziano możliwość zapewniania dla najuboższych bezpłatnych lub zniżkowych kąpieli. Skala zaniedbań sanitarnych sprzyjała w oczywisty sposób szerzeniu się chorób zakaźnych, w związku z czym utworzono nawet ustawą z 14 lipca 1920 r. urząd Naczelnego Nadzwyczajnego Komisarza do walki z epidemiami grożącymi Państwu klęską powszechną[16].
Higieniczno-sanitarnym znaczeniem terminu kąpielisko posługiwała się ustawa z 1923 r. o państwowym podatku przemysłowym[17], której rozporządzenie wykonawcze[18] wymienia m.in. zakłady dezynfekcyjne, łaźnie, kąpieliska, rzeźnie jako przedsiębiorstwa użyteczności publicznej. Podobnie rozporządzenie o obowiązku i sposobie pokrywania wydatków przez związki komunalne z 1926 r. zaliczało kąpieliska do kategorii urządzeń i zakładów zdrowia publicznego[19]. Jednak już kolejne w tej materii rozporządzenie o sporządzaniu i ustalaniu budżetów związków komunalnych z 1932 r. – przyporządkowywało je do kategorii „higjeny publicznej”[20]. Z kolei w zakresie regulacji podatku od energii elektrycznej rozporządzenie z 1933 r. dokonało zaszeregowania kąpielisk w znaczeniu sanitarnym do przedsiębiorstw samorządowych[21]. Przedwojenne przepisy o ubezpieczeniu społecznym zaliczały pracę w kąpieliskach, łaźniach i zakładach kąpielowych do II kategorii klasy niebezpieczeństwa[22].
Na gruncie tzw. ustawy scaleniowej, wprowadzonej w 1933 r. regulacji ustroju samorządu terytorialnego[23], podstawową jednostkę samorządu terytorialnego[24] tworzyła gromada[25]. Akt wykonawczy do tej ustawy, rozporządzenie z 1937 r., zalecał gromadom podjęcie, w miarę możliwości, budowy i utrzymywania kąpielisk[26].
Konsekwentnie prawodawca w II RP czynił, w zakresie „sanitarnie” rozumianych kąpielisk, szereg, skierowanych wprawdzie wyłącznie do podmiotów publicznoprawnych, zachęt natury podatkowej, co miało promować pożądane zachowania w zakresie utrzymania higieny[27]. Ustawa o podatku obrotowym z ustawą z 1938 r. w katalogu zwolnień wymieniała już „kąpieliska” in concreto[28].
W związku ze spodziewanym wybuchem wojny z Niemcami rozporządzeniem o przygotowaniu w czasie pokoju obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej z 1939 r.[29] nakazano, aby zakłady przemysłowe szczególnie istotne dla funkcjonowania gospodarki[30] posiadały urządzenia zabezpieczające pracowników, w tym również kąpieliska odkażające.
Ostatnia przedwojenna regulacja w zakresie kąpielisk pojmowanych „sanitarnie”, zawarta w przepisach ustawy o publicznej służbie zdrowia z 1939 r.[31], zaliczała je jako element szerzej pojętej higieny bytowania i pracy, w zakresie tej służby (art. 1 ust. 2).
W II Rzeczpospolitej przedmiotem odrębnych regulacji były rytualne zakłady kąpielowe dla ludności żydowskiej[32]. Respektując odrębność religijną i kulturową Żydów, zgodnie z zasadą, że „rytualna kąpiel jest symbolem nierozerwalnej więzi z narodem Izraela”[33], Minister Zdrowia Publicznego wydał w 1921 r. rozporządzenie w tym przedmiocie[34]. Zgodnie z zawartymi w rozporządzeniu przepisami, mykwy (kąpielowe zakłady rytualne) zlokalizowane w miastach posiadających urządzenia wodociągowe i kanalizacyjne mogły być urządzane jedynie w domach skanalizowanych, a w pozostałych miejscowościach tylko w domach zaopatrzonych w dostateczną ilość wody, uznanej przez władze sanitarne za zdatną dla celów kąpielowych. Mykwy znajdujące się w domach zamieszkałych powinny posiadać oddzielne wejście i nie mogły łączyć się z mieszkaniem (§ 1). Woda stosowana w mykwach winna spełniać wszelkie normy bakteriologiczne, w razie wątpliwości podlegała badaniu w Państwowych Zakładach Epidemiologicznych. Te przeznaczone dla kobiet i mężczyzn miały być wyposażone w oddzielne pomieszczenia i wejścia. W przypadku braku oddzielnych pomieszczeń dla każdej płci winny być wyznaczone oddzielne godziny użycia kąpieli (§ 2). Regulacje te winny być przestrzegane z całą stanowczością ze względu na kwestie obyczajowe (okólnik). W przypadku mykw nieskanalizowanych należało odprowadzać wodę w sposób wykluczający zanieczyszczenie gruntu, a ustalony dla każdej miejscowości przez władze sanitarne i techniczne (§ 3).
Rozporządzenie regulowało rozkład i ilość pomieszczeń w mykwie. Postawiono szereg wymogów sanitarnych dotyczących ścian, podłóg oraz samego wyposażenia kąpielowego: wanien, basenów, mebli i bielizny (§§ 5, 6, 7, 8, 9). Szczególna regulacja dotyczyła jakości wody (§ 7 ust. 2 i 3) oraz stanu zdrowia korzystających i personelu (§ 10).
To prawdopodobnie w dużej mierze z powodu częstych zabiegów higienicznych, wynikających z nakazów religijnych[35], przypadki chorób zakaźnych szerzyły się wśród ludności żydowskiej rzadziej niż u pozostałej części społeczeństwa[36]. Podkreślić trzeba, że nakazów kąpieli religijnych starali się Żydzi przestrzegać nawet w gettach podczas okupacji niemieckiej[37].
W drugim z omawianych kontekstów ujęto kąpieliska w przepisach uchwalonej stosunkowo szybko po odzyskaniu niepodległości Ustawy o uzdrowiskach z 1922 r.[38], przewidującej szczególny reżim prawny dla obszarów sanatoryjnych[39]. Art. 2 pkt 3 tej ustawy zaliczał „kąpieliska morskie” do uzdrowisk (zakresem tej regulacji nie były objęte kąpieliska w zbiornikach słodkowodnych, takich jak jeziora czy stawy).
Wskazać w tym miejscu należy, że jeszcze w okresie rozbiorowym, zwłaszcza na terenie zaboru austriackiego, podejmowano, w ramach tzw. „bojkotów pruskich”, szereg działań mających na celu deprecjonowanie walorów zdrowotnych położonych w zaborze pruskim kąpielisk nad Bałtykiem[40]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości z całą pewnością stanęło przed rządzącymi niełatwe zadanie zmiany przekonań opinii publicznej w zakresie korzystania z kąpielisk nadbałtyckich[41]. Zdawano sobie również sprawę z ekonomicznego znaczenia tej gałęzi gospodarki[42].
Kąpieliska morskie mogły być uznane za posiadające charakter użyteczności publicznej (art. 3 zd. 1 i 2)[43]. Statut wydawany był przez Ministra Spraw Wewnętrznych i ogłaszany w dzienniku urzędowym, oznaczać miał granice kąpieliska i jego okręgów ochronnych oraz organizację jego organu zarządzającego – komisji kąpielowej (art. 10 w zw. z art. 29 ust. 1). Określone w art. 34 kompetencje takiego organu zarządzającego kąpieliskiem były szerokie, obejmowały w szczególności zarządzanie funduszem i nadzór nad majątkiem[44].
Ustawa przewidywała w art. 28 szczególny tryb wywłaszczania kąpielisk morskich posiadających już charakter użyteczności publicznej lub nawet potencjalnie spełniających warunki wskazane w art. 4, przy czym przesłanki wywłaszczenia stanowiły: prowadzenie niedbałej, wstrzymującej naturalny rozwój gospodarki oraz dopuszczenie do stanu zagrażającego warunkom zdrowotnym miejscowości. Zważyć należy, że obie przesłanki (zwłaszcza pierwsza) były wybitnie ocenne.
Na podstawie rozporządzenia o dodatku uzdrowiskowym z 1922 r.[45] określono sezon kuracyjny (odpowiednik dzisiejszego sezonu kąpielowego) jako przypadający na okres od 15 maja do 30 września, co stanowi naturalną konsekwencję charakterystyki klimatycznej Europy Środkowo-Wschodniej[46]. Ten specyficzny, ograniczony czasowo do sezonu letniego charakter funkcjonowania kąpielisk uwzględniały również przepisy prawa podatkowego[47].
Kolejnym chronologicznie źródłem regulacji było rozporządzenie o urządzeniu i utrzymywaniu zakładów kąpielowych publicznych z 1922 r.[48], które dokonało trójpodziału na: miejsca do kąpieli w wodach otwartych (rozdział I: kąpiele morskie, rzeczne, w jeziorach i stawach; zakłady kąpielowe miejskie (rozdział II) oraz zakłady kąpielowe wiejskie[49] (rozdział III). Rozporządzenie to regulowało więc, w ramach jednego aktu prawnego, tak „kąpieliska” w dzisiejszym znaczeniu tego słowa, jak i służące utrzymaniu higieny zespoły urządzeń sanitarnych.
W zakresie procedury otwarcia kąpieliska regulacja była dość zwięzła. Oddanie do użytku publicznego miejsca do kąpieli w wodach otwartych (morzu, jeziorach, stawach i rzekach) następowało po udzieleniu pozwolenia przez władze administracyjne I instancji na podstawie opinii sanitarnej (§ 1)[50].
Rozporządzenie konstruowało szereg przepisów sanitarnych i porządkowych mających dualistycznie na celu ochronę, z jednej strony, ujęć wody, stanowiąc, że lokalizacja takiego kąpieliska w wodach bieżących (w rzekach) winna być wybrana „co najmniej 25 metrów niżej miejsc czerpania wody do picia i do użytku domowego” (§ 2 in pr.), z drugiej zaś – zdrowia korzystających, lokalizując miejsce do kąpieli „co najmniej o 25 metrów wyżej wylotów odpływów i kanałów, odprowadzających wody ściekowe oraz innych miejsc zanieczyszczenia wód” (§ 2 in fine).
Nałożono również obowiązki w zakresie lokalizacji sanitariatów (§ 4 zd. 2–3), łazienek i przebieralni (§§ 5–8), sposobu odprowadzania nieczystości (§ 9) oraz wymogów zdrowotnych zarówno dla osób zatrudnionych, jak i korzystających (§ 28).
Wymogi w zakresie bezpieczeństwa były dość surowe prawdopodobnie wobec powszechnego wówczas, nawet wśród żołnierzy marynarki wojennej[51], braku umiejętności pływania[52]. Na kąpiel dla dorosłych wybrane być miało miejsce, którego największa głębokość nie przekracza 1,3 m, dla dzieci zaś 0,8 m[53].
Realizacja nadzoru nad już istniejącymi kąpieliskami polegała na poddaniu ich oględzinom dla stwierdzenia, czy odpowiadają przepisom rozporządzenia. W przypadku niewypełniania wymogów organ administracyjny zakreślał termin na doprowadzenie zakładu kąpielowego do stanu zgodnego z przepisami, zaś przy nieuczynieniu zadość takiemu żądaniu kąpielisko winno być zamknięte aż do czasu uporządkowania (§ 30). Przepis zawierał sui generis klauzulę łagodzącą umożliwiającą zezwolenie na dalsze funkcjonowanie, o ile „na ogół zakład ten odpowiada przepisom” (§ 30 in fine). Ten niezwykły poziom uznaniowości z pewnością ułatwiał stosowanie tego aktu wykonawczego w odrodzonej II Rzeczpospolitej, biorąc pod uwagę zupełnie różne poziomy rozwoju cywilizacyjnego w poszczególnych dzielnicach porozbiorowych.
Rozwinięciem przepisów tego aktu wykonawczego był okólnik Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 14 kwietnia 1927 r. zawierający instrukcję sanitarno-higieniczną dla plaż rzecznych i stawowych[54]. Instrukcja wprowadzała przesłanki natury: organizacyjnej, obyczajowej, sanitarnej i w zakresie bezpieczeństwa dla założenia plaż rzecznych i stawowych w obrębie miast[55]. Analiza treści okólnika pozwala na stwierdzenie, że przedmiotem regulacji były wyłącznie kąpieliska położone w miastach[56]. Wskazać jednak należy, że w tym zakresie okólnik i zawarta w nim instrukcja pozostawały w rozbieżności z treścią samego rozporządzenia o urządzeniu i utrzymywaniu zakładów kąpielowych publicznych z 1922 r., na podstawie których zostały one wydane[57].
Należy wspomnieć już w tym miejscu, że w polskim międzywojennym systemie prawnym brak było jednolitego aktu, całościowo normującego kwestię bezpieczeństwa nad wodą[58]. Na mocy rozporządzenia z dnia 18 lutego 1920 r. w sprawie organizacji Policji Państwowej pełniącej służbę na drogach wodnych wyznaczono specjalne oddziały tej formacji, których właściwość ograniczała się do koryta rzeki, pasa nadbrzeżnego, przystani i portów[59].
W okresie rozbiorów zagadnienia wodnoprawne na ziemiach polskich regulowały ustawodawstwa poszczególnych państw zaborczych[60]. Jako wzór dla wielu rozwiązań polskiego prawa wodnego okresu II Rzeczypospolitej została wykorzystana austriacka krajowa ustawa wodna z 1869 r.[61] Uchodzi ona bowiem za pierwszą regulację, która zasłużyła na miano „prawa wodnego” w dzisiejszym rozumieniu[62], wprowadzając szereg instytucji obecnych w tej dziedzinie prawa do dzisiaj, jak na przykład spółki wodne[63].
Ze względu na doniosłą rolę gospodarki wodnej i prawa wodnego w systemie regulacji administracyjnej odradzającego się państwa, Sejm rozpoczął już w 1920 r. pracę nad polską ustawą wodną[64], uchwaloną 19 września 1922 r.[65] Tworzyła ona pewne stadium pośrednie między stanowiącą jej rdzeń ustawą austriacką a regulacją pruską, z której zaczerpnięto system regulacyjny, w rezultacie pierwsza polska ustawa wodna z 1922 r. „zdradza wpływy austriackie oraz pruskie”[66]. Ustawa ta była pierwszą całościową regulacją spraw związanych z gospodarką wodną[67].
Ustawa wodna z 1922 r. nie zawierała definicji legalnej terminu „kąpielisko”, ustanawiając jedynie w art. 21 ust. 1 zasadę powszechnego dostępu do wód publicznych („wód publicznych wolno każdemu bez osobnego pozwolenia władzy używać w sposób zwykły”) w celu, m.in., kąpieli, pławienia, jeżdżenia łodzią, ślizgania się. Jednocześnie jej art. 45 ust. 1 pkt 7 wprowadzał zasadę użytkowania wód na podstawie pozwolenia władzy. Pozwolenie takie było potrzebne do urządzania zakładów kąpielowych przeznaczonych do publicznego użytku. Udzielone być mogło, zgodnie z art. 46 ust. 1 na czas nieograniczony lub ograniczony, pod warunkiem dopełnienia wskazanych przez władzę warunków i jedynie przedsiębiorstwu opartemu na projekcie technicznym. Postępowanie w przedmiocie udzielenia pozwolenia przebiegało w trybie przepisów art. 191–202 ustawy.
Celem wdrożenia przepisów ustawy wodnej z 1922 r. w zakresie pozwoleń wodnoprawnych przy otwieraniu kąpielisk Ministerstwo Robót Publicznych wydało skierowany do wojewodów reskrypt z dnia 24 kwietnia 1923 r., nr L.V.-209/23 o urządzaniu publicznych zakładów kąpielowych. Na jego podstawie wojewodowie wydawali okólniki przeznaczone dla starostów właściwych Państwowych Zarządów Wodnych i Okręgowych Dyrekcji Robót Publicznych[68]. Okólniki te zawierały – „wobec zbliżającego się okresu kąpielowego i związanego z tem objawu zakładania kąpielowych przedsiębiorstw na wodach publicznych i prywatnych” – przypomnienie, że nowa ustawa „według art. 45 punkt 7 wymaga na urządzenie zakładów kąpielowych przeznaczonych do publicznego użytku pozwolenia władzy”. Określały również zakres podmiotowy i przedmiotowy wprowadzonej reglamentacji[69].
Ustawa wodna weszła w życie z dniem 27 listopada 1922 r. na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej[70] z wyjątkiem województwa śląskiego, gdzie obowiązywała od dnia 16 kwietnia 1947 r.[71]
Funkcjonująca w II Rzeczpospolitej odrębność prawna ziem dawnego zaboru pruskiego wynikała z ustawy z dnia 1 sierpnia 1919 r. o tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej[72]. Odrębność ta dotykała, co oczywiste, również kąpielisk. W województwie wielkopolskim i na Pomorzu podstawę do wydania rozporządzeń w przedmiocie ich regulacji dawały przepisy pruskich aktów prawnych: §§ 6, 12 i 15 ustawy o administracji policji z dnia 11 marca 1850 r.[73] oraz ustawy o ogólnej administracji kraju z dnia 30 lipca 1883 r.[74]
Wydane przez Wojewodę Poznańskiego za zgodą Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu Rozporządzenie policyjne w przedmiocie publicznych miejsc kąpielowych oraz dotyczące publicznych kąpieli wodnych i słonecznych z 7 kwietnia 1926 r.[75] odbiegało znacząco zakresem regulacji i konstrukcją od innych aktów prawnych normujących tę materię w Polsce międzywojennej.
Mianowicie, nie normowało ono w ogóle zagadnień: sanitarno-epidemiologicznych, postępowania w przedmiocie zakładania kąpielisk ani nadzoru nad nimi. Ponad połowa przepisów dotyczyła kwestii obyczajowych w zakresie segregacji płci i ubioru[76]. Kwestie bezpieczeństwa uregulowane były dość ogólnie, dotyczyły tzw. bezpieczeństwa pasywnego, rozporządzenie nie nakazywało udziału jakiejkolwiek służby ratowniczej czy medycznej przy funkcjonowaniu kąpieliska[77].
Dodatkowo, co potwierdzało odmienność obyczajową i prawną ziem zaboru pruskiego wobec pozostałych części kraju, rozporządzenie dopuszczało istnienie plaż dla naturystów (nudystów) – „miejsc przeznaczonych do kąpieli słonecznych bez ubrań, pod warunkiem ich ogrodzenia parkanem szczelnym o wysokości co najmniej 3 metrów, a urządzonych zupełnie osobno dla mężczyzn i osobno dla kobiet” (§ 6)[78].
Najpełniejsza w okresie przedwojennym regulacja kąpielisk w zbiornikach słodkowodnych i słonowodnych została zawarta w przepisach rozporządzenia o zakładach kąpielowych z 1936 r.[79] Ten akt prawny był pierwszym w okresie międzywojennym, cechującym się przymiotem zupełności, i to dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, obowiązywał już, w następstwie ustawy scaleniowej, na obszarze całego kraju, po drugie, regulował już wszelkie instytucje, przeznaczone do publicznego użytku dla celów higienicznych, sportowych, a także rytualnych (§ 1 ust. 1).
Do kategorii zakładów kąpielowych zaliczono: kąpieliska w zbiornikach naturalnych oraz urządzenia natryskowe, urządzenia wannowe, parnie, kąpiele rytualne, pływalnie w zbiornikach sztucznych (§ 1 ust. 2)[80]. Rozporządzenie dokonywało rozróżnienia na zakłady kąpielowe przeznaczone do kąpieli indywidualnych (kabiny natryskowe, wanny), które powinny posiadać oddzielne pomieszczenia na szatnie i poczekalnie (§ 2 ust. 1), oraz te przeznaczone do kąpieli wspólnych, tertium non datur[81].
Rozporządzenie wprowadzało szereg wymogów odnośnie do wyposażenia i stanu sanitarno-epidemiologicznego zarówno kąpielisk[82], jak również do jakości wody[83].
Rozporządzenie regulowało także kwestie bezpieczeństwa kąpieli, nakładając obowiązek takiego doboru zbiorników naturalnych, aby powierzchnia i głębokość dna nie ulegały zmianom, a na terenie wyznaczonym nie było wirów. Dno zbiornika wodnego powinno być czyste, niezamulone, równe, bez dołów, kamieni, pni, korzeni drzewnych i innych przedmiotów mogących spowodować uszkodzenie ciała kąpiących się (§ 14). W zbiornikach naturalnych przeznaczonych do kąpieli osób dorosłych powinny być oznaczone w sposób widoczny miejsca głębsze od 1,50 m, zaś w miejscach przeznaczonych dla dzieci – głębsze od 0,90 m (§ 15). W kąpieliskach powinny znajdować się w miejscach widocznych i łatwo dostępnych przyrządy ratownicze (koła, pasy, liny) oraz wskazówki o udzielaniu pierwszej pomocy w wypadkach utonięć. Kąpieliska urządzane w naturalnych zbiornikach wody miały być wyposażone w łodzie ratunkowe (§ 16).
W zakresie unormowań o charakterze obyczajowym w miejscach przeznaczonych do plażowania zakazany był pobyt osób w innych ubraniach niż w kostiumach kąpielowych lub plażowych (§ 19). Nie narzucano segregacji płciowej[84].
Organizacyjny i sanitarny nadzór nad kąpieliskami sprawowały organy powiatowej władzy administracji ogólnej (§ 20 ust. 1)[85].
Zgodnie z § 22 ust. 2 rozporządzenia o zakładach kąpielowych traciło moc wyżej omówione rozporządzenie Ministra Zdrowia Publicznego z dnia 5 lipca 1921 r. w przedmiocie urządzenia i utrzymywania zakładów kąpielowych rytualnych dla ludności wyznania mojżeszowego[86].
Rozporządzenie o zakładach kąpielowych z 1936 r. obecne było w polskim porządku prawnym do XXI w. Jedynie jego § 10 ust. 1 regulujący wymogi w zakresie osób zatrudnianych w zakładach kąpielowych został uchylony przepisami rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 29 sierpnia 1958 r. w sprawie warunków zdrowia wymaganych ze względów sanitarno-epidemiologicznych od osób wykonujących niektóre zajęcia zarobkowe[87]. Faktyczne uchylenie przepisów tego aktu prawnego (uchylenie pośrednie) nastąpiło dopiero z dniem 1 stycznia 2002 r. wraz z wejściem w życie przepisów ustawy z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach[88].
Niezależnie od zniszczeń okresu II wojny światowej gospodarka wodna doznała podczas okupacji niemieckiej dodatkowych uszczerbków, wynikających z podporządkowania jej dekretem z 2 marca 1943 r. administracji technicznej Generalnego Gubernatorstwa[89]. Uszczerbków tych nie uniknęła również branża zakładów kąpielowych[90].
W okresie powojennym kontynuowano – niewłaściwą – praktykę legislacyjną równoległego posługiwania się jednym terminem „kąpielisko” w obu wyżej przytoczonych znaczeniach tego pojęcia[91].
Rozporządzenie o ogólnych przepisach, dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy z 1946 r.[92], w § 96 pkt 3 ustanawiało dla zakładów zatrudniających ponad 100 pracowników obowiązek posiadania własnych urządzeń kąpielowych lub zapewniania pracownikom „bezpłatnego korzystania przynajmniej raz na tydzień z kąpielisk poza zakładem”. Ten przepis w niezmienionej formie obowiązywał przez 42 lata do dnia 24 kwietnia 1998 r., utracił moc wraz z wejściem w życie rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy z 1997 r.[93]
Oznacza to, że w porządku prawnym tak PRL, jak i III RP kąpielisko nadal występowało jako pojęcie wieloznaczne, odnoszące się zarówno do urządzenia sanitarnego, jak i miejsca do pływania. Pierwsza powojenna próba regulacji kąpielisk, rozumianych jako miejsca wypoczynku nad wodą, zawarta była w zarządzeniu Prezesa Rady Ministrów w sprawie wprowadzenia koniecznych urządzeń w kąpieliskach zorganizowanych i zapewnienia w nich bezpieczeństwa z 1956 r.[94]
* Mgr Robert Bobkier – mgr nauk prawnych, właściciel kancelarii Abraham & Ben Hadar Law and Audit.
Zainteresowania naukowe: prawo nieruchomości, finansowanie terroryzmu, historia prawa.
✉ robert.bobkier@gmail.com
Dekret w sprawie przekazania czynności urzędowych placówkom służbowym administracji technicznej w Generalnym Gubernatorstwie (Dz. Rozp. dla Gen. Gub. 1943, nr 15).
Dekret z dnia 11 kwietnia 1947 r. o rozciągnięciu mocy obowiązującej ustawy wodnej na cały obszar województwa śląskiego (Dz.U., nr 32, poz. 142).
Oficjalny zbiór przepisów o organizacji i zakresie działania władz administracji ogólnej (Dz. Urz. MSW z dnia 31 października 1931 r., nr 16, dział XIV, s. 87–88).
Okólnik Ministra Spraw Wewnętrznych Nr 78 z dnia 14 kwietnia 1927 r., nr Z.H. 1616/27 do PP. Wojewodów wszystkich w b. zaborze rosyjskim i austriackim i P. Komisarza Rządu na m. st. Warszawę, w sprawie przepisów sanitarno-higjenicznych dla plaż rzecznych i stawowych (Dz. Urz. MSW, nr 1 i 2, poz. 89).
Okólnik Ministra Zdrowia Publicznego z dnia 2 sierpnia 1921 r. nr H. 19991/11742/21 w przedmiocie urządzenia i utrzymania zakładów kąpieli rytualnych dla ludności wyznania mojżeszowego, „Biuletyn Ministerstwa Zdrowia Publicznego” 1921, nr 5.
Okólnik Wojewody Stanisławowskiego o urządzeniu publicznych zakładów kąpielowych z dnia 12 maja 1923 r., nr L 3699/11 (Dz. Urz. Woj. Stanisławowskiego 1923, nr 11, poz. 203).
Pierwsze postanowienie wykonawcze z dnia 19 grudnia 1942 r. do rozporządzenia o utworzeniu związków turystycznych w Generalnym Gubernatorstwie z dnia 20 grudnia 1940 r. (Dz. Rozp. dla Gen. Gub. 1942, nr 111, s. 769–772).
Plan Rozwoju Gospodarczego w latach 1956–1960 (Dz.U., nr 40, poz. 179).
Rozporządzenie budowlano-policyjne dla wsi z dnia 20 listopada 1917 r. (Dz. Rozp. dla Gen. Gub. Warsz., nr 99).
Rozporządzenie Ministra Opieki Społecznej i Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 27 sierpnia 1933 r. o wodzie do picia i potrzeb gospodarczych (Dz. U. R. P., nr 79, poz. 562).
Rozporządzenie Ministra Opieki Społecznej z dnia 30 grudnia 1933 r. o wysokości składek za ubezpieczenie na wypadek niezdolności do zarobkowania lub śmierci wskutek wypadku w zatrudnieniu lub choroby zawodowej, oraz zasady podwyższania lub obniżania tychże składek w poszczególnych przedsiębiorstwach zależnie od warunków higjenicznych i bezpieczeństwa pracy (Dz.U. z 1934 r., nr 1, poz. 2 z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Opieki Społecznej z dnia 9 maja 1936 r. o zakładach kąpielowych (Dz.U., nr 44, poz. 327 z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Opieki Społecznej z dnia 15 lutego 1938 r. o uznaniu uzdrowiska Gdynia-Orłowo za posiadające charakter użyteczności publicznej (Dz.U., nr 15, poz. 104).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz.U. z 2003 r., nr 169, poz. 1650 z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Skarbu z dnia 27 czerwca 1923 r. w celu wykonania ustawy z dnia 14 maja 1923 r. w przedmiocie podatku przemysłowego (Dz.U., nr 67, poz. 522 z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Skarbu z dnia 3 lutego 1932 r. wydane w porozumieniu z Ministrami: Spraw Wewnętrznych, Robót Publicznych oraz Przemyślu i Handlu w sprawie wykonania ustawy o państwowym podatku od energji elektrycznej (Dz.U., nr 15, poz. 88).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 18 lutego 1920 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Robót Publicznych w sprawie organizacji Policji Państwowej, pełniącej służbę na drogach wodnych (Dz.U., nr 23, poz. 132).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 15 czerwca 1923 r. w przedmiocie obowiązku meldowania się obywateli gdańskich przybywających na teren Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U., nr 63, poz. 478).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 14 sierpnia 1924 r. o urządzeniu i utrzymywaniu zakładów kąpielowych publicznych (Dz.U., nr 73, poz. 733).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 1 maja 1926 r. o urządzeniu i utrzymaniu publicznych zakładów kąpielowych (Dz.U., nr 44, poz. 276).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 czerwca 1926 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu w sprawie wykonania § 11 punkt b) rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 17 czerwca 1924 r. o obowiązku i sposobie pokrywania wydatków przez związki komunalne oraz niektórych innych paragrafów tegoż rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej (Dz.U., nr 75, poz. 433 z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 grudnia 1932 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu o sporządzaniu i ustalaniu budżetów związków komunalnych (Dz.U. z 1933 r., nr 11, poz. 71).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 27 marca 1935 r. w sprawie przekazania niektórych obowiązków wójtów powiatowym władzom administracji ogólnej (Dz.U., nr 27, poz. 206).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 29 stycznia 1937 r. o gromadach (Dz.U., nr 9, poz. 70).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia Publicznego z dnia 13 maja 1919 r. w sprawie przepisów o udzielaniu ulg w Państwowych Zakładach Zdrojowych nr 14889/19 (M.P. z 1919 r., nr 110).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia Publicznego z dnia 5 lipca 1921 r. w przedmiocie urządzenia i utrzymywania zakładów kąpielowych rytualnych (t. zw. mykw) dla ludności wyznania mojżeszowego (Dz.U., nr 65, poz. 416).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia Publicznego z dnia 12 lipca 1922 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych o urządzeniu i utrzymywaniu zakładów kąpielowych publicznych (Dz.U., nr 77, poz. 698).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 stycznia 1947 r. w sprawie opłat za badania i analizy wykonywane w Państwowym Zakładzie Higieny (Dz.U., nr 6, poz. 30).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 sierpnia 1958 r. w sprawie warunków zdrowia wymaganych ze względów sanitarno-epidemiologicznych od osób wykonujących niektóre zajęcia zarobkowe (Dz.U., nr 56, poz. 275 z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministrów: Pracy i Opieki Społecznej, Zdrowia, Przemysłu, Odbudowy, Administracji Publicznej Oraz Ziem Odzyskanych z dnia 6 listopada 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrami: Obrony Narodowej, Skarbu, Sprawiedliwości, Oświaty, Rolnictwa i Reform Rolnych, Komunikacji, Poczt i Telegrafów, Leśnictwa oraz Aprowizacji i Handlu o ogólnych przepisach dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U., nr 62, poz. 344 z późn. zm.).
Rozporządzenie Nadzwyczajnego Komisarza do spraw walki z epidemiami na obszarze Województwa Tarnopolskiego z dnia 31 sierpnia 1927 r. wydane w przedmiocie porządku i podniesienia stanu sanitarnego domów w obszarach dworskich zamieszkałych przez stałą i sezonową służbę folwarczną (Dz.U. Woj. Tarnopolskiego z 1 października 1927, nr 10, poz. 1).
Rozporządzenie policyjne w przedmiocie publicznych miejsc kąpielowych oraz dotyczące publicznych kąpieli wodnych i słonecznych z 7 kwietnia 1926 r. (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego 1926, nr 22, poz. 309).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 października 1920 w sprawie zmiany rozporządzenia z dnia 5 sierpnia 1920 r. o dodatkach za wysługę lat, względnie trzechlecia, za studja wyższe i dodatku drożyźnianym do płacy zasadniczej funkcjonariuszów państwowych (Dz.U., nr 99, poz. 659).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 sierpnia 1921 r. o podwyższeniu dodatku drożyźnianego do płacy zasadniczej funkcjonariuszów państwowych (Dz.U., nr 76, poz. 521); rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dnia 28 lutego 1924 r. w przedmiocie dodatków drożyźnianych do świadczeń, zapewnione ustawą o ubezpieczeniu pensyjnem funkcjonarjuszy w służbie prywatnej i niektórych funkcjonarjuszy w służbie publicznej (Dz.U., nr 21, poz. 232).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 czerwca 1922 r. o dodatku uzdrowiskowym (Dz.U., nr 49, poz. 432 z późn. zm.).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 marca 1939 r. o przygotowaniu w czasie pokoju obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej w dziedzinie budownictwa przemysłowego (Dz.U., nr 31, poz. 207).
Rozporządzenie z dnia 29 listopada 1916 r. dotyczące sporządzania planów zabudowy (Dz. Rozp. dla Gen. Gub. Warsz., nr 58).
Uchwała nr 392 Rady Ministrów z dnia 14 maja 1952 r. w sprawie powołania Instytutu Balneoklimatycznego (M.P.1952.A-44.621).
Ustawa budowlana z 1909 r. (Zb. Praw Ces. Ros. Tom XII, cz. I, 1909).
Ustawa budownicza dla wsi i pomniejszych miejscowości w Królestwie Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim z dnia 13 października 1889 roku (Dz. Ust. i Rozp. Kr. dla Kr. G. i L. z W.Ks.Kr., nr 133 z 1889 r.).
Ustawa krajowa wodna z dnia 30 maja 1869 r. (Dz.U. Kr, nr 27).
Ustawa o administracji policji z dnia 11 marca 1850 r. (Zb. U. Pruskich, s. 255).
Ustawa o ogólnej administracji kraju z dnia 30 lipca 1883 r. (Zb. U. Pruskich, s. 195).
Ustawa o policyi ogniowej i policyi budownictwa dla gmin wiejskich z 28 lipca 1786 r. (Zbiór ustaw prowincjonalnych Nr 156).
Ustawa o uzdrowiskach z dnia 23 marca 1922 r. (Dz.U., nr 31, poz. 254 z późn. zm.).
Ustawa wodna z dnia 14 marca 1875 r., ustawa o robotach mających na celu nieszkodliwe odprowadzenie wód górskich z 30 czerwca 1884 r. (austriacki Dz.U. P., nr 117).
Ustawa wodna z dnia 7 kwietnia 1913 r. (Zb. ust. pr. 1913 r., nr 14).
Ustawa wodna z dnia 19 września 1922 r. (t.j. Dz.U. z 1928 r., nr 62, poz. 574 z późn. zm.).
Ustawa o opłatach rejestracyjnych od przedsiębiorstw i zajęć z 1938 r. (Dz.U., nr 34, poz. 293 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 28 kwietnia 1882 r. zawierająca przepisy budownicze dla gmin miejskich (Dz. Ust. i Rozp. Kr. dla Kr. G. i L. z W.Ks.Kr. z 1883 r., nr 63).
Ustawa z dnia 4 kwietnia 1889 r. zawierająca przepisy budownicze dla znaczniejszych miejscowości w Królestwie Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim (Dz. Ust. i Rozp. Kr. dla Kr. G. i L. z W.Ks.Kr. z 1889 r., nr 31).
Ustawa z dnia 29 kwietnia 1919 r. o organizacji i zakresie działania Ministerstwa Robót Publicznych (Dz. Praw P. Pol. z 1919 r., nr 39, poz. 283 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 1 sierpnia 1919 r. o tymczasowej organizacji zarządu b. dzielnicy pruskiej (Dz.Pr.P.P z 1919 r., nr 64, poz. 385 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 14 lipca 1920 r. o utworzeniu urzędu Naczelnego Nadzwyczajnego Komisarza do walki z epidemjami, grożącemi Państwu klęską powszechną (Dz.U., nr 61, poz. 388).
Ustawa z dnia 14 maja 1923 r. w przedmiocie państwowego podatku przemysłowego (Dz.U., nr 58, poz. 412 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 1 lipca 1925 r. o opodatkowaniu wina i miodu syconego (Dz.U., nr 75, poz. 525).
Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorjalnego (Dz.U., nr 35, poz. 294 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 21 lutego 1935 r. o zapobieganiu chorobom zakaźnym i ich zwalczaniu (Dz.U. R. P., nr 27, poz. 198).
Ustawa z dnia 4 maja 1938 r. o podatku obrotowym (Dz.U., nr 34, poz. 292 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 15 marca 1939 r. o dalszym zjednoczeniu ziem odzyskanych z Rzecząpospolitą Polską (Dz.U., nr 22, poz. 136).
Ustawa z dnia 15 czerwca 1939 r. o publicznej służbie zdrowia (Dz.U., nr 54, poz. 342 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 31 marca 1949 r. o Narodowym Planie Gospodarczym na rok 1949 (Dz.U., nr 26, poz. 189).
Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach (Dz.U., nr 126, poz. 1384 z późn. zm.).
Ustawy krajowe galicyjskie z dnia 15 czerwca 1904 r. o niektórych zarządzeniach policyjnych, leśnych i wodnych, tudzież o zalesieniu ochronnem (Dz. Ust. Kraj., nr 93 i 94).
Zarządzenie Ministra Administracji Publicznej z dnia 6 lipca 1948 r. o ogłoszeniu pierwszego wykazu przedsiębiorstw podlegających przejściu na własność polskich osób prawnych prawa publicznego (M.P.1948.A-63.424).
Zarządzenie nr 112 Prezesa Rady Ministrów z dnia 4 maja 1956 r. w sprawie wprowadzenia koniecznych urządzeń w kąpieliskach zorganizowanych i zapewnienia w nich bezpieczeństwa (M.P. z 1956 r., nr 37, poz. 439).
Babczuk A., Kryzys zadłużeniowy samorządu terytorialnego w II Rzeczypospolitej, „Finanse Komunalne” 2007, nr 3.
Bartoszewicz M., Definicje legalne w świetle zasady określoności prawa, [w:] Dookoła Wojtek... Księga pamiątkowa poświęcona Doktorowi Arturowi Wojciechowi Preisnerowi. E-Monografie, nr 114, red. R. Baliński, M. Jabłoński, Wrocław 2018.
Bartoszewicz M., Język polski i jego ochrona prawna w porządku konstytucyjnym Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2017.
Burzyński P., Prawo polskie prywatne napisane i poświęcone pamięci ubiegłych w roku 1864 pięciuset lat istnienia Uniwersytetu Krakowskiego. Tom II, Kraków 1871.
Casto J.R., The Awareness of Social Nudism in Modern Society, University of South Florida, St. Petersburg 2003.
Chase H.L., Baths, Bathing and Swimming for Soldiers, „Boston Medical Surgery Journal” 1896, nr 135. https://doi.org/10.1056/NEJM189609031351005
Czerwińska K., I tak już od 100 lat, „Stołeczny Magazyn Policyjny. 100 lat Policji Rzecznej. Wydanie Specjalne”, Warszawa 2020.
Czop Z., „Ostseebad”. Kilka uwag na dobie w sprawie kąpielisk pruskich, „Przegląd Zdrojowy, Sportowy i Turystyczny” 1908, nr 3.
Ćwikła L., Prawne aspekty rozwoju turystyki w Polsce w latach 1918–1939, Lublin 2011.
Dawidowicz W., Zagadnienia prawne melioracji wodnych w rolnictwie, Warszawa 1959.
Dąbrowski K., Pojęcie policji budowlanej w ujęciu historycznym na tle niemieckojęzycznego kręgu kultury prawnej, „Przegląd Prawa Administracyjnego” 2019, nr 2. https://doi.org/10.17951/ppa.2019.2.23-40
Gajewski M., Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny, Warszawa 1979.
Gawłowski W., Kąpiele ludowe jako czynnik zdrowotności publicznej, „Biuletyn Ministerstwa Zdrowia Publicznego” 1920, nr 3.
Gawor L., Filozofia w Galicji. Wprowadzenie, „Galicja. Studia i Materiały” 2016, nr 2. https://doi.org/10.15584/galisim.2016.2.2
„Gazeta Policji Państwowej” 1920, nr 24.
Gebert K., Wobec Boga i zagłady. Żydowskie życie religijne czasu Szoah, „Collectanea Theologica” 1990, nr 3.
Gizbert-Studnicki T., Wieloznaczność leksykalna w interpretacji prawniczej, Seria Rozprawy Habilitacyjne nr 17, Kraków 1978.
Górny M., Transfer mimo woli. Polskie i niemieckie nauki o człowieku w pierwszej połowie XX wieku, „Klio Polska. Studia i Materiały z Dziejów Historiografii Polskiej” 2015, t. 7.
Grata P., Polityka podatkowa II Rzeczypospolitej. Zarys problematyki, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2012, t. 72. https://doi.org/10.12775/RDSG.2012.05
Herman A., Eksces społecznej nagości, [w:] Praktyki cielesne, red. J.M. Kurczewski, Warszawa 2006.
Herman A., Proces społecznej deseksualizacji obnażonego ciała. Paradoks subkultury naturystycznej, [w:] Przemiany seksualności, Gdańsk 2009.
Janikowski S., Uwagi nad projektem ustawy budowniczej dla miast i miasteczek galicyjskich z wyjątkiem Lwowa i Krakowa, wypracowanym przez Wydział krajowy, „Dwutygodnik Medycyny Publicznej. Organ Towarzystwa lekarzy galicyjskich” 1877, nr 10.
Jaworski J., Polityka Ministerstwa Zdrowia Publicznego w sprawie zdrojowisk i uzdrowisk, „Biuletyn Ministerstwa Zdrowia Publicznego” 1920, nr 4.
Jąkalski A., Tworzenie spółek wodnych w świetle aktualnych regulacji prawnych, „Zbliżenia Cywilizacyjne. Zeszyty Naukowe PWSZ we Włocławku” 2016, nr 4. https://doi.org/10.21784/ZC.2016.026
Kamiński Ł., Konstytucyjna zasada ochrony własności a administracyjnoprawna ochrona obszarów uzdrowiskowych, [w:] Zasady w prawie administracyjnym. Teoria, praktyka, orzecznictwo, red. Z. Duniewska, A. Krakała, M. Stahl, Warszawa 2018.
Kasparek J.R., Zbiór ustaw i rozporządzeń administracyjnych w Królestwie Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem obowiązujących z wyciągiem orzeczeń c. k. Trybunału administracyjnego. Podręcznik dla organów c. k. Władz rządowych i Władz autonomicznych. Tom III, Lwów 1885.
Kąpielisko na Buglowiznie otwarte, „Polska Zachodnia. Ilustrowany Dziennik Śląski”, 17 V 1938, nr 134.
Kirwiel E., Gospodarka Kresów Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej: uwarunkowania rozwoju, reformy ekonomiczne, „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku” 2012, t. 10.
Kołodziejczyk A., Regulacje prawne dotyczące wykorzystania zasobów wodnych w dobrach wielkoksiążęcych wielkiego księstwa litewskiego za Jagiellonów, „Echa Przeszłości” 2010, nr 11.
Korczak J., Dyspersja administracji jako przyczyna niepomijalności administracji publicznej, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo CCCXXXI” 2020, nr 4001. https://doi.org/10.19195/0524-4544.331.14
Korczyński L., Kilka uwag ogólnych o leczeniu zdrojowem i klimatycznem, Warszawa 1900.
Korczyński L., Współudział społeczeństwa i państwa w rozbudowie zdrojownictwa, „Przegląd Zdrojowo-Kąpielowy: organ Polskiego Towarzystwa Balneologicznego dla popierania rozwoju polskich uzdrowisk” 1926, nr 10.
Kotowski A., Z problematyki metody interpretacji językowo-logicznej – uwagi na gruncie dekodowania znaczenia prawno-karnego, „Prokuratura i Prawo” 2015, nr 6.
Kowalski S., Dzieje Kępna. Od początku istnienia do 2015 r., Kępno 2018.
Koźmiński K., Technika prawodawcza II Rzeczypospolitej, Warszawa 2019.
Krzewiński L., Budujmy kąpieliska wiejskie, Zarząd Główny PCK, Warszawa 1937.
Kumaniecki K.W., Zarys austryackiego prawa budowlanego ze szczególnem uwzględnieniem galicyjskiego ustawodawstwa, Kraków 1914.
Landau Z., Pożyczki ulenowskie, „Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i Studia z Okresu 1914–1939” 1958, nr 1.
Lesisz E., Kurorty galicyjskie końca XIX w. Higiena a postęp – o wyznacznikach nowoczesności, [w:] Teksty doświadczenia. Problemy literatury i kultury modernizmu w Europie Środkowo-Wschodniej (1867–1918), t. 1, red. E. Paczoska, I. Poniatowska, M. Chmursk, Warszawa 2017. https://doi.org/10.31338/uw.9788323527619.pp.97-114
Linde S.B., O statucie litewskim ruskim językiem i drukiem wydanym. Wiadomość, Zawadzki i Węcki Uprzywilejowani Drukarze i Xięgarze Dworu Królestwa Polskiego, Warszawa 1816.
Łapa M., Sto lat samorządu sto lat niepodległości, Łódź 2018.
Łyszkowski M., Proces konstytucjonalizacji ochrony środowiska w Polsce, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Przegląd Prawa i Administracji” 2015, nr 3695.
Majer P., Ustawy Polskiej Policji (1791–1990). Źródła z komentarzem, Szczytno 2007.
Majewska A., Przestrzenne i kulturowe aspekty funkcjonowania żydowskich łaźni rytualnych, „Wiadomości Konserwatorskie” 2017, nr 51.
Malinowski A., Błędy formalne w tekstach prawnych, Warszawa 2020.
Malinowski A., Definicje legalne w prawie polskim, „Studia Iuridica” 2005, nr 44.
Malinowski A., Redagowanie tekstu prawnego. Wybrane wskazania logiczno-językowe, Warszawa 2006.
Markiewicz S., Zagadnienia z krajowej statystyki lekarskiej i z higijeny publicznej, „Dwutygodnik Medycyny Publicznej. Organ Towarzystwa lekarzy galicyjskich” 1877, nr 10.
Marszałek P.K., Geneza i organizacja polskich formacji policyjnych w Wielkopolsce (1918–1920), „Prace Instytutu Prawa i Administracji PWSZ w Sulechowie” 2007, nr 3.
Marszelewski M., Marszelewski W., Problemy własności jezior w Polsce, „Przegląd Prawa Ochrony Środowiska” 2013, nr 3. https://doi.org/10.12775/PPOS.2013.013
Maślanka M., O kanalizacyi naszych miast, „Przegląd Hygieniczny: organ Towarzystwa Hygienicznego i Towarzystwa Ochrona Młodzieży” 1908, nr 5.
Micińska-Bojarek M., Historia ochrony środowiska w Rosji. Rys prawno-porównawczy, „Przegląd Prawa Ochrony Środowiska” 2015, nr 4. https://doi.org/10.12775/PPOS.2015.041
Muszałówna K., W świetle cyfr, „Sport Wodny: czasopismo poświęcone sprawom wioślarstwa, żeglarstwa i pływactwa” 1926, nr 2.
Nayda A.T., Śródlądowa żegluga pasażerska w Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym, „Przegląd Komunikacyjny” 2006, nr 2.
Nowakowski M., Historyczny rozwój spółki wodnej na ziemiach polskich, „Roczniki Nauk Prawnych” 2006.
Pepłoński A., Formacje bezpieczeństwa poprzedzające Policję Państwową, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska” 2006, nr 19.
Podkowski M., Wprowadzenie w życie przepisów ustawy scaleniowej z 1933 roku w gminach wiejskich zachodniej Rzeczypospolitej, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo CCCXXV” 2018, nr 3864.
„Przegląd Zdrojowo-Kąpielowy i Przewodnik Turystyczny: oficjalny organ Polskiego Towarzystwa Balneologicznego i Krajowego Związku Turystycznego w Krakowie” 1911, nr 6.
Przeorski T., Gromada i gmina wiejska, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1939, nr 2.
Radecki W., Rotko J., Podstawowe cechy czeskiego prawa wodnego z polskiej perspektywy, „Przegląd Prawa Ochrony Środowiska” 2014, nr 1. https://doi.org/10.12775/PPOS.2014.006
Radłowska J., Religia żydowska w obliczu wyzwań współczesnego świata, „Wrocławskie Studia Erazmiańskie” 2009, nr 2.
Regiec J., O koloniach leczniczych dla dzieci zołzowych, „Przegląd Zdrojowo-Kąpielowy i Przewodnik Turystyczny: oficjalny organ Polskiego Towarzystwa Balneologicznego i Krajowego Związku Turystycznego w Krakowie” 1909, nr 5.
Roliński M., Elementy prawa wodnego w rozwoju historycznym ze szczególnym uwzględnieniem polskich ustaw wodnych: część I, „Studia Iuridica Lublinensia” 2012, nr 18.
Rosen G., A History of Public Health, John Hopkins University Press, Baltimore 2015.
Sprawozdanie Wydziału Krajowego o ustawie zdrojowej, [w:] Alegata do Sprawozdań Stenograficznych z Drugiej Sesyi Szóstego Peryodu Sejmu Krajowego Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem z roku 1890. Alegat 28.
Sprawozdanie Wydziału krajowego o wniosku posła Męcińskiego w przedmiocie uregulowania stosunków administracyi gminnej w zakładzie kąpielowym Krynica-Słotwiny i statutu dla zdrojowisk w Galicyi, [w:] Alegata do Sprawozdań Stenograficznych z Drugiej Sesyi Czwartego Peryodu Sejmu Krajowego Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem z roku 1882. Alegat 31.
Sprawozdanie z Organizacji i Czynności Ministerstwa Zdrowia Publicznego w roku 1918, „Biuletyn Ministerstwa Zdrowia Publicznego” 1921, nr 1, s. 38–41.
Stenz E., Z klimatologji polskiego wybrzeża Bałtyku, „Przegląd Zdrojowo-Kąpielowy: organ Polskiego Towarzystwa Balneologicznego dla popierania rozwoju polskich uzdrowisk” 1926, nr 9.
Ściborowski W., Pogląd na ruch i postęp zdrojowisk i zakładów klimatycznych krajowych w ciągu pory zdrojowej roku 1881, Kraków 1882.
Telak J., Doskonalenie zawodowe policjantów realizujących zadania służbowe na polskich obszarach wodnych w latach 1997–2015, wybrane aspekty, „Rocznik Bezpieczeństwa Morskiego” 2016, t. 10.
Uruszczak W., Wydawnictwo źródłowe Starodawne Prawa Polskiego Pomniki (1856–1921), [w:] Pomniki prawa na przestrzeni wieków, red. K. Górski, J. Pokój, D. Szczepaniak, Ł. Szymura, Kraków 2017.
Wapiński R., Polska i jej mieszkańcy w wyobrażeniach społecznych po odzyskaniu niepodległości (do 1939 r.), „Komunikaty Warmińsko-Mazurskie” 1994, nr 2–3.
Wiadomości z Krynicy, „Przegląd Zdrojowy i Turystyczny. Pismo poświęcone sprawom zdrojowisk i miejsc klimatycznych jako też sprawom turystyki krajowej” 1907, nr 7.
Z działalności Ministerstwa Zdrowia Publicznego. Zjazd przedstawicieli uzdrowisk i zdrojowisk, „Biuletyn Ministerstwa Zdrowia Publicznego” 1921, nr 3.
Z działalności samorządu na polu zdrowotności publicznej, „Biuletyn Ministerstwa Zdrowia Publicznego” 1921, nr 4.
Zalasiński T., Zasada prawidłowej legislacji w poglądach Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2008.
Zdrowie publiczne m.st. Warszawy. Ogólny stan sanitarny miasta w r. 1931/32, Warszawa 1932.
Zdrowie publiczne. Ogólny stan sanitarny miasta i sprawozdanie z działalności za 1927 r., Warszawa 1929.
Zieleniewski M., Skorowidz ważniejszych zakładów: zdrojowo-kąpielowych, hydropatycznych, galaktoterapeutycznych, klimatycznych, sanatoryów i kąpielisk morskich tudzież Wybór najodpowiedniejszych zdrojowisk do leczenia poszczególnych chorób, Kraków 1894.
Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2010.
Wyrok SN z 15.09.1931 r., II K 528/31, OSN 1931, nr 12, poz. 415.
Wyrok SN z 8.01.1932 r., II K 768/31, OSN 1932, nr 4, poz. 74.
Wyrok SN z 14.05.1934 r., III K 105/34, OSN 1934, nr 11, poz. 264.
Wyrok TK z 21.03.2001 r., K 24/00, OTK 2001, nr 3, poz. 51.
Kaczorowski W.R., Żydowskie Prawa Kaszrutu. Analiza historyczna i współczesna, https://www.academia.edu/38656647/Żydowskie_Prawa_Kaszrutu_Analiza_historyczna_i_współczesna?auto=citations&from=cover_page (dostęp: 21.12.2021).
Kąpielisko, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/szukaj/kąpielisko.html (dostęp: 25.12.2021).
Sabatowski A., Kąpieliska morskie wybrzeża polskiego, Związek Uzdrowisk Polskich 1918–1939, http://bibliotekacyfrowa.eu/dlibra/doccontent?id=58115 (dostęp: 7.12.2021).
Syska A., Międzywojenna obyczajowość a architektura basenów Górnego Śląska, „Pracownia Kultury” 2015, nr 8, http://www.laboratoriumkultury.us.edu.pl/?p=31050 (dostęp: 23.12.2021).
