STUDIA Z HISTORII SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ, 2021 Tom XXIV
https://doi.org/10.18778/2080-8313.24.01

ARTYKUŁY

Jolanta Kowalik^*

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie • University of Warmia and Mazury in Olsztyn

https://orcid.org/0000-0003-4801-5896

URZĘDNICY SĄDOWI DEPARTAMENTU / IZBY CYWILNEJ WILEŃSKIEGO SĄDU GŁÓWNEGO W LATACH 1802–1853

Wprowadzenie

W latach zaborów dochodziło do szeregu przemian we wszystkich częściach podzielonej byłej Rzeczypospolitej. W każdym z zaborów zachodziły procesy asymilacyjne z okupującymi je państwami. W przypadku wschodnich terenów rusyfikacja następowała na wielu płaszczyznach: kulturowej, naukowej, społecznej i politycznej. Unifikacja administracji państwowej na ziemiach polskich wcielonych do Rosji postępowała etapowo. Stosunkowo najdłużej przebiegała w systemie prawnym i administracji sądowej. Było to związane z trudnościami ustawodawczymi samego imperium, nieposiadającego własnego usystematyzowanego zbioru praw. Rządzący zdawali sobie sprawę z negatywnych konsekwencji, jakie mogłaby przynieść nagła zmiana w prawodawstwie na byłych ziemiach polskich. Dlatego już decyzją Katarzyny II w zabranych prowincjach wznowiono działalność sądów przedrozbiorowych. W guberni wileńskiej najważniejszym źródłem prawa był nadal III Statut Litewski z 1588 r., językiem urzędowym pozostał polski, a szlachta zbierała się co trzy lata na sejmiki elekcyjne w celu wyłonienia kandydatów na urzędy ziemskie. Podobnie postąpił Paweł I, pozostawiając dotychczasowe prawodawstwo i wymiar sprawiedliwości w rękach miejscowej szlachty^[1].

Przejęcie tronu przez Aleksandra I nie wpłynęło istotnie na zmiany w lokalnej strukturze sądownictwa. W dalszym ciągu dla stanu szlacheckiego podstawowymi instytucjami wymiaru sprawiedliwości były sądy ziemskie oraz grodzkie. Dodatkowo 31 grudnia 1801 r. car wznowił działanie sądów głównych (w miejsce zlikwidowanego Trybunału Litewskiego), rozdzielając je na dwa departamenty: karny i cywilny^[2]. Następnie, w 1810 r., monarcha powołał sądy graniczne^[3].

Powstanie listopadowe przyspieszyło nieuchronne zmiany administracyjne na terenie wszystkich przyłączonych guberni zachodnich. Stopniowo wypierano język polski z życia codziennego mieszkańców ziem zabranych oraz instytucji państwowych i oświatowych na rzecz języka rosyjskiego. Istotne okazały się lata 1831 i 1832, kiedy to zlikwidowano szlacheckie urzędy ziemskie, wprowadzając rosyjski system sądownictwa, ustanowiony przez Katarzynę II. Dnia 11 stycznia 1832 r. Mikołaj I zlikwidował urzędy podkomorzego, woźnych, komorników i chorążych^[4]. Do całkowitego zniesienia polsko-litewskich norm prawnych na omawianym terenie doszło ostatecznie w 1840 r.^[5]

Sądy Główne były sądami drugiej instancji, czyli instytucją odwoławczą od wyroków sądów ziemskich, powiatowych, granicznych i miejskich. Do sądu cywilnego kierowane były przede wszystkim sprawy z zakresu prawa majątkowego. Sąd też miał prawo do wydawania pozwoleń na zwoływanie sądów polubownych. Od decyzji Sądu Głównego można było się odwołać tylko do Senatu. Na czele departamentu stał prezydent, konsyliarz^[6] i czterech asesorów. Nad kancelarią czuwał sekretarz. Sesje trwały od 1 października do 30 czerwca. Każdy sędzia piastował stanowisko przez okres trzech lat. Asesorowie byli wybierani podczas zgromadzeń szlachty na sejmikach elekcyjnych. Na przewodniczącego szlachta musiała wybierać po dwóch kandydatów, następnie ich nazwiska były przedstawiane Senatowi, a ostateczny skład był zatwierdzany przez samego władcę^[7].

Decyzją cara Mikołaja I w dniu 30 października 1831 r. departamenty Sądu Głównego przemianowano na ich rosyjski odpowiednik, czyli izby. Kolejnym dekretem monarszym, z 6 grudnia 1831 r., w którym wprowadzono nowe prawo wyborcze, w tym zawarto również artykuły o wyborze poszczególnych urzędników sądowych. Szlachcie całego imperium zezwolono na wybór przewodniczących izb Sądów Głównych podczas zgromadzeń szlacheckich^[8]. Wyjątek uczyniono dla guberni zachodnich. W wyniku popowstaniowych represji Mikołaj I odebrał szlachcie dotychczasowy przywilej i sam miał decydować o nominacji prezesów^[9]. Zmieniła się również procedura powoływania asesorów: jeden pochodził z wyboru rządu i dwóch kolejnych od szlachty. Wydłużono również kadencję prezydentów do 6 lat służby, a asesorom pozostawiono 3-letni okres pracy^[10].

Celem niniejszego artykułu jest prześledzenie składu personalnego urzędników departamentu (następnie izby cywilnej) Wileńskiego Sądu Głównego oraz nakreślenie ich portretu zbiorowego. W analizie będą brane pod uwagę: pochodzenie, wykształcenie, wyznanie, majątek, przebieg kariery, otrzymane nagrody oraz osiągnięte stopnie awansu według obowiązującej w carskiej Rosji tabeli rang. Interpretacja zebranego materiału pozwoli także na prześledzenie procesów zachodzących w sądownictwie guberni wileńskiej pod wpływem zmieniającej się sytuacji politycznej, wynikającej z postępującej rusyfikacji.

Podstawową bazę archiwalną, z której pochodzą informacje o pracownikach sądowych, stanowią formularze osobowe zgromadzone w Litewskim Państwowym Archiwum Historycznym w Wilnie. Źródłami, które pozwoliły uzupełnić brakujące nazwiska pracowników, były kalendarze polityczne oraz pamiatnyje kniżki. Pełny skład sądu w latach 1802–1853 przedstawiają tabele: 1, 2, 3.

Analizie zostanie poddanych łącznie 55 osób, które w latach 1802–1853 piastowały stanowiska urzędnicze w departamencie cywilnym (od 1831 r. w izbie cywilnej) Wileńskiego Sądu Głównego. Łącznie w omawianych latach było to 60 osób, lecz nie o wszystkich udało się zebrać szczegółowe informacje. W zgromadzonych materiałach archiwalnych brakuje danych o Stanisławie Niepokojczyckim, Tadeuszu Platerze, Antonim Kwiatkowskim, Józefie Biegańskim, Aleksym Syreniu oraz Czernowie, którzy ostatecznie zostali pominięci w badaniach jakościowych.

Tabela 1. Pracownicy departamentu Wileńskiego Sądu Głównego w latach 1802–1823

* Podane zakresy liczbowe to lata pełnienia kadencji sędziowskich, które trwały do 1831 r. przez trzy lata. Po tym roku wydłużono okres pełnienia funkcji prezesów izb sądowych do 6 lat. Autorzy pozostawili przyjęty podział czasowy ze względu na cykliczność odbywania się sejmików.
Źródło: Lietuvos valstybės istorijos archyvas [dalej: LVIA], f. 381, sygn. 15, inw. 177; ibidem, f. 381, sygn. 15, inw. 184; ibidem, f. 381, sygn. 15, inw. 190; ibidem, f. 447, sygn. 3, inw. 696; ibidem, f. 447, sygn. 3, inw. 752; Kalendarz Polityczny dla Wydziału Uniwersytetu Imperatorskiego Wileńskiego, Wilno 1806–1823.

Tabela 2. Pracownicy departamentu/izby cywilnej Wileńskiego Sądu Głównego w latach 1824–1843

Źródło: LVIA, f. 381, sygn. 15, inw. 177; ibidem, f. 381, sygn. 15, inw. 184; ibidem, f. 381, sygn. 15, inw. 190; ibidem, f. 447, sygn. 3, inw. 696; ibidem, f. 447, sygn. 3, inw. 752.

Tabela 3. Pracownicy izby cywilnej Wileńskiego Sądu Głównego w latach 1844–1853

* Jak zostało podane na łamach „Tygodnika Petersburskiego”, od listopada 1844 r. do lutego 1845 r. funkcję prezesa wileńskiej izby cywilnej z nakazu władzy carskiej pełniła osoba o nazwisku Czernow. Niestety, nie udało się ustalić pełnych danych personalnych tego urzędnika. Z artykułu wynika, że osiągnął stopień rangowy radcy stanu i był prezydentem kijowskiej izby cywilnej. W lutym 1845 r., w wyniku ponownej decyzji cara, powrócił do Kijowa na to samo stanowisko. Zob. „Tygodnik Petersburski”, nr 86 z 3/15 listopada 1844; ibidem, nr 15 z 23 luty/7 marca 1845 r.
Źródło: LVIA, f. 381, sygn. 15, inw. 177; ibidem, f. 381, sygn. 15, inw. 184; ibidem, f. 381, sygn. 15, inw. 190; ibidem, f. 447, sygn. 3, inw. 696; ibidem, f. 447, sygn. 3, inw. 752; Kalendarz Polityczny dla Wydziału Uniwersytetu Imperatorskiego Wileńskiego, Wilno 1806–1823; Pamâtnye knižki vilenskoj gubernii, Vil’nûs 1845–1853.

Pochodzenie stanowe, terytorialne i wyznanie

Z zachowanych formularzy osobowych wynika, że prawie 91 procent urzędników wywodziło się ze stanu szlacheckiego. Tylko 5 osób pochodziło z innych grup społecznych. Byli to: Iwan Kranz – został określony w spiskach jako cudzoziemiec, Michał Bobrow – jako syn wachmistrza, Grzegorz Chodolej – syn ober-oficera, Zachary Jaworski ze stanu duchownego, a Iwan Kirow ze służby przykazowej^[11]. Wymienione osoby nie były też rdzennymi mieszkańcami guberni wileńskiej, o czym świadczy chociażby przebieg ich kariery. Trudno ustalić dokładne pochodzenie geograficzne Iwana Kranza. Na podstawie spisu urzędowego wiadomo, że nie posiadał żadnego majątku w guberni wileńskiej, rozpoczął karierę w 1784 r. w 3. Departamencie Senatu, a więc w Petersburgu. W 1789 r. przeniesiony został do 1. Departamentu Senatu. Dopiero w 1802 r. skierowano go do departamentu cywilnego Wileńskiego Sądu Głównego jako konsyliarza^[12]. O kolejnych osobach formularze dostarczają więcej informacji. Michał Bobrow rozpoczął karierę w 1813 r. w kancelarii kaukaskiego rządu gubernialnego, w 1816 r. został przeniesiony do biura litewsko-wileńskiego rządu gubernialnego. Od tego czasu jego kariera urzędnicza rozwijała się już w Wilnie. Zakupił również dom w tym mieście. Grzegorz Chodolej zaczął karierę w wojsku. W 1827 r. wstąpił do zadunajskiego grenadierskiego pułku feldmarszałka grafa Rumiancowa. Dopiero w 1836 r., po wystosowaniu prośby, został skierowany do sztabu wileńskiego rządu gubernialnego na stanowisko protokolisty. O jego innym pochodzeniu może świadczyć chociażby fakt, że w czasie służby wojskowej brał udział w walkach przeciwko uczestnikom powstania listopadowego. Po osiedleniu się w guberni wileńskiej zakupił w powiecie wileńskim dom^[13]. Iwan Kirow w 1806 r. rozpoczął służbę w guberni kostromskiej w galicyjskim powiatowym sądzie jako podkancelarzysta. W 1822 r., z polecenia władzy, przeniesiono go do kancelarii izby skarbowej w Astrachaniu. Następnie, w 1837 r., został skierowany do mińskiej izby sądu cywilnego jako towarzysz prezydenta, a w 1842 r. przeniesiony do wileńskiego sądu na to samo stanowisko^[14]. Zachary Jaworski kończył naukę w podolskim seminarium duchownym. Następnie skierowano go do miejscowej izby skarbowej, gdzie pracował jako kopista^[15].

Poruszając kwestę przynależności terytorialnej urzędników sądowych, warto również odnieść się do pozostałych urzędników, którzy przybyli do guberni wileńskiej w celu objęcia pracy. Na stanowiskach sądowniczych, zwłaszcza z wyboru władzy, pojawiają się nazwiska obcobrzmiące, często rosyjskiego pochodzenia. Osobami wywodzącymi się spoza guberni, z wyjątkiem wspomnianych wyżej trzech urzędników, byli Aleksiej Konoplin, Edward von Kejt, Iwan Kirow i Szymon Możniewski. Jedyną osobą na wysokim stanowisku, która z dużym prawdopodobieństwem pochodziła z omawianej guberni był szlachcic Jan Czechowicz. O jego przynależności terytorialnej dowodzi posiadany przez niego rodowy majątek w powiecie świecińskim.

W kwestii wyznaniowych, dopiero od połowy lat 30. XIX w. wymagano od urzędnika podania informacji w formularzach dotyczącej wiary. Na podstawie dostępnych źródeł wiadomo o 22 osobach, które jednoznacznie zadeklarowały swoją wiarę w spisie urzędniczym. Przeważająca większość z nich (15 osób) była wyznania rzymskokatolickiego. Greko-rosyjskie zdeklarowały 3 osoby (Michał Bobrow, Zachary Jaworski, Iwan Kirow), prawosławne – 2 (Aleksiej Konoplin oraz Szymon Możniewski) oraz luterańskie – 1 osoba (Edward von Kejt), a więc były to osoby w większości spoza guberni wileńskiej. Tak duży procent osób przyznających się do wyznania rzymskokatolickiego wiązał się z utrzymującą się wciąż dominującą pozycją katolicyzmu na ziemiach polsko-litewskich w XIX w. Mimo prowadzonej rusyfikacji, także w sferze religii, według szacunków historyka Leszka Zasztowta liczba ludności rzymskokatolickiej w guberni wileńskiej w latach 40. XIX w. wynosiła 1 116 660 i była to największa liczba katolików spośród pozostałych guberni zachodnich^[16].

Majątek

Na wstępie należy znaczyć, że posiadanie dóbr ziemskich w przypadku sądów szlacheckich było podstawą uczestnictwa w sejmikach i uzyskania prawa do bycia wybieralnym na urząd. Regulowały to kolejne ukazy carów. W 1802 r., za panowania Aleksandra I, wydano ukaz, w którym dopuszczono do sejmików szlachtę płacącą podatki lub dzierżawiącą ziemię państwową lub prywatną^[17]. Trzy lata później przedstawiono nowe zasady przeprowadzania elekcji. Ich główną treścią było wprowadzenie cenzusu majątkowego dla szlachty biorącej udział w sejmikach. Prawo głosu uzyskali szlachcice powyżej 18. roku życia władający majątkiem nieruchomym, składającym się minimum z ośmiu dymów, przynoszącym roczny dochód w wysokości co najmniej 150 rubli. Na stanowiska urzędnicze nie mogły być wybierane osoby poniżej 24. roku życia^[18].

Kolejne zmiany zaszły po wstąpieniu na tron Mikołaja I. Tuż po klęsce powstania, 6 grudnia 1831 r., wcielono w życie manifest carski wprowadzający nowe prawo wyborcze. Bierne prawo uzyskały osoby, które ukończyły 21 lat. Kolejnymi warunkami, jakie powinna spełniać osoba, aby móc aktywnie uczestniczyć w sejmikach elekcyjnych, były: czystość, moralność, posiadanie majątku nieruchomego oraz figurowanie w księdze genologicznej w tej guberni, w której zebraniu uczestniczyła. Szlachcic powinien również posiadać minimum XIV klasę rangi otrzymaną w czasie pełnienia służby lub mieć trzyletnie doświadczenie na jednym ze stanowisk obieranych przez szlachtę. Bezpośrednie prawo wyborcze należało do szlachty, która posiadała w swoich dobrach minimum stu chłopów pańszczyźnianych lub stu osadników mieszkających w majątku, a także zarządzała nie mniej niż trzema tysiącami akrów ziemi w jednej z guberni^[19].

W formularzach osobowych wielkość majątków ziemskich była szacowana na podstawie posiadania liczby chłopów pańszczyźnianych (stosowano formułę „dusz męskiej płci”) spisywanych podczas tzw. rejestrów spisowych przeprowadzanych co kilka lat przez władze carskie. W związku z tym niniejsza analiza będzie opierała się na liczbie chłopów pańszczyźnianych podanych w spisach.

Analizując tę kwestię, tylko 7 osób na 55 badanych nie posiadało żadnego majątku. Byli to Iwan Kirow, Zachary Jaworski, Aleksander Chmielewski, Edward von Kejt, Bernard Kudorowski i Szymon Możniewski. Były to głównie osoby wybierane na stanowisko z nominacji władzy, a więc kryterium majątkowego nie brano pod uwagę. Z kolei Włodzimierz Gadon, Kazimierz Pacynko i Karol Troskolański dysponowali majątkiem ziemskim bez poddanych, a Michał Bobrow posiadał zakupiony dom w Wilnie.

Pozostałe 44 osoby były właścicielami ziemskimi z chłopami pańszczyźnianymi. Majątki większości z nich były skupione na terytorium guberni wileńskiej. Wyjątek stanowił przybyły do Wilna w 1840 r. Aleksiej Konoplin, który władał 7 duszami w guberni moskiewskiej. W kwestii charakterystyki wielkości majątków należy wspomnieć, że największą liczbą chłopów pańszczyźnianych, 1739, dysponował Michał Römer. Następny w kolejności był Józef Komar, który wykazał w spisie 1200 chłopów pańszczyźnianych. Powyżej 700 dusz posiadali Jan Baliński i Tomasz Umiastowski. Do kolejnych większych właścicieli dusz chłopskich można zaliczyć Barnabę Dederkę (340) oraz Franciszka Czyża (310). Ponad 200 chłopów pańszczyźnianych w swoich dobrach posiadało 6 osób (Antoni Laudański, Justyn Dowgiałło, Wincenty Małecki, Ludwik Wołłowicz, Alojzy Jankowski, Gasper Billewicz), a powyżej 100 już 12 osób^[20]. Pozostali urzędnicy, z Aleksiejem Konoplinem włącznie, zarządzali gospodarstwem poniżej 100 dusz. Można też zaliczyć ich w poczet tzw. drobnych właścicieli ziemskich. Daje to ogólny przekrój pozycji ekonomicznej członków omawianego sądu i pozwala na stwierdzenie, że na stanowiska wybierano jednak osoby majętne, które były w stanie ponieść koszt utrzymania na czas trwania sesji sądowniczej.

Należy podkreślić, że urzędnicy ci otrzymywali miesięczne wypłaty. Zachowane materiały archiwalne obejmujące okres do 1851 r. pomijają kwestię uposażenia pracowników. Z fragmentarycznych źródeł wiadomo, że dla każdego prezydenta Sądu Głównego w 1812 r. przeznaczono roczne uposażenie w wysokości 1350 rubli, a konsyliarze otrzymywali po 750 rubli^[21]. Dopiero formularze osobowe z 1851 r. przedstawiają precyzyjne dane o pensjach pracowników. Prezesi najwyższych sądów otrzymywali wówczas po 386 rubli i 10 kopiejek rocznej pensji podstawowej oraz tzw. dodatku od szlachty w wysokości 757 rubli i 144 kopiejek (łącznie 1143 ruble i 154 kopiejki), ich zastępcy po 715 rubli, a asesorowie po 700 rubli. Sekretarz otrzymywał 342 ruble i 86 kopiejek pensji podstawowej oraz 170 rubli i 71 kopiejek stołowych (tj. dodatku żywnościowego), łącznie jego roczna wypłata wynosiła 512 rubli i 157 kopiejek^[22]. Bardzo często wysokość przyznawanego wynagrodzenia nie pokrywała wydatków związanych z zakwaterowaniem i wyżywieniem, zwłaszcza że czas kadencji pracy sądów poświęcano nie tylko na wypełnianie obowiązków ale także na poszerzenie i zdobycie nowych kontaktów czy na inne przyjemności związane z pobytem w stolicy guberni^[23]. Miejscowa szlachta nie traktowała tej pracy też jako istotnego źródła dochodów, ale pełnione funkcje uznawano raczej za prospołeczne i prestiżowe. Oczywiście, stosunek ten uległ zmianie wraz z przemianami politycznymi i kadrowymi na omawianych terenach.

Wykształcenie

Kwestie poziomu edukacji wybieranych urzędników instytucji sądowniczych nie były regulowane prawnie przez władze carskie. Pierwszorzędnym kryterium dopuszczenia do udziału w wyborach był cenzus majątkowy. To szlachta decydowała, kto zasiądzie na danym stanowisku, a po 1831 r. współdecydującym został rząd rosyjski. W przywiązaniu do szlacheckich zasad i tradycji wybierano przede wszystkim osoby cieszące się uznaniem i szacunkiem miejscowej braci szlacheckiej. Dla władzy najważniejszą cechą, jaką musiał wykazać się kandydat, była wiernopoddańczość i lojalizm. Niemniej wśród omawianej grupy były także osoby z poświadczonym wykształceniem.

W przypadku 11 osób posiadamy informacje o tym, że pobierały lub zakończyły naukę w instytucjach oświatowych, 2 osoby ukończyły gimnazjum (Wincenty Pruszyński i Aleksander Chmielewski), również 2 osoby – szkołę powiatową (Dominik Witanowski i Bernard Kudrowski), 8 osób legitymowało się ukończonymi studiami wyższymi (studentami Uniwersytetu Wileńskiego byli: Michał Römer – w formularzu nie podano czy posiadał tytuł naukowy, Wincenty Rogalski, Ludwik Wołłowicz i Konstanty Herubowicz – uzyskali stopień kandydata, Kazimierz Pacynko – zakończył nauki w stopniu studenta rzeczywistego; Karol Troskolański uczył się w Akademii Połockiej, Edward von Kejt ukończył uniwersytet w Dorpacie w stopniu doktora, a Szymon Możniewski był absolwentem uniwersytetu w Charkowie, który zakończył w stopniu kandydata nauk prawnych). Z kolei Zachary Jaworski ukończył podolskie seminarium duchowne. W przypadku Fabiana Świąteckiego podana została informacja, że był tylko słuchaczem Uniwersytetu Wileńskiego, a Wincenty Wiszniewski trzy lata studiował również na uniwersytecie w Wilnie. W tych dwóch przypadkach nie podano informacji, czy osoby te kończyły studia egzaminem uprawniającym do uzyskania tytułu naukowego.

Przy pozostałych osobach w aktach urzędowych nie podano żadnej wzmianki o posiadanym wykształceniu. Nie oznacza to bynajmniej, że zasiadający urzędnicy sądowi nie znali podstawowych umiejętności, takich jak pisanie lub czytanie. Prawdopodobne uzyskali je w trakcie nauczania domowego. Był to bardzo popularny system edukacji w XIX w.^[24] Szlachta byłych ziem Rzeczypospolitej przykładała bowiem dużą wagę do edukacji, zwłaszcza w kontekście wychowania patriotycznego. Poza tym, co zostało już zasygnalizowane powyżej, wykształcenie nie było podstawowym warunkiem uzyskania biernego prawa wyborczego. Inaczej sytuacja przedstawiała się w kwestii urzędów etatowych, głównie kancelaryjnych. Nominacja rządowa na te stanowiska opierała się nie tylko na pochodzeniu kandydata, ale również na jego wykształceniu^[25].

Przebieg kariery

Niewątpliwie stosunek szlachty do służby cywilnej zmieniał się wraz z prowadzoną polityką władzy. Początkowo wybór na członka sądu szlacheckiego mógł być powodem do dumy dla rodziny oraz źródłem przeświadczenia o ważnej roli w kontynuowaniu tradycji politycznych Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Z czasem sytuacja ulegała zmianie na niekorzyść stanu uprzywilejowanego. W wyniku prowadzonej przez zaborcę systematycznej deklasacji stanu szlacheckiego dla wielu osób wyjściem z sytuacji stawało się niekiedy rozpoczęcie kariery urzędniczej, a wraz z nią akceptacja panującego systemu służby państwowej.

Uściślając – początkowo władza rosyjska nie wprowadziła regulaminu urzędniczego dla osób pochodzących z wyboru, z wyjątkiem punktów zawartych w prawie wyborczym, na podstawie którego dopuszczano do uczestnictwa w sejmikach. Oznacza to, że powołane osoby nie musiały przechodzić poszczególnych szczebli awansu zawodowego, które zapewniłyby osiągnięcie najwyższego stanowiska. Szlachta podczas głosowania na przewodniczącego, w guberniach zachodnich, raczej mogła kierować się posiadaną przez kandydata praktyką sędziowską^[26]. Zmiany zaszły w okresie panowania Mikołaja I. Ingerencja carska dotyczyła zasad wyboru przewodniczących Sądów Głównych. W rozporządzeniu grudniowym z 1831 r. zawarto przepis nakazujący wybór osób na to stanowisko, które „wysłużyły” pełną kadencję na posadach asesorów, sędziów sumienia lub marszałka powiatowego^[27]. Celem tego punktu była nominacja urzędników obytych z obowiązującym prawem i działaniem systemu administracyjnego.

W literaturze memuarystycznej XIX w. panuje dość krytyczny wizerunek szlachcica-urzędnika. Stawiano przede wszystkim zarzut dotyczący skłonności do „lubowania się” w tytułach^[28], w czym upatrywano główny motyw udziału w wyborach. Prawdą jest, że nie wszystkie stanowiska były prestiżowe; chodziło głównie o funkcje marszałków, o które rywalizowały między sobą znane rody. Wśród analizowanych pracowników sądu apelacyjnego pojawiają się nazwiska zasłużonych dla kraju rodzin szlacheckich, takich jak Romerowie, Umiastowscy, Laudańscy, Giedrojciowie, Platerowie, Billewiczowie. Odnajdujemy również wielu przedstawicieli drobnej szlachty, która także odgrywała bardzo ważną rolę w życiu politycznym guberni. Dlatego nie dziwi to, że spośród badanej grupy 55 osób wcześniejsze doświadczenie pracy w instytucjach sądownictwa szlacheckiego posiadały aż 33 osoby (łącznie z osobami nominowanymi przez rząd). Kolejne 16 osób przed objęciem stanowiska w Sądzie Głównym pełniło wyłącznie różne funkcje kancelaryjne w sądach lub innych organach państwowych. Tylko dla 6 osób było to pierwsze stanowisko w karierze urzędniczej.

Kariera każdej z osób przebiegała inaczej. Niektórzy rozpoczynali służbę jeszcze przed trzecim rozbiorem, a zatem pamiętali tradycje i złote czasy demokracji szlacheckiej dawnej Rzeczypospolitej^[29]. Ważną postacią dla dziejów sądownictwa był m.in. Tomasz Umiastowski, który jeszcze za czasów niepodległej Rzeczypospolitej (w 1774 r.) wybrany został lidzkim i oszmiańskim regentem ziemskim, w 1790 r. – regentem w litewskim Trybunale Głównym, a w 1792 r. – sędzią ziemskim. Brał udział w powstaniu kościuszkowskim, przez co musiał emigrować z kraju. Po powrocie nadal czynnie uczestniczył w samorządzie szlacheckim. Umiastowski odznaczał się dużą znajomością prawa litewsko-polskiego, gdyż w 1800 r. wydał książkę Sądowy proces, która stała się ważnym źródłem dla poznania prawa postępowania sądowego Litwy^[30].

Podczas dokonywania wyboru na stanowisko prezydenta, mimo braku posiadanego wykształcenia przez niektóre osoby, szlachta mogła się kierować raczej doświadczeniem kandydata nabytym w trakcie pełnienia służby w innych instytucjach sądowniczych. Dlatego pokrótce zostaną przedstawione ścieżki kariery przewodniczących omawianej instytucji sądowej.

Pierwszym piastującym najwyższe stanowisko w omawianych latach był Michał Römer, który przed objęciem tej funkcji piastował stanowisko sędziego ziemskiego trockiego powiatu. Kolejnym prezydentem omawianego sądu był Antoni Laudański. W 1788 r. zasiadał w litewskim Trybunale Głównym jako sędzia. W 1789 r. był prezydentem komisji cywilno-wojskowej. W 1790 r. został pisarzem grodzkim, a rok później wybrano go sędzią w litewskim Trybunale Głównym. W 1792 r. piastował funkcję konsyliarza generalnego konfederacji litewskiej. W tym samym roku mianowany został rotmistrzem kawalerii narodowej pierwszej brygady oraz sędzią Trybunału Głównego. W 1794 r. został komisarzem Komisji Edukacji Narodowej. Od 1795 r. do 1802 r. piastował stanowisko pisarza grodzkiego. W 1802 r. wybrany został prezydentem grodzkim, a na kolejnym sejmiku elekcyjnym obrano go prezydentem departamentu cywilnego Wileńskiego Sądu Głównego. W 1812 r., z wyboru szlachty, został prezydentem departamentu karnego Wileńskiego Sądu Głównego. W 1815 r., również z wyboru szlachty, został ponownie prezydentem departamentu cywilnego. Następnym przewodniczącym omawianego sądu był Józef Komar. W 1790 r. praktykował w byłym litewskim Trybunale Głównym, następnie został komisarzem w wiłkomirskim sądzie grodzkim. W 1796 r. wybrano go wiłkomirskim sędzią ziemskim. Następny prezydent, Szymon Zawisza, zanim został wybrany na prezydenta w 1821 r., piastował przez dwie kadencje stanowisko sędziego w upitskim sądzie ziemskim. W latach 1811–1817 obrano go na sędziego granicznego. Następnie, w 1817 r. został marszałkiem powiatu upitskiego. Wincenty Dowgiałło był sędzią ziemskim w powiecie zawilejskim. W latach 1811–1823 pełnił funkcję prezydenta tego sądu, a w 1823 r. obrany został podkomorzym powiatu zawilejskiego. Józef Syruć, obrany na prezydenta przed powstaniem listopadowym, w latach 1814–1820 był sędzią grodzkim powiatu wileńskiego^[31].

Od ukazu wydanego w 1831 r. to car miał wskazywać osoby obejmujące posadę prezesa, lecz podczas toczących się sejmików w 1833 r. to szlachta dokonała jeszcze wyboru na tę funkcję, a kandydat szlachty uzyskał aprobatę monarchy. Na prezydenta izby cywilnej powołano wówczas Gaspra Billewicza (w latach 1808–1811 regent rosieńskiego sądu grodzkiego. W 1820 r. objął funkcję wicemarszałka tego powiatu, a w 1823 r. obrano go na podkomorzego. W latach 1827–1829 był asesorem departamentu cywilnego, w 1830 r. został marszałkiem powiatu rosieńskiego), który sprawował tę funkcję do 1839 r.

Inna sytuacja polityczna zastała szlachtę już w roku 1840 r. Wydarzenia toczące się w guberni wileńskiej oraz na sejmiku z tego roku opisywał Seweryn Römer. Na prezydenta izby cywilnej wybrano wówczas decyzją wotującej szlachty hrabiego Stefana Platera. Jednak Mikołaj I nakazał przeprowadzenie zmian kadrowych. Na prezesa mianowano „z wysłużonych w Senacie”^[32] Aleksieja Konoplina, który rozpoczynał karierę jako kancelarzysta w Moskwie, pracował również w moskiewskim sądzie na stanowisku asesora. Następnie został mianowany prokuratorem w Odessie, później przeniesiono go na to samo stanowisko na Podolu, by ostatecznie w 1840 r. trafić do Wilna. Kolejnym mianowanym przez cara przewodniczącym został Edward von Kejt. W 1831 r. wstąpił na służbę do kurskiego rządu gubernialnego jako kancelarzysta. Dwa lata później przeniesiono go do izby skarbowej. W 1839 r. został skierowany do guberni inflanckiej do kancelarii Ministerstwa Dóbr Państwowych. W 1844 r. zgodnie z prośbą von Kejta mianowano go urzędnikiem do specjalnych poruczeń przy wileńskim wojennym gubernatorze, a następnie awansowano na prezydenta izby cywilnej. Ostatnim prezesem w omawianym w artykule był Jan Czechowicz. Jako jedyny z szeregu osób pełniących najwyższe stanowisko w izbie cywilnej pełnił służbę wojskową. W 1823 r. wstąpił do Jegierskiego Pułku Piechoty. W 1832 r. na osobistą prośbę Czechowicz został odwołany. W 1834 r. objął posadę kuratora zapasowego magazynu zbożowego, funkcję tę sprawował do 1840 r. W tym samym roku z nakazu władzy objął posadę asesora w święcińskim sądzie powiatowym. Na tym stanowisku pracował do 1850 r., aby w tym samym roku zostać wybrany przez szlachtę na prezesa izby cywilnej^[33].

Inaczej sytuacja przedstawiała się w przypadku sekretarzy. Powoływani byli oni na stanowisko przez władzę gubernialną. Dla pracowników administracji biurowej obowiązywała, aczkolwiek niezbyt ścisłe przestrzegana, hierarchia służbowa stanowisk. Wszystko zależało od woli rządu i wolnych etatów. Dla 6 osób, które w omawianym okresie pełniły tę funkcję, nie było to pierwsze zajmowane stanowisko. Rozpoczynały one karierę od innych posad kancelaryjnych. Wacław Kluczkowski oraz Wincenty Dobrzański zaczynali jako regenci, Karol Troskolański jako wiceregent, Kazimierz Pacynko oraz Aleksander Chmielewski jako kancelarzyści. Wszyscy zapoczątkowali swoją karierę urzędniczą w sądach ziemskich, tylko Zacharego Jaworskiego po ukończeniu edukacji skierowano na urząd kopisty w podolskiej izbie skarbowej.

Awanse rangowe

Kariera urzędników imperium rosyjskiego była regulowana systemem nadawania stopni (czynu) na podstawie tabeli rang wprowadzonej w 1722 r. za panowania Piotra I. Naturalnie taki system służby państwowej objął również mieszkańców ziem guberni zachodnich. Podstawę otrzymania czynu stanowiło pochodzenie danej osoby oraz wysługa lat. W ciągu panowania kolejnych rosyjskich władców zmieniano zasady awansu na kolejne rangi. Do najważniejszych dokumentów dla analizowanego tematu należy ustawa z 1 sierpnia 1801 r. Dotyczyła ona reguł awansowania i obsadzania stanowisk urzędniczych. Wprowadzała także nową regulację prawną dla urzędników pochodzących z wyboru szlachty. Główną jej treścią było wprowadzenie kryterium pełnienia służby nieprzerwanie przez dwie kadencje trwające po trzy lata. Dodatkowo o rzetelności wykonywanej przez nich pracy musiał poświadczyć główny przełożony^[34].

W 1834 r. wydano nowy ukaz carski regulujący system awansu przebiegający według tabeli rang urzędników pochodzących z nominacji rządowej oraz z wyborów sejmikowych. Najistotniejszym punktem tej ustawy był podział wszystkich pracowników służby państwowej na trzy kategorie. Kryterium podziału było wykształcenie. Do pierwszej kategorii zaliczono urzędników z wyższym wykształceniem, do drugiej – ze średnim, a do ostatniej należeli pracownicy z podstawowym lub domowym wykształceniem. Do każdej kategorii przypisano również wymóg przepracowania określonej liczby lat w administracji cywilnej, który zapewniłby podwyższanie rangi. Przebieg ścieżki awansu był również uzależniony od posiadanego potwierdzenia szlachectwa oraz nagród za nadzwyczajne zasługi w pracy. Takie same zasady kariery obowiązywały również osoby pochodzące z wyborów sejmikowych^[35].

Jak wynika z analizy źródłowej dostępnych formularzy osobowych, spośród 55 osób 19 w trakcie pełnienia służby cywilnej w omawianym okresie dosłużyło się stopnia rangi. Byli to: Szymon Możniewski (V klasa według tabeli rang, czyli radca stanu); Iwan Kranc, Iwan Kirow, Grzegorz Chodolej, Bernard Kudorowski (VII klasa – radca dworu); Gasper Billewicz, Michał Bobrow, Kazimierz Pacynko (VIII klasa – asesor kolegialny); Wincenty Dobrzyński, Wincenty Rogalski, Dominik Witanowski, Karol Troskolański (IX klasa – radca tytularny); Adam Dauksza, Jan Czechowicz (X klasa – sekretarz kolegialny); Zachary Jaworski, Aleksander Chmielewski, Józef Mikosza (XII klasa – sekretarz gubernialny).

Najmniej osób zdobyło stopnie w trakcie panowania Aleksandra I. Mogło się to wiązać z mniejszym przywiązaniem szlachty do tytułów i stopni rosyjskich. Zajmowanie stanowisk traktowano raczej jako zaszczyt dla rodziny, a nawet obowiązek szlachecki. Panowanie Mikołaja I zmieniło podejście mieszkańców prowincji zachodnich do służby państwowej. Od wprowadzenia przez rosyjskiego monarchę nowej ustawy wyborczej w 1831 r. ranga oraz czas pełnienia służby stały się jednym z kryteriów uczestnictwa w sejmikach elekcyjnych. Car ten dążył również do przywiązania zwłaszcza młodych szlachciców do służby państwowej. Zdobywanie rang stawało się niezbędnym środkiem do rozwoju kariery. Poza tym obejmowanie posad urzędniczych dawało drobnej szlachcie (lub osobom pozbawionym szlachectwa) możliwość stałego dochodu oraz zabezpieczało przyszłość w postaci urzędniczej emerytury.

Spośród 19 osób najwyższą rangę posiadał Szymon Możniewski – towarzysz prezydenta z nominacji rządowej w latach 1850–1853. Warto prześledzić drogę jego kariery, która umożliwiła mu uzyskanie najwyższej, V klasy rangi spośród badanej grupy. Szymon Możniewski w 1824 r. ukończył pełny kurs nauk w Imperatorskim Uniwersytecie Charkowskim w stopniu rzeczywistego studenta. W 1825 r. zaakceptowano jego podanie z prośbą o skierowanie go do kancelarii Departamentu Zaopatrzenia. W tym samym roku otrzymał stopień naukowy kandydata nauk prawniczych. Na podstawie dyplomu ukończenia studiów wyższych uzyskał X rangę. W 1827 r. pracował jako pomocnik naczelnika stołu. W 1828 r. awansował na radcę tytularnego ze starszeństwem. W 1830 r. uzyskał IX rangę. W następnym roku, w związku z toczącą się wojną w Królestwie Polskim, przeniesiony został do kancelarii generała intendenta Armii Rosyjskiej. W 1834 r. otrzymał posadę jako sowietnik w Rządzie Tymczasowym w Gruzji. Jeszcze w tym samym roku otrzymał rangę asesora kolegialnego. W 1837 r. awansował na radcę nadwornego. W 1843 r. został mianowany radcą przy permskim Departamencie Dóbr Państwowych. W czasie pełnienia tej funkcji dosłużył się stopnia radcy kolegialnego. Jeszcze w tym samym roku został zwolniony na własną prośbę. W 1846 r. pracował w kancelarii Ministerstwa Sprawiedliwości. Został następnie strapczym^[36] sybirskim. W 1850 r. Możniewski był przeniesiony do izby cywilnej Wileńskiego Sądu Głównego na stanowisko towarzysza prezydenta oraz nadano mu rangę radcy stanu^[37].

Warto zaznaczyć, że najszybciej można było otrzymać kolejne stopnie rang, pełniąc nieprzerwalnie służbę na danym stanowiska. Tak było w przypadku pochodzących z wyboru konsyliarzy Wincentego Rogalskiego^[38], Dominika Witanowskiego^[39] czy innych już etatowych pracowników – w tym przypadku sekretarzy: Wincentego Dobrzańskiego^[40] oraz Kazimierza Pacynko^[41]. Urzędnicy, pochodzący z wyborów sejmikowych, mieli nieco utrudnioną ścieżkę kariery ze względu na niepewną nominację na kolejną kadencję, a jak zostało już wyżej podkreślone, podstawą otrzymania rangi była wyznaczona w dekretach carskich wysługa lat.

Nagrody i odznaczenia

Rosyjski system nagród i odznaczeń współistniał razem z tabelą rang. Urzędnicy pochodzący z wyboru szlachty mieli przyznane takie same prawa do otrzymywania odznaczeń jak w przypadku powołania przez władzę^[42]. Za wybitne osiągnięcia podczas służby lub rzetelnie wykonaną pracę urzędnik mógł liczyć na szczególne wynagrodzenie ze strony carskiego rządu. Gratyfikacje były ważną częścią życia służbowego pracowników, swoistym sposobem jego wyróżnienia, a przede wszystkim mogły przyspieszyć proces awansu rangowego.

Jedną z nagród było wsparcie finansowe pracownika. Nagrodę pieniężną w ciągu swojej kariery urzędniczej otrzymało 5 osób z badanej grupy^[43]. Kolejną formą wynagrodzenia była pochwała pisemna od ministra sprawiedliwości, gubernatora lub samego monarchy. Tego zaszczytu dostąpiło 6 osób^[44]. Innym sposobem nobilitacji urzędniczej były przyznawane rosyjskie ordery, spośród których najpopularniejszymi były: Order św. Stanisława^[45], Order św. Włodzimierza^[46] oraz Order św. Anny^[47]. Łącznie otrzymało je 13 osób. Jednemu z urzędników przyznano również Polski Znak Honorowy za Zasługi Wojenne, w tym przypadku za wzięcie udział w stłumieniu powstania listopadowego^[48], inny pracownik sądu otrzymał Znak Honorowy za obronę archiwum sądowego podczas ataku Napoleona w 1812 r.^[49] Do pozostałych odznaczeń nadawanych pracownikom służby państwowej, tym razem jako nagrodę za przepracowane lata w administracji państwowej, należał Znak Honorowy za Długoletnią i Nieskazitelną Służbę. Można było otrzymać to odznaczenie za 15, 20 lub 25 lat pracy i kolejno co 5 lat. To odznaczenie uzyskało 5 osób^[50].

Daje się zauważyć, podobnie jak w przypadku przyznawanych awansów rangowych, intensywność nadawania rosyjskich nagród zwłaszcza za rządów Mikołaja I. Mimo niechęci cara wobec szlachty guberni zachodnich, pracownicy izby cywilnej otrzymywali ordery czy listy pochwalne. Był to sposób nagradzania ich za rzetelną pracę, a także jedna z form przywiązania do władzy.

Podsumowanie

Podjęta analiza personalna składu osobowego departamentu cywilnego (następnie izby) Wileńskiego Sądu Głównego w latach 1802–1853 wykazała różnice w omawianej grupie. Wybierani pracownicy sądowi różnili się pod względem zajmowanej pozycji ekonomicznej, wykształcenia czy przebytej ścieżki kariery oraz awansu rangowego. Dzieliła ich również różnica pokoleniowa. W czasach Aleksandra I nie dochodziło do większych zmian ustrojowo-prawnych. Samorząd szlachecki nadal odgrywał ważną rolę w życiu miejscowej szlachty. Z upływem lat stosunek do władzy i służby musiał ulec zmianie. Widać to w przyznawanych rosyjskich odznaczeniach i rangach urzędniczych. Jedno się nie zmieniło. Z racji obowiązującego prawa wyborczego na stanowiska sędziowskie podczas sejmików elekcyjnych była wybierana wyłącznie szlachta, która przede wszystkim musiała wypełnić stawiany wymóg cenzusu majątkowego. Prawo to nie dotyczyło urzędników pochodzących z nominacji władzy.

Na przestrzeni omawianych lat widać również, jak zmieniała się polityka carów. Do lat czterdziestych na stanowiska przewodniczących i asesorów wybierano osoby z guberni wileńskiej. Jednak z czasem doszło do zaostrzenia kursu polityki rusyfikacyjnej wobec prowincji przyłączonych do imperium. Zmiany zachodziły zarówno w lokalnym prawodawstwie, jak i w prawie wyborczym oraz sądownictwie. Przełomowy dla wszystkich guberni zachodnich był rok 1840, jak zanotował wspominany już Seweryn Römer: „W historycznym więc badaniu i poszukiwaniu prawodawstwa tutejszych prowincji jest to rok nadzwyczaj ważny!”^[51]. Chodziło oczywiście o ostateczną likwidację Statutu Litewskiego i wprowadzenie prawa rosyjskiego. Zmiany norm prawnych rzutowały na politykę kadrową władz w stosunku do najwyższych stanowisk w Wileńskim Sądzie Głównym. Od tego roku na czele sądu i w jego szeregach znalazły się osoby spoza guberni, co było przejawem zwiększenia kontroli i rusyfikacji wymiaru sprawiedliwości.

NOTKA O AUTORCE

^* Mgr Jolanta Kowalik – absolwentka magisterskich studiów historycznych oraz studiów I stopnia filologii rosyjskiej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, obecnie doktorantka Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego na kierunku historia.
Zainteresowania naukowe: historia Rosji i literatury rosyjskiej w XIX w; społeczeństwo ziem litewsko-białoruskich w XIX w.; urzędnicy na ziemiach litewsko-białoruskich w XIX w.
✉ j.kowalik1901@wp.pl

© by the author, licensee University of Lodz – Lodz University Press, Lodz, Poland. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)