https://orcid.org/0000-0002-2338-4399
Uniwersytet Łódzki • University of Lodz
https://orcid.org/0000-0002-8374-2848
Recenzowana publikacja, zatytułowana Die polnisch-litauischen Länder unter der Herrschaft der Teilungsmächte (1772/1795–1914) [Ziemie polsko-litewskie pod panowaniem mocarstw zaborczych (1772/1795–1914)], stanowi trzeci tom, zaplanowanej jako czteroczęściowa, syntezy Polen in der europäischen Geschichte [Polska w historii Europy] przygotowywanej pod naczelną redakcją Michaela G. Müllera. Tom trzeci tej wielce udanej pracy obejmuje okres dziejów polskich w długim wieku XIX (1772/1795–1914), kiedy w wyniku trzech rozbiorów Rzeczpospolitej dokonanych przez państwa ościenne (Rosja, Prusy, Austria) nie istniała państwowość polska. Tę liczącą ponad 700 stron publikację przygotował międzynarodowy zespół badaczy (głównie z Niemiec i Polski). Z pewnością mocną stroną tomu jest niejednokrotnie podejmowana krytyczna analiza dotychczasowych ustaleń historiografii oraz wykorzystanie najistotniejszych źródeł i opracowań dotyczących epoki zaborów.
Recenzowany tom został podzielony na pięć wielkich rozdziałów, w których wydzielono jeszcze wewnętrznie mniejsze części. Skrajne rozdziały (pierwszy i piąty) ujęte zostały w układzie problemowym, natomiast trzy wewnętrzne części napisane zostały w porządku chronologiczno-problemowym. Analizy prowadzone w tym tomie zostały uzupełnione i zilustrowane ośmioma statystycznymi tabelami oraz dziesięcioma barwnymi i czytelnymi mapami. Ponadto ułatwieniem dla potencjalnych czytelników są zamieszczone na końcu tomu indeksy: osobowy, stowarzyszeń, partii, organizacji, firm i miejscowości.
Należy podkreślić, iż redaktorom i autorom monografii udało się, wydzielając poszczególne rozdziały, osiągnąć kompromis pomiędzy cezurami najważniejszych wydarzeń politycznych w dziejach ziem polskich tego okresu a ważnymi przemianami cywilizacyjnymi, które w poszczególnych zaborach nie zawsze miały miejsce w tym samym czasie i z takim samym nasileniem. Jako pozytyw można więc wskazać, iż autorzy zachowali odpowiednie proporcje pomiędzy ukazywaniem dziejów poszczególnych zaborów i ich specyfiki w przestrzeni ogólnonarodowej oraz między dziejami politycznymi a historią społeczną i gospodarczą. Tym samym udało się przedstawić te odrębne formacje autonomiczne o zróżnicowanej sytuacji, tempie, a nawet kierunkach wydarzeń jako historię społeczeństwa zamieszkującego ziemie polskie (a także narodu polskiego) ponad podziałami. Nie pominięto w zasadzie żadnego z liczących się środowisk w poszczególnych zaborach oraz na emigracji. Autorom udało się więc uniknąć tendencji do przedstawiania dziejów Polski tego okresu jako trzech odrębnych historii odgrywających się w poszczególnych częściach ziem dawnej Rzeczypospolitej. W dawniejszych syntezach historii Polski XIX w. nie było to zjawisko powszechne, gdyż wyraźnie dominowały dzieje polityczne i gospodarcze Królestwa Polskiego. Układ koncepcyjny zastosowany w recenzowanej publikacji nawiązuje natomiast do cenionej syntezy autorstwa Andrzeja Chwalby, nota bene jednego ze współautorów tego recenzowanego podręcznika[1].
W rozdziale drugim zatytułowanym Nowe porządki terytorialne i polityczne (1772/95–1815) zostały przedstawione w tradycyjnym układzie znane zagadnienia: polityka mocarstw rozbiorowych wobec ziem i mieszkańców dawnej Rzeczypospolitej, reakcja na rozbiory w kraju i na emigracji, ponadto przybliżono czasy istnienia Księstwa Warszawskiego i funkcjonowania sprawy polskiej w epoce napoleońskiej. Narrację w tym rozdziale zamykają decyzje podjęte w kwestii polskiej podczas kongresu wiedeńskiego, kiedy faktycznie dokonano kolejnego rozbioru ziem polsko-litewskich. W Wiedniu przywrócono stary porządek, który trwał aż do wojny krymskiej. Właśnie rozdział trzeci zatytułowany Próby i sposoby wyjścia z Ancien Régime (1815–1863/64) prezentuje dzieje polskie w tym okresie, kończąc je na klęsce powstania styczniowego, największego zrywu niepodległościowego Polaków, uznanego trafnie przez jednego z autorów, Theodore R. Weeksa, za niezmiernie istotną cezurę w XIX-wiecznej historii Polski. Wówczas to załamała się romantyczna koncepcja insurekcyjnej drogi do niepodległości na rzecz pozytywistycznej koncepcji pracy organicznej i budowy nowoczesnego społeczeństwa polskiego, wzorowanego na zachodnioeuropejskim. Kolejny z autorów, Tomasz Kizwalter, odniósł się tutaj do kształtowania się nowych warstw społecznych (inteligencji, drobnomieszczaństwa, burżuazji, robotników) i przenoszenia punktu życia społecznego do ośrodków miejskich.
Z kolei w rozdziale czwartym – Wiele nowoczesności, konkurencyjne nacjonalizmy (1850–1914) skupiono się przede wszystkim na prezentacji wewnętrznych problemów ziem dawnej Rzeczypospolitej z naciskiem na zachodzące poważne procesy modernizacyjne w różnych sferach życia społecznego, gospodarczego i politycznego. Należy zaakcentować, iż istotne miejsce w tych rozważaniach zajęło ukazanie kształtujących się wówczas nowych kwestii narodowych, głównie na ziemiach litewsko-ruskich (autor Piotr Szlanta), co dotychczas w polskich podręcznikach i syntezach nie było aż tak mocno eksponowane.
Niezmiernie istotne wydają się być rozważania zamieszczone w rozdziale otwierającym tom pt. Epoka oraz w części zamykającej zatytułowanej Kwestia polska, kształtowanie się narodu polskiego i polscy Żydzi w XIX wieku, stanowiących niejako swoistą syntezę społecznych dziejów ziem polsko-litewskich w XIX stuleciu i kwestii polskiej w tym okresie na tle dziejów Europy (autorzy Maciej Janowski i François Guesnet). Zamieszczono w nich nieco innowacyjne spojrzenie i ujęcie w porównaniu do podobnych dotychczasowych publikacji. Chociażby spora część ostatniego rozdziału poświęcona została historii ludności żydowskiej na ziemiach polsko-litewskich. Patrząc przez pryzmat roli Żydów, szczególnie na niwie gospodarczej w XIX w., trudno się dziwić, iż poświęcono im największą uwagę spośród wszystkich mniejszości narodowych zamieszkujących ziemie dawnej Rzeczypospolitej.
Z kolei w rozdziale pierwszym Karsten Holste i Michael G. Müller starali się poszukiwać odpowiedzi na pytanie: jaka była historia polska w XIX w.? Ich konstatacje są naszym zdaniem niezmiernie trafnie sformułowane. Obok polskich walk narodowowyzwoleńczych, dostrzegają oni także zachodzące równocześnie procesy modernizacyjne w społeczeństwie, gospodarce i mentalności. Wskazują również na zachodzącą europeizację ziem polskich w drugiej połowie XIX w., czyli przyjmowanie coraz powszechniej wzorców charakterystycznych dla kultury mieszczańskiej i laickiej na miejsce szlacheckiej i katolickiej. Jednocześnie podkreślają, iż w tym okresie zasięg terytorialny polskiej historii nie daje się jednoznacznie i dokładnie zdefiniować w związku z narodzinami na Kresach Wschodnich nowych nacjonalizmów, gdzie istniały jedynie „małe ojczyzny” lokalnych elit polskich, optujących za kwestią polską. Ponadto w rozdziale pierwszym dokonano omówienia (Jürgen Heyde) kierunków historiografii oraz scharakteryzowano (Eligiusz Janus) najważniejsze źródła różnej proweniencji (archiwalne, egodokumenty, wydawnictwa źródłowe, dawniejsze opracowania), dotyczące polskich dziejów okresu zaborów powstałych w kilku językach.
Jednym z mocnych punktów tomu jest niewątpliwie osadzenie historii ziem dawnej Rzeczypospolitej w szerokim kontekście europejskim, ze szczególnym uwzględnieniem odniesień do dziejów państw zaborczych, co wydaje się być zupełnie zrozumiałym. Nawet jeżeli tematyka narracji poszczególnych autorów bywa różna – niektórzy umieszczają ją bardziej w relacjach społeczno-gospodarczych, a inni analizują aspekty polityczne – to redaktorom udało się połączyć je w spójną całość.
Publikacja zawiera w zasadzie tylko najważniejsze zagadnienia z dziejów Polski czy, jak proponują autorzy, polskiej historii w XIX w. rozumianej jako historia mieszkańców ziem polsko-litewskich pozbawionych własnego, suwerennego państwa. Jest to zrozumiałe, patrząc poprzez pryzmat wielości wydarzeń i skomplikowanej sytuacji międzynarodowej w omawianym okresie. Książka wydaje się być świetnym wstępem do badań nad polską historią dla badaczy, studentów, nauczycieli i pasjonatów historii nie tylko w Niemczech. Może zainspirować do dalszych, pogłębionych badań nad trudnymi w tym okresie polskimi dziejami, a pomocne okażą się zamieszczone w książce bogate przypisy bibliograficzne. Dzięki przyjętej konceptualizacji i przejrzystej narracji może po nią sięgnąć w zasadzie każdy odbiorca i przekonać się, iż historia Polski w XIX stuleciu nie jest „egzotyczna”, a ściśle powiązana z dziejami Europy. Teza ta, postawiona już w poprzednim tomie[2], była konsekwentnie kontynuowana przez poszczególnych autorów również w tym poświęconym historii XIX w.
Wartościowa zawartość merytoryczna to nie jedyny pozytyw tej książki. Została ona znakomicie przygotowana do wydania pod względem edytorskim, pomimo iż zabrakło w niej ilustracji. Z drugiej strony ilustracje znacznie rozbudowałyby objętość przecież i tak już obszernej publikacji, stąd najpewniej decyzja autorów i wydawców o ich zaniechaniu (chociaż tom drugi liczył ponad 900 ss.). Można wskazać jedynie na drobne i nieliczne usterki w pisowni chociażby polskich nazw typu – królewstwo zamiast Królestwo.
Reasumując, należy podkreślić, iż tom trzeci Polen in der europäischen Geschichte jest bardzo udanym przedsięwzięciem. Udowadania, że bez historii Polski i jej ówczesnych mieszkańców nie można gruntownie poznać historii Europy i procesów zachodzących na tym kontynencie w XIX w. Autorzy wskazali, iż wydarzenia i ich aktorzy zamieszkujący ziemie polsko-litewskie determinowali szereg istotnych procesów zachodzących w ówczesnej Europie. Z całym przekonaniem można więc polecić czytelnikom tę publikację. Zarówno tym poszukującym przede wszystkim dobrego, klarownego i rzetelnego podręcznika, jak i wszystkim miłośnikom historii polskiej. Publikacja może być w jakimś niestety ograniczonym stopniu (bariera językowa – książka napisana w jęz. niemieckim) alternatywą dla najważniejszych istniejących syntez dziejów Polski tego okresu[3]. Może w przyszłości znajdą się środki na przetłumaczenie na jęz. polski całości tego przedsięwzięcia wydawniczego.
* Dr Agnieszka M. Kita – adiunkt w Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, zastępczyni kierownika Archiwum.
Zainteresowania naukowe: historia II wojny światowej, interdyscyplinarne badania historii i funkcjonowania obozów koncentracyjnych i zagłady, badania nad sprawcami ludobójstwa w czasie II wojny światowej, losy nazistów po II wojnie światowej, junty wojskowe w Ameryce Łacińskiej, edytorstwo źródeł.
✉ agnieszka.kita@auschwitz.org
* Prof. dr hab. Jarosław Kita – kierownik Katedry Historii Polski XIX wieku w Instytucie Historii Uniwersytetu Łódzkiego, członek Komitetu Nauk Historycznych Polskiej Akademii Nauk, członek Prezydium Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Historycznego, prezes Oddziału Łódzkiego PTH.
Zainteresowania naukowe: historia społeczna i gospodarcza XIX i XX w., dzieje społeczeństwa polskiego na tle porównawczym ze społeczeństwami Europy Środkowo-Wschodniej, historia ziemiaństwa polskiego, europejska kultura uzdrowiskowa XIX–XXI w., dzieje wojskowości polskiej w dobie zaborów, historia nauki w XIX–XXI w., przeszłość łódzkiego środowiska naukowego, dzieje miast regionu Polski centralnej.
✉ jaroslaw.kita@uni.lodz.pl
