https://orcid.org/0000-0001-5400-0485
Uniwersytet Łódzki
Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych
e-mail: krystian.maras@edu.uni.lodz.pl
Streszczenie. Celem artykułu jest analiza narracji prezydenta Turcji Recepa Tayyipa Erdoğana z okresu kampanii wyborczej w 2023 r. w kontekście koncepcji roszczeń do legitymacji władzy w ujęciu Christiana van Soest i Julii Grauvogel oraz zespołu badawczego pod kierownictwem Marcusa Tannenberga, a także wyodrębnienie i scharakteryzowanie tych roszczeń za pomocą analizy komunikatów prezydenckiej Dyrekcji Komunikacji Republiki Turcji (Türkiye Cumhuriyeti İletişim Başkanlığı) oraz państwowej agencji informacyjnej – Agencji Anatolijskiej (Anadolu Ajansi). Zbadany został okres od 10 marca do 28 maja 2023 r. – od momentu ogłoszenia daty wyborów do ich rozstrzygnięcia.
Słowa kluczowe: Turcja, legitymizacja władzy, wybory, system polityczny, Recep Tayyip Erdoğan.
Abstract. The point of the article is to analyze President of Türkiye Recep Tayyip Erdoğan’s narrative during election campaign in 2023 using the concept of claims to legitimacy, conducted by Christian van Soest and Julia Grauvogel and a research team led by Marcus Tannenberg. The point of this article is to identify these claims using sources from the Republic of Türkiye Directorate of Communication (Türkiye Cumhuriyeti İletişim Başkanlığı) and state-owned agency – Anadolu Agency (Anadolu Ajansi). Author analyzed period from March 10 to May 28, 2023 – from the publication of the date of the elections to their outcome.
Keywords: Turkey, legitimization of power, elections, political system, Recep Tayyip Erdoğan.
Wybory prezydenckie w Turcji były jednym z najważniejszych wydarzeń politycznych w 2023 r. „Wybory stulecia”, gdyż odbywały się w roku setnej rocznicy powstania Republiki Turcji, w istocie wzbudzały silne emocje zarówno w tym kraju, jak i za granicą. Tłumaczyć można to faktem, że pod wieloma względami miały one charakter przełomowy, a w dodatku pozycja urzędującego od 2003 r. Recepa Tayyipa Erdoğana wydawała się być słabsza niż przed laty. Zjednoczenie opozycji w formule tzw. Stołu Sześciu[1], wystawienie wspólnego kandydata na urząd głowy państwa, silne trzęsienie ziemi tuż przed wyborami[2], głęboki kryzys gospodarczy[3] istotnie wpływający na codzienne życie społeczeństwa oraz jeden z największych kryzysów międzynarodowych od dekad wywołany pełnoskalową inwazją militarną Rosji na Ukrainę – to najważniejsze czynniki powodujące wspomnianą słabość obozu rządzącego, stanowiące jedynie zarys sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej w okresie poprzedzającym połączone wybory prezydenckie i parlamentarne z maja 2023 r.
Co sprawiło, że w tych trudnych dla władzy warunkach Turcy w większości ponownie zaufali swojemu długoletniemu przywódcy? Zdaniem autora, decydującą rolę w tym procesie odegrała strategia narracyjna Erdoğana, czyli charakter wysuwanych przez niego roszczeń do legitymizacji władzy. Celem autora jest określenie tych narracji dzięki archiwum prezydenckiej Dyrekcji Komunikacji Republiki Turcji (Türkiye Cumhuriyeti İletişim Başkanlığı), Agencji Anatolijskiej (Anadolu Ajansi) – państwowej agencji informacyjnej – oraz oficjalnemu profilowi prezydenta na platformie „X”, za pomocą następujących pytań badawczych: (P1) Jakie narracje Recepa Tayyipa Erdoğana i bazujące na nich roszczenia do legitymizacji władzy dominowały w okresie przed pierwszą turą wyborów prezydenckich? (P2) Jakie roszczenia prezydenta do legitymizacji władzy dominowały pomiędzy pierwszą a drugą turą wyborów prezydenckich?
Struktura niniejszej pracy zakłada przegląd zagadnień teoretycznych odnoszących się do aspektu roszczeń do legitymizacji władzy ze szczególnym uwzględnieniem prac autorstwa Christiana van Soest i Julii Gravougel oraz zespołu badawczego pod kierownictwem Marcusa Tannenberga. Zasadniczą część pracy zajmuje identyfikacja roszczeń do legitymizacji władzy wysuniętych przez prezydenta Recepa Tayyipa Erdoğana w okresie poprzedzającym wybory z maja 2023 r. Badanie bazuje na analizie komunikowania politycznego prezydenta Erdoğana w postaci komunikatów prezydenckiej Dyrekcji Komunikacji Republiki Turcji (Türkiye Cumhuriyeti İletişim Başkanlığı) – dane te obejmują okres od 10 marca do 28 maja 2023 r., czyli od momentu ogłoszenia przez prezydenta daty wyborów do ich rozstrzygnięcia. Pomocniczym źródłem są artykuły państwowej agencji informacyjnej – Agencji Anatolijskiej (Anadolu Ajansi) – oraz publikacje na oficjalnym koncie prezydenta Erdoğana w serwisie „X”, znanym dawniej jako „Twitter” w analogicznym okresie. Niniejsze badanie skupia się na podażowej stronie legitymizacji władzy – autor koncentruje swoje zainteresowanie na sposobie, w jaki urzędujący prezydent poszukiwał akceptacji dla swojej władzy – jakich używał instrumentów, czyli jakie narracje kształtował.
Legitymizacja władzy jest nierozerwalnie związana z pojęciem władzy politycznej i wyraża uprawnienie rządzących do podejmowania wiążących decyzji, przy równoczesnej aprobacie rządzonych (Antoszewski, 2024: 203). Innymi słowy, jest to przyzwolenie na rządzenie udzielane przez społeczeństwo konkretnym grupom/jednostkom dążącym do sprawowania władzy politycznej. Należy podkreślić, że jest to proces, który rządzący muszą nieustannie podtrzymywać. Władza legitymizowana zatem wyklucza przymus i strach jako źródła podporządkowania, gdyż u jej źródeł leży dobrowolne pozwolenie na władzę udzielane przez społeczeństwo (Wincławska, 2018: 234–235).
Sposoby legitymizacji władzy różnią się w zależności od przyjętego reżimu politycznego – możemy zauważyć wyraźne różnice pomiędzy demokracją, autorytaryzmem i totalitaryzmem. W demokracjach główną rolę odgrywają wolne, równe, konkurencyjne, cykliczne, konstytucyjne, rywalizacyjne wybory umożliwiające alternację władzy. Ważny jest cały proces wyborczy – od swobody kształtowania oferty wyborczej w czasie kampanii, poprzez transparentne procedury wyboru, po uznanie zwycięzców, niepodważanie prawa do sprawowania funkcji. W okresie sprawowania władzy ważna jest partycypacja obywateli, socjalizacja elit politycznych, konsensualizm zamiast konfliktu. Wszystko to składa się na proces legitymizacji władzy – uzyskiwanie aprobaty do rządzenia w oczach społeczeństwa. W przypadku państw totalitarnych najważniejszą rolę w tym procesie odgrywa agresywna, wszechobecna ideologia obejmująca swym zasięgiem wszelkie sfery życia politycznego, społecznego, kulturalnego, gospodarczego obywateli (Tokarczyk, 2016: 91–94). Ideologia jest przyczyną wszystkiego, swoistym absolutem.
W reżimach autorytarnych natomiast kwestia legitymacji staje się nieco bardziej złożona, choćby z powodu różnorodności odmian państw autorytarnych. Możemy jednak zauważyć pewne uniwersalne strategie. Przywódcy autorytarni w celu legitymizacji swej władzy często wykorzystują rzeczywiste lub wyobrażone zagrożenia zewnętrze czy wewnętrzne – podkreślają potrzebę stabilizacji, ładu, porządku i bezpieczeństwa. Stwarzają wokół siebie aurę autorytetu i charyzmy; autorytet ten wynika z samego faktu posiadania władzy i zajmowania określonego stanowiska przywódczego. Nie oznacza to, że w reżimach niedemokratycznych nie przeprowadza się wyborów. Lee Morgenbesser (2014: 28–31) wskazuje, że w warunkach reżimów hybrydalnych i autorytarnych wybory służą legitymizacji władzy, zarządzaniu elitą polityczną oraz kształtowaniu mechanizmów klientelistyczno-patronalnych.
Christian von Soest i Julia Grauvogel (2017: 289–291), bazując na literaturze dotyczącej legitymizacji władzy w warunkach reżimów autorytarnych identyfikują sześć roszczeń do legitymizacji: mit założycielski, ideologia, personalizm (władza personalna lidera), procedury, skuteczność i międzynarodowe zaangażowanie (polityka zagraniczna). W ich rozumieniu strategiami legitymizacji władzy/roszczeniami do legitymizacji (legitimation strategies/claims to legitimacy) mogą być „zarówno instrumentalne manipulacje mające na celu zabezpieczenie władzy politycznej, jak i autentyczne przekonania wśród elity politycznej. Są one zatem wartością strategiczną i mogą również wyrażać prawdziwe przekonania członków elity dotyczące postrzegania ich uprawnień do rządzenia” (von Soest, Grauvogel, 2017: 288).
Mit założycielski (foundational myth) jest wydarzeniem symbolicznym, które daje początek jakieś nowej strukturze; może nią być ustrój, ruch polityczny czy też samo państwo. Rządzący lubią podkreślać swoją rolę w budowaniu państwa niejako „na nowo”. Idealnym materiałem na mit założycielski są przełomowe i dynamiczne wydarzenia, takie jak wojna, rewolucja, działalność ruchów niepodległościowych czy udane lub nieudane, jak w przypadku Turcji po 2016 r., zamachy stanu[4]. Ideologia jest rozumiana jako narracja dotycząca słuszności określonego porządku politycznego, jej celem jest stworzenie określonego systemu przekonań i porządku politycznego. Roszczenia do legitymizacji oparte na czynniku ideologicznym często zawierają odniesienia do nacjonalizmu i religii (von Soest, Grauvogel, 2017: 290).
Personalizm (personalism) skupia się na osobie przywódcy politycznego, idea ta jest silnie powiązana z charyzmatycznym typem legitymacji w ujęciu Maxa Webera. W narracji tej można zaobserwować częste odwołania do lidera jako osoby zapewniającej jedność, rozwój i stabilność w państwie (von Soest, Grauvogel, 2017: 291). Strategia oparta na podkreślaniu roli procedur (procedures) w procesie władzy polega np. na przeprowadzaniu wyborów i innych mechanizmów opartych na zasadach, które umożliwiają przekazywanie władzy w sposób „uporządkowany”; autorzy podają przykład reżimów rządzonych przez wojsko, które stara się stworzyć pozory legalizmu pomimo nadużyć władzy (von Soest, Grauvogel, 2017: 291).
Roszczenie do legitymacji na podstawie skuteczności (performance) polega na podkreślaniu zasług reżimu na polu zaspokajania potrzeb społeczeństwa (głównie ekonomicznych i społecznych). Polityka zagraniczna stanowi funkcję polityki wewnętrznej i zawsze w takiej perspektywie powinna być rozpatrywana.
Zaangażowanie międzynarodowe (international engagement) sprzyja więc legitymizacji władzy na arenie wewnętrznej. Uczestnictwo w procesach pokojowych, mediacjach, szczytach państw, inicjowanie i negocjowanie umów międzynarodowych, kształtowanie wizerunku silnego państwa, wreszcie wykorzystywanie zewnętrznych wrogów do konsolidacji władzy – wszystko to stanowi przykład działań w tym zakresie. Omówione strategie legitymizacji są mechanizmami potencjalnie wzajemnie powiązanymi ze sobą, wzmacniającymi ogólne roszczenie władzy do jej uprawomocnienia, lecz funkcjonują na różnych zasadach (von Soest, Grauvogel, 2015: 6). Nie oznacza to jednak, że każda władza autorytarna używa w swej narracji wszystkich tych roszczeń do legitymacji w jednakowej sile – akcenty zazwyczaj rozkładają się nierównomiernie w zależności od aktualnej sytuacji politycznej, gospodarczej, społecznej. Silne roszczenia do legitymacji niosą ze sobą konsekwencje dla władzy, m.in. w postaci wzmocnienia spójności elity politycznej, czy określenia, kto może krytykować reżim i w jakim zakresie (von Soest, Graovogel, 2015: 6). Julia Graovogel i Christian von Soest (2015: 18) dostarczają nam jeszcze jedno ciekawe spostrzeżenie powiązane z nakładaniem różnorodnych sankcji na reżim autorytarny o silnych roszczeniach do legitymacji. Mianowicie, gdy sankcje te wpływają wszechstronnie na gospodarkę czy ludność jako całość, zwykle wywołują w społeczeństwie niezamierzony efekt jednoczenia się wokół władzy państwowej, w rezultacie prowadząc do konsolidacji reżimu.
Kolejne ważne dla tej pracy ujęcie kwestii roszczeń do legitymizacji władzy opracował zespół badawczy, w skład którego weszli Marcus Tannenberg, Michael Bernhard, Johannes Gerschewski, Anna Lührmann i Christian von Soest. Dokonali oni analizy roszczeń do legitymacji reżimów politycznych w 183 krajach świata na przestrzeni lat 1900–2019. Rozróżniają oni cztery strategie legitymizacji władzy, które mają swoje oparcie w: skuteczności, osobie lidera, racjonalno-legalnych procedurach oraz ideologii (Tannenberg et al., 2021). Co ważne, badacze ci wyklarowali swoje typy idealne roszczeń do legitymacji na podstawie analizy zarówno reżimów demokratycznych, jak i autorytarnych, skupiając się na jej podażowej stronie (nie na tym, czy obywatele akceptują te roszczenia, tylko na samych roszczeniach zgłaszanych przez polityczne przywództwo w celu usprawiedliwienia swoich rządów). W związku z tym, jak zauważają autorzy, „strategie te skupiają się raczej na poszukiwaniu legitymacji (seek legitimacy), niż na legitymacji jako takiej (legitimacy itself)” (Tannenberg et al., 2021: 78). Badacze opierają fundamenty swojej teorii na dwóch źródłach: klasycznym podziale przedstawionym przez Maxa Webera (władza charyzmatyczna, tradycyjna i legalna) oraz dwóch modelach wsparcia w ujęciu Davida Eastona: rozproszonego (diffuse) i specyficznego (specific).
Strategia oparta na procedurach racjonalno-prawnych (rational-legal) zasadza się na
istnieniu obszernego, wiążącego i spójnego zbioru praw, który reguluje i dyscyplinuje działania władz. Rządzący są zazwyczaj wybierani za pomocą specjalnych procedur, takich jak wybory (w przypadku demokracji), przejęcie władzy lub dziedziczenie (monarchie). Jednak nawet ich władza zazwyczaj podlega ograniczeniom przepisami prawa (Tannenberg et al., 2021: 78).
Strategia oparta na (2) skuteczności bazuje na podkreślaniu zasług reżimu na polu zaspokajania potrzeb społeczeństwa i dostarczaniu dobrobytu. Wyjątkowa osobowość i charakter (3) osoby lidera jest mocno powiązana z weberowską teorią władzy charyzmatycznej. Na koniec, autorzy identyfikują różne rodzaje (4) ideologii (nacjonalistyczne, oparte na religii, socjalistyczne, konserwatywne czy zmierzające do odbudowy poprzedniego status quo – restorative) (Tannenberg et al., 2021: 78).
Dobrym przykładem z literatury, który traktuje o zagadnieniach legitymizacji władzy prezydenta Recepa Tayyipa Erdoğana w okresie po nieudanym zamachu stanu z 2016 r., jest tekst Mateusza Chudziaka (2017) opublikowany w ramach cyklu „Punkt Widzenia Ośrodka Studiów Wschodnich”. Szczególne znaczenie wspomnianego opracowania dla niniejszej pracy ma rozdział trzeci, w którym autor przedstawia założenia ideologiczne – filary tzw. Nowej Turcji. Są to: naród, państwo, przywódca oraz walka o lepsze jutro. Naród jest kluczowy ze względu na podkreślenie korzeni i źródła władzy, która od niego pochodzi. To naród poprzez swoją wolę (milli irade) wyrażoną przy urnach wyborczych uprawomocnia władzę, która ma jemu służyć (koncepcja suwerenności narodu) (Chudziak, 2017: 33).
Państwo jest tworem nadrzędnym, które ma zapewniać dobrobyt, stabilizację i rozwój, będąc silnym i suwerennym, wolnym od obcych wpływów. Jednocześnie powinno ono sięgać do swojej islamskiej oraz mocarstwowej tradycji, zrywając z izolacjonizmem na rzecz międzynarodowego aktywizmu. Państwo tureckie jako filar ideologiczny ma być wyrazicielem woli narodu, jego obrońcą i rzecznikiem (Chudziak, 2017: 34–37).
Przywódca – Recep Tayyip Erdoğan – jest ściśle powiązany z państwem, prowadząc je oraz naród do ponownej potęgi. Filar ten podbudowany jest kulturowo poprzez silnie zakorzeniony kult silnego lidera (Chudziak, 2017: 37–41).
Walka o lepsze jutro zakłada nieustanną mobilizację społeczeństwa do przezwyciężania różnorodnych trudności i wrogów oraz budowy podwalin pod lepszą przyszłość. Ważnym aspektem tego filaru jest podkreślanie cywilizacyjnego skoku dokonanego pod przewodnictwem Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP) oraz obecność wrogów, którzy zagrażają przyszłości kraju (Chudziak, 2017: 41–43). Przedstawione ramy teoretyczne są wciąż obecne w narracji prezydenta Erdoğana i jego roszczeniach do legitymizacji władzy, co potwierdza poniższa analiza.
Pełnoskalowa inwazja militarna Rosji na Ukrainę spowodowała zastosowanie przez tureckich decydentów politycznych strategii balansowania[5] między Rosją a Ukrainą. Jednym z efektów takich działań było pokazanie osoby lidera jako skutecznego i liczącego się na forum międzynarodowym polityka (kwestia negocjacji w sprawie korytarza zbożowego[6], czy akcesji Szwecji oraz Finlandii do NATO[7]) i w ten sposób wpłynęło na wysunięcie roszczeń do legitymizacji władzy. Sztuka balansowania cieszy się tradycją na gruncie sposobu prowadzenia tureckiej polityki zagranicznej, sięgającą okresu II wojny światowej[8].
Ponownie, zaistnienie sytuacji zagrożenia poza granicami państwa uruchomiło w umysłach decydentów politycznych w Ankarze odwołanie się do tradycji polityki balansowania i spowodowało określone reakcje. Zachowanie Turcji w tym aspekcie było ściśle powiązane ze zbliżającymi się wyborami prezydenckimi. Recep Tayyip Erdoğan, chcąc wygrać nadchodzącą elekcję, musiał odwrócić uwagę społeczeństwa od krytycznej sytuacji gospodarczej oraz zmobilizować elektorat konserwatywny i nacjonalistyczny – stąd użycie weta w kontekście akcesji Szwecji i Finlandii[9] do NATO, które wybrzmiało po raz pierwszy 13 maja 2022 r. (Strachota, Michalski, 2022). Sytuacja uległa zaostrzeniu, gdy w Szwecji podczas demonstracji spalono Koran, czy wieszano kukły prezydenta Turcji (Defence24.pl. 2023; Michalski, 2023a). W ciągu kilku miesięcy jednak Turcy jasno określili, jaka jest cena za zgodę na Szwecję w NATO – była nią zgoda na sprzedaż Turcji samolotów F-16 wraz z zestawami modernizacyjnymi (Sabak, 2003). Na tym przykładzie można zaobserwować, jak sytuacja międzynarodowa wpływa na kształtowanie roszczeń do legitymizacji władzy. Sztuka balansowania wpływów zachodnich i rosyjskich, połączona z transakcyjnym charakterem tureckiej polityki zagranicznej umożliwiła przedstawienie tureckiego przywódcy jako lidera, który potrafi wynegocjować na forum międzynarodowym korzyści dla państwa i społeczeństwa. Co więcej, istotny wpływ na kształt narracji miały relacje z Rosją. Odroczenie płatności za gaz do 2024 roku (Potera 2023), czy oddanie do użytku elektrowni jądrowej w Akkuyu (Krzyżanowska, Rudnik, 2023) ukazało Erdoğana jako przywódcę, który potrafi walczyć o tureckie interesy. Bazując na teorii opisanej w pierwszej części artykułu, przedstawione narracje należy zakwalifikować jako roszczenie bazujące na sytuacji międzynarodowej, skuteczności w działaniu oraz osobie przywódcy. Dobrze koresponduje to również z filarem silnego przywódcy przedstawionym przez Mateusza Chudziaka. Recep Tayyip Erdoğan spełnia rolę lidera, dzięki któremu dokonuje się rozwój Turcji.
Trzęsienie ziemi z lutego 2023 r. również wymusiło kształtowanie odpowiednich narracji i bazujących na nich roszczeń do legitymizacji władzy. Wystąpienie tak dużego kataklizmu w warunkach 21-letnich rządów Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP) spowodowało, że całkowicie niewiarygodnym byłoby zrzucenie winy za zniszczenia na jakikolwiek inny krajowy rząd centralny. Początkowo próbowano zrzucić odpowiedzialność na jednostki samorządu terytorialnego pozostające poza kontrolą AKP oraz na firmy deweloperskie. Jednakże, w odpowiedzi na katastrofę naturalną, prezydent postanowił podjąć narrację podkreślającą osiągnięcia infrastrukturalne i gospodarcze dwóch dekad swoich rządów, stawiając – w odczuciu autora – na to, że fakt dynamicznego rozwoju państwa; który istotnie dokonał się zwłaszcza w pierwszej części rządów Recepa Tayyipa Erdoğana; będzie sprzyjał wiarygodności prezydenckiej obietnicy o szybkiej i skutecznej odbudowie regionu dotkniętego trzęsieniem ziemi. Obietnice te głoszone w regionach dotkniętych kataklizmem[10] również stanowiły element narracji, mającej na celu wysunięcie silnych roszczeń do legitymizacji władzy. W sferze Internetu, na oficjalnym koncie prezydenta w serwisie „X” pojawiła się seria postów z grafikami dotyczącymi skali inwestycji w prowincjach tureckich (Recep, 2023a; b; c). Narracja ta miała również znaczenie z perspektywy drugiego filaru tzw. Nowej Turcji, czyli państwa. Obietnica odbudowy regionu dotkniętego trzęsieniem ziemi miała dowodzić siły i sprawności państwa tureckiego konstruowanego przez prezydenta Erdoğana. Podkreślanie osiągnięć również w dziedzinie przemysłu zbrojeniowego stanowiło element budowy i umacniania dumy narodowej i wpisywało się w narrację sukcesu gospodarczego ostatnich 21 lat. Aleksandra Spancerska (2022d) ocenia, że do najważniejszych osiągnięć tureckiego przemysłu zbrojeniowego należą m.in. bezzałogowe statki powietrzne Bayraktar TB2, czołgi Altay czy okręt TCG Anadolu, który wszedł do służby w kwietniu 2023 r. i był wyraźnie eksponowany w trakcie kampanii wyborczej (Directorate of Communications, 2003e). Elementem takiej narracji było również wykorzystanie samochodu elektrycznego rodzimej produkcji – TOGG T10X – służył on jako towar eksportowy w postaci podarunków dla innych głów państw (w kampanii wyborczej swój model TOGG T10X otrzymał prezydent Azerbejdżanu Ilham Alijew (Directorate of Communications, 2003g; l; n). Ponadto w kwestii ekonomii prezydent wykorzystywał przewagę konkurencyjną wynikającą z pełnionego urzędu, podnosząc płacę minimalną, tym samym oddziałując na wyborców. Recep Tayyip Erdoğan stawiał również na wiece masowego poparcia, które pokazywać miały popularność jego oraz partii – na jednym z takich zgromadzeń tuż przed pierwszą turą wyborów miało zjawić się około 1,7 mln Turków (Aydogan, 2003).
Prezydent odwoływał się w swoim przekazie również do wątków religijnych – uczestniczył w otwarciach meczetów: Sułtana Ahmeda i Barbarosa Hayreddina Paszy (Directorate of Communications, 2003i; j), modlitwach (Directorate of Communications, 2003k) czy konkursie recytacji Koranu (Directorate of Communications, 2003f). Obóz prezydencki zdecydował się na zakończenie kampanii wyborczej w świątyni Hagia Sophia – miejscu, które w 2020 r. z polecenia Erdoğana zostało przemianowane z muzeum w meczet (Daily Sabah, 2023c)[11]. Prezydent używał także aspektów religijnych w celu atakowania kontrkandydata – Kemala Kılıçdaroğlu – zwłaszcza, gdy ten został sfotografowany stojąc w butach na dywaniku modlitewnym lub gdy ogłosił, że jest Alewitą[12]. Podniesienie narracji związanej z religią miało związek z odradzeniem się pozycji islamu w życiu społeczno-politycznym Turcji podczas rządów AKP. Istotnym elementem narracji prezydenta było oskarżanie opozycji, zwłaszcza Republikańskiej Partii Ludowej na czele z jej przewodniczącym o powiązania z Partią Pracujących Kurdystanu (PKK)[13], uznawaną zarówno przez władze tureckie, jak i USA oraz Unię Europejską za organizację terrorystyczną.
Zdaniem autora jednak, najważniejszym elementem narracji prezydenta Recepa Tayyipa Erdoğana przez cały okres kampanii wyborczej, było stworzenie konstruktu „Stulecia Turcji” jako połączenia ideologii (Tannenberga et al.) oraz mitu założycielskiego (ujęcie van Soesta i Grauvogel), poparte roszczeniami do legitymizacji władzy opartymi na skuteczności rządów ostatnich 21 lat oraz przywództwie lidera. Konstrukt ten miał symbolizować dalszy dynamiczny rozwój gospodarczy, infrastrukturalny i militarny Turcji, która miałaby być globalną potęgą, aktywnie kształtującą zmieniający się ład międzynarodowy. Taki scenariusz mógłby zagwarantować jedynie kolejne zwycięstwo Partii Sprawiedliwości i Rozwoju oraz samego prezydenta Erdoğana, którzy budują Stulecie Turcji „razem z narodem” (Directorate of Communications, 2003r), „realizując marzenia stawiane od powstania Republiki” (Directorate of Communications, 2003m) i „nigdy nie zostawiając naszych obywateli z obszaru dotkniętego trzęsieniem ziemi” (Directorate of Communications, 2003d). W przeciwnym wypadku opozycyjna Republikańska Partia Ludowa (CHP), będąca realizatorem „obcych interesów”[14] i „współpracująca z organizacjami terrorystycznymi”[15] wszelkie te wysiłki zniweczy. Naród turecki, powierzając dalszy ster państwa Erdoğanowi i jego partii, spowoduje, że razem „zamienią nadchodzące stulecie istnienia państwa w Stulecie Turcji” (Directorate of Communications, 2003o). Konstrukt „Stulecia Turcji” idealnie wpisuje się również w narrację walki o lepsze jutro przedstawioną przez Mateusza Chudziaka (2017). W tym przypadku można zaobserwować zarówno obietnicę zbudowania lepszej przyszłości, jak i wskazanie wrogów, którzy tej świetlanej przyszłości zagrażają.
| Mit założycielski/ideologia | Zaangażowanie międzynarodowe | Skuteczność | Personalizm/Osoba lidera | Procedury racjonalno-prawne |
|---|---|---|---|---|
|
Konstrukt „Stulecia Turcji” Podnoszenie aspektów religijnych – islam sunnicki – (nadepnięcie dywanika modlitewnego, finisz kampanii w meczecie Hagia Sophia) Tradycjonalizm (narracja anty LGBT) Stworzenie powiązania między opozycją, a PKK uznawaną przez władzę za organizację terrorystyczną Nacjonalizm i umacnianie dumy z Ojczyzny |
Wszelkie akcje dyplomacji tureckiej podjęte w kontekście starań Szwecji i Finlandii o akcesję do NATO (np. negocjacje o przedłużeniu umowy o korytarzu zbożowym, czy reakcje na palenie Koranu na manifestacjach w Szwecji) Specyficzny charakter stosunków z Rosją Antyzachodnia narracja |
Eksponowanie osiągnięć 21 lat władzy Erdoğana – rodzimy samochód elektryczny TOGG T10X, turecki przemysł zbrojeniowy, projekty infrastrukturalne, obietnica odbudowy obszaru dotkniętego trzęsieniem ziemi |
Populizm – prezydent Erdoğan jako sługa narodu, organizowanie masowych wieców poparcia, podkreślanie osobistych zasług dla kraju Wykorzystanie polityki balansowania między Rosją, a Ukrainą do przedstawienia prezydenta jako polityka skutecznego i liczącego się na forum międzynarodowym |
Podnoszenie aspektu wysokiej frekwencji i konieczności przeprowadzenia drugiej tury jako istotnych dowodów na dobrą kondycję demokracji w Turcji, artykułowane zwłaszcza po pierwszej turze wyborów prezydenckich |
| Źródło: opracowanie własne na podstawie komunikatów Dyrekcji Komunikacji Republiki Turcji i schematów Christiana van Soesta i Julii Grauvogel oraz zespołu badawczego pod kierownictwem Marcusa Tannenberga. | ||||
Pierwsza tura wyborów zakończyła się zwycięstwem urzędującego prezydenta dzięki uzyskanym 49,4% głosów, podczas gdy kandydat zjednoczonej opozycji zdobył 45% głosów (Spancerska, 2023a). Główne strategie legitymizacyjne po 14 maja 2023 r. uległy pewnej modyfikacji, walka polityczna zamieniła się w starcie dwóch kluczowych kandydatów – Recepa Tayyipa Erdoğana i Kemala Kılıçdaroğlu. Nie osłabła narracja dotykająca tematu skuteczności 21-letnich rządów, budowy „Stulecia Turcji” czy aspektu personalnego poświęcenia prezydenta dla kraju. W jednym ze spotkań z wyborcami w Stambule padło dobrze to podsumowujące stwierdzenie: „spędziłem całe swoje życie polityczne służąc naszemu narodowi” (Directorate of Communications, 2023b). Nie ustały również wizyty w regionach dotkniętych trzęsieniem ziemi. Pomiędzy pierwszą a drugą turą możemy zauważyć widoczne odwołania do kwestii proceduralnych. Urzędujący prezydent wielokrotnie podkreślał, że „żaden autokrata nie zgodziłby się na drugą turę” (Directorate of Communications, 2003a; Daily Sabah, 2003b), wyniki wyborów natomiast stanowić miały emanację woli narodu, który tłumnie stawił się przed urnami wyborczymi osiągając rekordową frekwencję w historii wyborów w Turcji, a obóz rządzący zdobył jedynie 322 mandaty na 600 możliwych. Zwycięzcą tego „festiwalu demokracji” (Directorate of Communications, 2003f) miał być cały naród oraz państwo.
Podkreślano również, że trudno znaleźć równie wysoki stopień partycypacji wyborczej w krajach Zachodu, sugerując wyższość tureckiej demokracji. Widać wyraźnie jak prezydent Erdoğan akcentuje znaczenie woli narodu (milli irade), co dowodzi aktualności twierdzeń Mateusza Chudziaka o filarach tzw. Nowej Turcji. Między pierwszą a drugą turą doszło również do przedłużenia obowiązywania umowy o korytarzu zbożowym, co przypomniało o roli Turcji w konflikcie rosyjsko-ukraińskim. Retoryka oczerniania opozycji i głównego kontrkandydata uległa kontynuacji, a nawet intensyfikacji. Dobrze oddają to wpisy na oficjalnym koncie w serwisie „X” w okresie między turami. Inkumbent określał Kemala Kılıçdaroğlu jako współpracownika FETÖ (Ruchu Gülena, który w myśl narracji rządu stoi za zamachem stanu z 2016 r.), faszystę, który jedynie zakłada maskę demokraty, sługę zachodnich imperialistów, globalnych mediów, lichwiarzy, czy ruchów LGBT (Recep, 2023d; e; f; g).
Urzędujący prezydent ustawił się również w kontrze do ostrej antyimigranckiej retoryki przewodniczącego CHP oraz przeciwstawiał zalety rządów jednoosobowych w systemie prezydenckim wadom i niestabilnością rządów w systemie parlamentarno-gabinetowym, który postulowała wprowadzić zjednoczona opozycja. Zdaniem autora, kampanię oszczerstw w stosunku do opozycji można zakwalifikować jako roszczenie do legitymizacji władzy mające podstawy ideologiczne. Prezydent Erdoğan zakończył kampanię w serwisie „X”, publikując film, który pokazywał większość osiągnięć gospodarczych, infrastrukturalnych i społecznych ostatnich 21 lat rządów AKP (Recep, 2023e) w duchu roszczenia do legitymizacji władzy na bazie skuteczności. Ostatecznie wybory prezydenckie 2023 r. w Turcji zakończyły się wygraną Recepa Tayyipa Erdoğana marginesem zwycięstwa wynoszącym jedynie 1 962 502 głosów (51,91% vs 48,09%) (Yüksek Seçim Kurulu, 2023).
Zdaniem autora, ważną rolę w ponownym zwycięstwie prezydenta Erdoğana odegrała przyjęta narracja, czyli charakter wysuwanych przez niego roszczeń do legitymizacji władzy. Na stronach niniejszego artykułu zidentyfikowano główne roszczenia wysunięte przez urzędującego prezydenta, które opierały się głównie na konstrukcie budowy „Stulecia Turcji” jako połączenia ideologii oraz mitu założycielskiego, poparte roszczeniami do legitymizacji władzy opartymi na skuteczności rządów ostatnich 21 lat oraz przywództwie lidera. Retoryka względem opozycji miała na celu polaryzację społeczeństwa, wzbudzenie przekonania, że potencjalne rządy opozycji to przede wszystkim chaos, a narracja o „Stuleciu Turcji” miała wzbudzić poczucie dumy narodowej i roztoczyć wizję dynamicznego rozwoju. Sytuacja międzynarodowa umożliwiła próbę odgrywania przez Turcję roli mediatora w konflikcie rosyjsko-ukraińskim, przez co urzędujący prezydent mógł przedstawić siebie jako przywódcę, który potrafi zadbać o turecki interes za granicą. Całość podejmowanych narracji natomiast miała za cel odwrócenie uwagi od głębokiego kryzysu gospodarczego, w warunkach którego rozgrywała się gra polityczna. Między pierwszą a drugą turą oprócz kontynuacji wcześniej przyjętego kursu postawiono również na aspekt proceduralny – podkreślano, że wysoka frekwencja, konieczność rozegrania drugiej tury to koronne argumenty przemawiające za doskonałą kondycją tureckiej demokracji.
Podsumowując, należy stwierdzić, że zarówno przed pierwszą, jak i drugą turą wyborów prezydenckich w narracji Recepa Tayyipa Erdoğana dominowały roszczenia do legitymizacji władzy bazujące na skuteczności w działaniu i osobie przywódcy, przy wykorzystaniu sytuacji międzynarodowej oraz wewnętrznej (co było dość paradoksalne zważywszy na głęboki kryzys gospodarczy i katastrofę naturalną). Istotnym wątkiem był konstrukt budowy „Stulecia Turcji”, będący w opinii autora hybrydą modelu teoretycznego mitu założycielskiego i ideologii. Główny nurt narracji uzupełniany był przez ideologiczne powiązanie opozycji z organizacjami terrorystycznymi. W okresie między turami powyższą narrację uzupełniło wysunięcie roszczenia do legitymizacji władzy opartego na kwestiach proceduralnych, związanych z wysoką frekwencją wyborczą i pierwszą w historii Turcji drugą turą wyborów prezydenckich.
Adamczuk, M. 2023. Turecki samochód elektryczny TOGG, czyli jak to się udało nad Bosforem? Elektromobilni. 6.07., https://elektromobilni.pl/turecki-samochod-elektryczny-togg-czyli-jak-to-sie-udalo-nad-bosforem/ (dostęp 18.03.2024).
Anadolu Agency, https://www.aa.com.tr/en (dostęp 13.01.2024).
Antoszewski, A. 2004. Legitymizacja władzy. W: R. Herbut, A. Antoszewski (red.). Leksykon politologii. Wrocław: Atla 2, s. 203–205.
Aydogan, M. 2023. At least 1,7M people attend mass Istanbul rally, Turkish president says Anadolu Agency. 7.05., https://www.aa.com.tr/en/politics/at-least-17m-people-atten-d-mass-istanbul-rally-turkish-president-says/2891485 (dostęp 17.03.2024).
Cegielski, M. 2014. Oko świata. W: D. Kołodziejczyk (red.). Orzeł i półksiężyc. 600 lat polskiej publicystyki poświęconej Turcji. Warszawa: Ministerstwo Spraw Zagranicznych, s. 383–402.
Chudziak, M. 2017. Pucz jako mit założycielski. Filary ideologiczne Nowej Turcji. Punkt Widzenia OSW66, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/_pw_66_pucz-jako- (dostęp 24.05.2024).
Daily Sabah. 2023a. Erdoğan denounces Turkish opposition for siding with terrorists. 2 May, https://www.dailysabah.com/politics/elections/erdogan-denounces-turkish-opposition-for-siding-with-terrorists (dostęp 17.03.2024).
Daily Sabah. 2023b. Erdoğan says nation will not let him down in Turkish runoff. 19.05., https://www.dailysabah.com/politics/elections/erdogan-says-nation-will-not-let-him-down-in-turkish-runoff (dostęp 17.03.2024).
Daily Sabah. 2023c. Erdoğan to conclude election campaign at Hagia Sophia. 12.05., https://www.dailysabah.com/politics/elections/erdogan-to-conclude-election-campaign-at-hagia-sophia (dostęp 20.04.2024).
Daily Sabah. 2023d. Party tied to PKK terrorists endorses Kılıçdaroğlu in Turkish vote. 28.04., https://www.dailysabah.com/politics/party-tied-to-pkk-terrorists-endors-kilicdaroglu-in-turkish-vote/news (dostęp 17.03.2024).
Defence24.pl. Turcja zgadza się na zatwierdzenie Finlandii do NATO. Co ze Szwecją? 30.01., https://defence24.pl/geopolityka/turcja-zgadza-sie-na-zatwierdzanie-finlandiido-nato-co-ze-szwecja (dostęp 10.01.2024).
Directorate of Communications. 2023a. CNN International holds an interview with President Erdoğan. 19.05., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/cnn-international-holds-an-interview-with-president-erdogan (dostęp 17.03.2024).
Directorate of Communications. 2023b.I have spent my whole political life to serve our nation. 19.05., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/i-have-spent-my-whole-political-life-to-serve-our-nation (dostęp 17.03.2024).
Directorate of Communications. 2023c. It has been decided to extend the Black Sea Grain Corridor Agreement for another two months. 17.05., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/it-has-been-decided-to-extend-the-black-sea-grain-corridor-agreement-for-another-two-months (dostęp 18.03.2024).
Directorate of Communications. 2023d. The Century of Türkiye will be the century of our entire nation. 13.05., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/the-century-of-turkiye-will-be-the-century-of-our-entire-nation (dostęp 20.03.2024).
Directorate of Communications. 2023e. TCG Anadolu salutes President Erdoğan. 23.04., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/tcg-anadolu-salutes-president-erdogan (dostęp 18.03.2024).
Directorate of Communications. 2023f. Türkiye has successfully completed yet another festival of democracy with May 14 elections. 15.05., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/turkiye-has-successfully-completed-yet-another-festival-of-democracy-with-may-14-elections (dostęp 20.03.2024).
Directorate of Communications. 2023g. Photos of President Erdoğan driving Togg are shared. 5.04., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/photos-of-president-er-dogan-driving-togg-are-shared(dostęp 18.03.2024).
Directorate of Communications. 2023h. President Erdoğan attends grand final of Holy Quran Recitation Contest. 18.04., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/president-erdogan-attends-grand-final-of-holy-quran-recitation-contest (dostęp 20.04.2024).
Directorate of Communications. 2023i. President Erdoğan attends re-opening ceremony of newly-restorated Sultanahmet Mosque. 21.04., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/president-erdogan-attends-re-opening-ceremony-of-newly-restored-sultanahmet-mosque (dostęp 20.04.2024).
Directorate of Communications. 2023j. President Erdoğan inaugurates Barbaros Hay- reddin Pasa Mosque. 12.05., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/president-erdogan-inaugurates-barbaros-hayreddin-pasa-mosque (dostęp 20.04.2024).
Directorate of Communications. 2023k. President Erdoğan performs Eid prayer at Hagia Sophia Grand Mosque. 21.04., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/president-erdogan-performs-eid-prayer-at-hagia-sophia-grand-mosque (dostęp 20.04.2024).
Directorate of Communications, 2023l. President Erdoğan wishes Aliyev, who received his Togg, a pleasant drive. 4.04., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/president-erdogan-wishes-aliyev-who-received-his-togg-a-pleasant-drive (dostęp 18.03.2024).
Directorate of Communications. 2023m. We are realizing the dreams that we have been pursuing since the foundation of our Republic. 1.05., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/we-are-realizing-the-dreams-that-we-have-been-pursuing-since-the-foundation-of-our-republic (dostęp 17.03.2024).
Directorate of Communications. 2023n. We are starting to see Togg on the roads as of today. 3.04., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/We-are-starting-to-see-Togg-on-the-roads-as-of-today (dostęp 18.03.2024).
Directorate of Communications. 2023o. We are taking steps to prepare our country for the Century of Türkiye. 23.04., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/we-are-taking-steps-to-prepare-our-country-for-the-century-of-turkiye (dostęp 17.03.2024).
Directorate of Communications. 2023p. We have decided to initiate the approval process of Finland’s NATO accession protocol in our Parliament. 17.03., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/we-have-decided-to-initiate-the-approval-process-of-finlands-nato-accession-protocol-in-our-parliament (dostęp 18.03.2024).
Directorate of Communications. 2023r. We will turn our Republic’s next century into the Century of Türkiye. 1.04., https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/we-will-turn-our-republics-next-century-into-the-century-of-turkiye (dostęp 17.03.2024).
Godzińska, M. 2003. Alewizm. W: T. Majda (red.). Leksykon wiedzy o Turcji. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog.
Grauvogel, J., von Soest, Ch. 2013. Claims to Legitimacy Matter: Why Sanctions Fail to Instigate Democratization in Authoritarian Regimes, GIGA Research Programme: Violence and Security 235, s. 1–25.
Guldogan, D., 2023a. Black Sea grain deal extended for another 2 months: Turkish president.Anadolu Agency, 17.05., https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/black-sea-grain-deal-extended-for-another-2-months-turkish-president-/2899791 (dostęp 18.03.2024).
Guldogan, D. 2023b. Turkish president vows to drain terror swamp. Anadolu Agency, 8.05., https://www.aa.com.tr/en/politics/turkish-president-vows-to-drain-terrorswamp-/2891882 (dostęp 18.03.2024).
Jomma, F., Tillo, K. 2014. Powstanie, rozwój i ewolucja działalności Partii Pracujących Kurdystanu. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 815, s. 123–138.
Krzyżanowska, Z., Rudnik, F. 2023. Turcja: pierwsza elektrownia jądrowa na rosyjskich zasadach, OSW, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2023-04-28/turcjapierwsza-elektrownia-jadrowa-na-rosyjskich-zasadach (dostęp 10.01.2024).
Matusiak, M. 2015. Wielki skok. Turcja pod rządami Erdoğana. Punkt Widzenia OSW 51, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/pw_51_pl_wielki-skok_net.pdf (dostęp 27.05.2024).
Michalski, A. 2023a. Antyzachodnie resentymenty w polityce Turcji. Analizy OSW, 7.03., https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2023-03-07/antyzachodnie-resentymenty-w-polityce-turcji (dostęp 9.01.2024).
Michalski, A. 2023b. Trzęsienie ziemi w Turcji – test dla AKP. Analizy OSW, 8.02, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2023-02-08/trzesienie-ziemi-w-turcji-test-dla-akp (dostęp 17.03.2024).
Morgenbesser, L. 2014. Elections in Hybrid Regimes: Conceptual Stretching Revieved. Political Studies 62, s. 21–36. https://doi.org/10.1111/1467-9248.12020
Potera, N. 2023. Turcja otwarcie wspiera Ukrainę?, https://defence24.pl/geopolityka/turcja-otwarcie-wspiera-ukraine (dostęp 8.01.2024).
Recep Tayyip Erdoğan @RTErdogan. 2019. X/Twitter, https://twitter.com/RTErdogan (dostęp 13.01.2024).
Recep Tayyip Erdoğan @RTErdogan. 2023a. X/Twitter, 29.04., https://twitter.com/RTErdogan/status/1652364087454584832?t=81nzxgC0ac8Hgo1i5zLT-GA&s=19&fbclid=IwAR2Fm39CckkGplyD3XQm59UM7xoVFcwO3vERMCg-DAPzS1szD4FseQUTd0uk (dostęp 18.04.2024).
Recep Tayyip Erdoğan @RTErdogan. 2023b. X/Twitter, 29.04., https://twitter.com/RTErdogan/status/1652268692598652929?t=81nzxgC0ac8Hgo1i5zLTGA&s=19&fbclid=IwAR1mDAMQlaHNF7nPUV_DSdIkJ8KVkl4bm4Wn4UDj12iOLex4LgtBl-DiHyLs (dostęp 18.03.2024).
Recep Tayyip Erdoğan @RTErdogan. 2023c. X/Twitter. 30.04, https://twitter.com/RTErdogan/status/1652700586863886337?t=81nzxgC0ac8Hgo1i5zLT-GA&s=19&fbclid=IwAR2CmnBsbbkwfi0pPlNDUF7LgolfJcbBZECMfXEnY-34uNTeCpV0foemxRUU (18.04.2024).
Recep Tayyip Erdoğan @RTErdogan. 2023d. X/Twitter, 19.05., https://twitter.com/RTErdogan/status/1659635073883185165 (dostęp 18.04.2024).
Recep Tayyip Erdoğan @RTErdogan.2023e. X/Twitter, 27.05., https://twitter.com/RTErdogan/status/1662460199238799360?t=M8_TcFVE68YahbFig9lemQ&s=19&fbclid=IwAR3nF_L0dBe4yuxzenbVIImtrZrZ_77e61dxCLmCq6ZlHWZtt8RV-F84m-Ko (dostęp 18.04.2024).
Recep Tayyip Erdoğan @RTErdogan. 2023f. X/Twitter, 22.05., https://twitter.com/RTErdogan/status/1660531767801962497 (dostęp 18.04.2024).
Recep Tayyip Erdoğan @RTErdogan. 2023g. X/Twitter, 23.05., https://twitter.com/RTErdogan/status/1661085934887092225 (dostęp 18.04.2024).
Sabak, J. 2023. USA: F-16 dla Turcji tylko po przyjęciu Szwecji i Finlandii do NATO. Defence24.pl. 3.02, https://defence24.pl/geopolityka/usa-f-16-dla-turcji-tylko-po-przyjeciu-szwecji-i-finlandii-do-nato (dostęp 9.01.2024).
Soest von, Ch., Grauvogel, J. 2015. How Do Non-Democratic Regimes Claim Legitimacy? Comparative Insights from Post-Soviet Countries. GIGA Research Programme: Legitimacy and Eficiency of Political Systems 277, s. 1–32. https://doi.org/10.1080/13569775.2017.1304319
Soest von, Ch., Grauvogel, J. 2017. Identity, procedures and performance: how authoritarian regimes legitimize their rule. Contemporary Politics 23(3).
Spancerska, A.M. 2022a. Kwestia kurdyjska w polityce Turcji po ataku terrorystycznym w Stambule. PISM, 15.12., https://www.pism.pl/publikacje/kwestia-kurdyjska-w-polityce-turcji-po-ataku-terrorystycznym-w-stambule (dostęp 18.03.2024).
Spancerska, A.M. 2022b. Problemy gospodarcze Turcji a polityka zagraniczna. PISM, 14.09., https://www.pism.pl/publikacje/problemy-gospodarcze-turcji-a-polityka-zagraniczna (dostęp 17.03.2024).
Spancerska, A.M. 2022c. Turcja wobec członkostwa Szwecji i Finlandii w NATO. PISM, 8.06., https://www.pism.pl/publikacje/turcja-wobec-czlonkostwa-szwecji-i-finlan-dii-w-nato (dostęp 18.03.2024).
Spancerska, A.M. 2022d. Turecki sektor zbrojeniowy jako narzędzie polityki zagranicznej. PISM, 19.05., https://www.pism.pl/publikacje/turecki-sektor-zbrojeniowy-jako-narzedzie-polityki-zagranicznej (dostęp 9.01.2024).
Spancerska, A.M. 2023a. Turcja po pierwszej rundzie wyborów. PISM, 17.05., https://www.pism.pl/publikacje/turcja-po-pierwszej-rundzie-wyborow (dostęp 8.01.2024).
Spancerska, A.M. 2023b. Turcja przed wyborami. PISM, 29.03., https://www.pism.pl/publikacje/turcja-przed-wyborami (dostęp 17.03.2024).
Spancerska, A.M. 2023c. Trzęsienie ziemi a sytuacja polityczna w Turcji. PISM, 3.03., https://www.pism.pl/publikacje/trzesienie-ziemi-a-sytuacja-polityczna-w-turcji (dostęp 17.03.2024).
Strachota, K., Michalski, A. 2022. Tureckie weto wobec członkostwa Finlandii i Szwecji w NATO? OSW, 18.05., https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2022-05-18/tureckie-weto-wobec-czlonkostwa-finlandii-i-szwecji-w-nato
Szeligowski, D. 2022. Porozumienie w sprawie odblokowania eksportu ukraińskiego zboża. PISM. 25.07., https://www.pism.pl/publikacje/porozumienie-w-sprawie-odblokowania-eksportu-ukrainskiego-zboza (dostęp 18.03.2024).
Tannenberg, M., Bernhard, M., Gerschewski, J., Lührmann, A., von Soest, Ch. 2021. Claiming the right to rule: regime legitimation strategies from 1900 to 2019. European Political Science Review 13(1), s. 77–94 https://doi.org/10.1017/S1755773920000363 (dostęp 18.03.2024).
The World Bank data. 2022. Inflation, consumer prices (annual %), https://data.worldbank.org/indicator/FP.CPI.TOTL.ZG?end=2022&locations=TR&start=2002&view=chart (dostęp 18.03.2024).
Tokarczyk, R. 2016. Treści legitymizacji każdej władzy warunkiem akceptacji jej pozycji ustrojowej i wpływów. Białostockie Studia Prawnicze 20/B, s. 91–118. https://doi.org/10.15290/bsp.2016.20B.06
Wasilewski, K. 2023. Sen o potędze. Neoosmanizm w polityce zagranicznej Republiki Turcji. Warszawa: PISM.
Wincławska, M. 2018. Legitymizacja. W: J. Marszałek-Kawa, D. Plecka (red.). Leksykon wiedzy politologicznej, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 234–239.
Zdulski, K. 2009. „Sojusznik Anglii, towarzysz Niemiec…”, czyli kilka uwag o postawie Turcji w II wojnie światowej. Zeszyty Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych 7, s. 45–57.
Zürcher, E. 2013. Turcja. Od sułtanatu do współczesności. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielońskiego, s. 304–305.
