https://orcid.org/0000-0001-9861-4606
W 1585 roku w Krakowie z drukarni Andrzeja Piotrkowczyka (zm. 1620) wyszło pięć utworów Józefa Wereszczyńskiego (po 1531–1598), złożonych w jeden fascykuł i objętych wspólną paginacją, acz samodzielnych typograficznie. Jednym z nich był Gościniec pewny niepomiernym moczygębom a omierzłym wydmikuflom świata tego do prawdziwego obaczenia a zbytków swych pohamowania z Pisma świętego i z rozmaitych autorów zebrany i wydany, w którym został zawarty Żywot Rejów, czyli opis wizyt Mikołaja Reja (1505–1569) w „ojczystym gnieździe” autora. Ów Żywot Rejów, będący karykaturą Nagłowiczanina – pijaka i obżartucha – jest obecnie najbardziej znanym fragmentem z całego piśmienniczego dorobku Wereszczyńskiego.
W artykule podjęto próbę odtworzenia dziejów „odkrycia” wspomnianego passusu, wskazania roli, jaką odegrał on w sposobie wartościowania postawy moralnej i literackiego dorobku Reja w stuleciu XIX, oraz prześledzenia nieustającej popularności Żywota Rejowego w wiekach XX i XXI.
Słowa kluczowe
Mikołaj Rej, Józef Wereszczyński, Renesans, karykatura, recepcja
In 1585, five works by Józef Wereszczyński (after 1531–1598) were published in Kraków in the printing house of Andrzej Piotrkowczyk (deceased 1620). They were assembled into a single fascicle and featured common pagination, although they were typographically independent. One of these was Gościniec pewny niepomiernym moczygębom a omierzłym wydmikuflom świata tego do prawdziwego obaczenia a zbytków swych pohamowania z Pisma świętego i z rozmaitych autorów zebrany i wydany, containing the work Żywot Rejów, an account of the visits paid by Mikołaj Rej (1505–1569) to the author’s ‘father’s nest’. This Żywot Rejów, a pamphlet on the citizen of Nagłowice – depicted as a drunkard and a glutton – is currently the best known piece in the whole of Wereszczyński’s literary oeuvre.
It is the paper’s objective to recover the history of the ‘discovery’ of the above-mentioned passage, to show the role it played in shaping the moral evaluation of Rej as a person and his literary heritage in the nineteenth century and to trace the enduring popularity of Żywot Rejowy in the twentieth and twenty-first centuries.
Keywords
Mikołaj Rej, Józef Wereszczyński, Renaissance, pamphlet, reception
Józef Wereszczyński (po 1531–1598), opat benedyktynów w Sieciechowie i nominat biskupstwa kijowskiego, pozostawił po sobie kilkanaście dzieł[1], wydanych w języku polskim oraz w łacińskich tłumaczeniach dokonanych przez Sebastiana Fabiana Klonowica (ok. 1545–1602). Z całego dorobku pisarza z Wereszczyna szerzej znany pozostał jedynie niewielki fragment dziełka pt. Gościniec pewny niepomiernym moczygębom a omierzłym wydmikuflom świata tego do prawdziwego obaczenia a zbytków swych pohamowania z Pisma świętego i z rozmaitych autorów zebrany i wydany. Utwór, powstały w 1583 roku, został imprymowany dwa lata później[2] przez krakowskiego typografa Andrzeja Piotrkowczyka (zm. 1620) wraz z czterema innymi pracami Wereszczyńskiego[3].
Pomimo faktu, iż Gościniec musiał czekać na wznowienie do 1860 roku[4], wyimek z niego – zaanonsowany w marginaliach (przez autora? drukarza?) jako Żywot Rejów – zaczął wieść już kilka dekad wcześniej niezależny „żywot”. Zasługę w tym zakresie należy przypisać Julianowi Ursynowi Niemcewiczowi, pisarzowi, dziejopisowi, pamiętnikarzowi, publicyście i tłumaczowi, oraz katolickiemu duchownemu Hieronimowi Juszyńskiemu, poecie, bibliografowi i historykowi.
Niemcewicz w czasie odbywanej w 1816 roku podróży na Wołyń i w Brzeskie odwiedził m.in. Liceum Krzemienieckie, założone w 1805 roku przez Tadeusza Czackiego (1765–1813). W tamtejszej bibliotece natrafił na dawne polskie druki, z których „niektóre” uznał za „nader rzadkie i ciekawe”[5]. Znalazło się wśród nich:
Życie Reja przez Wereszczyńskiego, ciekawsze od tego, co nam Trzecieski zostawił. Autor powiada, że Rej był ogromnej statury, że jadł niezmiernie wiele, „ścinał czupryny wszystkim półmiskom” (ten właśnie jest wyraz jego); a gdy się najadł, mówi dalej, tak pił piwo, że mu aż w karku trzeszczało[6].
Informacje autora Powrotu posła na temat Gościńca, który uchodzi i dziś za bibliograficzną rzadkość, trudno uznać za kompletne, precyzyjne oraz trafne. „Nestor oświeconych” nie przywołał tytułu dziełka, w którym odnalazł wiadomości na temat Mikołaja Reja (1505–1569), zapis marginalny i cytat oddał w niewłaściwym brzmieniu oraz dołączył do streszczenia relacji Wereszczyńskiego wzmiankę o potężnej posturze poety z Nagłowic, wiedziony zapewne przeświadczeniem, że nieprzeciętne ilości jedzenia i picia może pomieścić tylko ogromne ciało. Co więcej, opis sugerujący, że autor Źwierzyńca trawił życie na obżarstwie i opilstwie, przedłożył nad wieńczący Źwierciadło (1557/1568) Żywot i sprawy poczciwego ślachcica polskiego Mikołaja Reja z Nagłowic, jeden z niewielu biogramów staropolskich twórców[7].
Choć Niemcewicz przygotowywał do druku dzienniki z odbytych peregrynacji około 1820–1821 roku[8], to Podróże historyczne po ziemiach polskich, z informacją o Żywocie Rejowym, zostały wydane dopiero w 1858[9]. Jednakże, chyba ze względu na fakt, że fragmenty swych wspomnień czytał „na posiedzeniach Tow[arzystwa] Przyj[aciół] Nauk w 1816–1823”[10], informacja o „nader rzadkich i ciekawych” drukach przechowywanych w Krzemieńcu dotarła do szerszego grona odbiorców wkrótce po jej zredagowaniu.
Stanisław Kostka Potocki, przygotowując laudację Tadeusza Czackiego, doszedł bowiem do wniosku, iż najlepsze jej zwieńczenie stanowiłby opis krzemienieckiego gimnazjum skreślony przez Niemcewicza. Tenże „dozwolił” mu go „wyciągnąć z wołyńskiej podróży swojej”[11] i o „ciekawym” utworze Wereszczyńskiego mogli usłyszeć uczestnicy publicznego posiedzenia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w dniu 15 stycznia 1817 roku, zaś z wersji drukowanej dowiedzieć się o nim w roku następnym[12].
„Wspomnienie” Wereszczyńskiego przywołał po raz pierwszy in extenso trzy lata później Hieronim Juszyński. Zostało ono pomieszczone w Dykcjonarzu poetów polskich w części poświęconej Mikołajowi Rejowi i określone przez bibliografa „szczególniejszą o nim powieścią”[13]:
[45] Co też nie bez przyczyny z tych niepomierników natrząsa się w pisaniu swym i on polski poeta, Rej stary, który choć też sam rad dobrze pił i jadł, bo był fegon prawy [żarłok prawdziwy – przyp. A. S.]. Tegom ja dobrze znał, bo często u podsędka chełmskiego, ojca mojego, dla używania myślistwa bywał. Abo<wiem> zawżdy, kiedy jedno przyjechał, pudło śliw jako korzec krakowski, miodu przasnego pół rączki, ogórków surowych wielkie nieckółki, grochu w strączkach cztery magierki, na każdy dzień na czczo to zawżdy zjadał. A potym z chlebem garniec mleka zjadszy, jabłek z kopę, a pół tryfusa gniłek spasszy, do tego sztukę mięsa albo raczej cztery świeżego wezbrawszy, półmiskom kilkom czupryny wzmiąwszy, kapuście kwaśnej potym dorobił, mało już o żabki włoskie dbał.
[46] Potym, gdy do ugaszenia pragnienia przyszło, gdybych o tym pisał szeroko, byłoby niejednemu śmieszno, bo jako rad jadał potrawy trefne, także też rzadko pijał piwo dobre, jedno gorzkie, kwaśne, na ostatek i mętne, a gdy trafił do kogo na łotrowskie piwsko, to pił, aż mu w karku trzeszczało. A też nieraz mu się trafiało, że to smaczne piwko jako słodki wrzód z gardła się mu nazad dobywało, a jeszcze sobie ust nie utarł, a przedsię wołał, aby mu pełną iną nalano i inszych upominał, aby też spełnili, pana gospodarza nie przepominano, to ono piwsko znowu przed gośćmi i przed gospodarzem wychwalał i aż do nieba wynosił. I nie wyjechał nigdy z domu tego, aż wypił z goś<ć>mi i z gospodarzem wszytko, acz to było gościom, a nawięcej panu gospodarzowi brzydko.
[47] Acz tego nie wiem, jeśli gdzie indziej w pomiernym życiu się kochał, ale w ziemi chełmskiej wiele jadał i pijał.
(s. 73–74)
Autor Dykcjonarza poetów polskich wprawdzie pominął wieńczący ten fragment Rejowy wiersz pt. Na opilce, który deprecjonował jego autora jako pisarza-moralistę[14] i choć zastrzegł, że „zaledwie wierzyć można podobnemu obżarstwu, gdyby to nie pisał Wereszczyński, w którego wszystkich dziełach nie masz śladu podejrzanych powieści”[15], to jednak potraktował jego przekaz jako wiarygodne źródło. Sposób, w jaki Juszyński ocenił pisarstwo Reja, kierując się negatywnym wizerunkiem „obyczajów” poety z Nagłowic, wywiedzionym także z innych dawnych świadectw[16], świadczy o tym, że niejako „dostroił” się w swojej prezentacji „ojca literatury polskiej” do relacji sieciechowskiego opata[17]. Po latach Ignacy Chrzanowski słusznie zauważy, że Juszyński, „zapominając na śmierć, że jemu samemu w młodości nadto ‹smakował światek› i że sam w młodości z niezbyt wielkim respektem o Kościele pisał, nadto był pochopny do dawania wiary paszkwilom XVI wieku na Reja, wyraźnie nie mogąc mu wybaczyć jego walki z Kościołem katolickim […]”[18].
Zacytowany fragment Gościńca był odtąd przez wielu dziewiętnastowiecznych badaczy przedrukowywany[19], streszczany[20], bądź wspominany[21] („Współcześni katolicy zowią” Reja „polifagiem nie do uwierzenia obżartym”[22]). Został potraktowany przez część z nich jako „autentyczne wspomnienie”[23] („ciekawa rzecz, co Wereszczyński mówi o Reja apetycie, a widywał go często w domu ojca swego”[24]), stając się jedną z podstaw odmówienia Okszycowi moralności. Michał Grabowski wręcz uznał, że jego dzieła nie nadają się do czytania dla „chłopców” i dla „panienek”, ze względu na „płaskie koncepta niepowściągliwego języka a brudnych obyczajów nowowiercy Reja”[25].
O tym, że „niepodobna głośno” prac Nagłowiczanina „czytać w towarzystwie”, był także przeświadczony Ignacy Hołowiński[26], wydawca kazań Wereszczyńskiego[27]. We wstępie do edycji dokonał charakterystyki wszystkich prac nominata biskupstwa kijowskiego, przy okazji Gościńca nadmieniając: „tamże jest znajomy wszystkim [podkr. – A. S.] doskonały opis obżarstwa i pijatyki sławnego Reja”[28]. W sześć lat później Kazimierz Józef Turowski przygotował edycję wybranych dzieł Wereszczyńskiego pt. Pisma treści moralnej, do których zakwalifikował m.in. Gościniec. W spisie treści utwór został zareklamowany następująco: „Samo pismo zajmuje [strony] 6–40 i jest w nim ciekawa [podkr. – A. S.] wzmianka o Mik[ołaju] Reju [strona] 25”[29].
Fragment Gościńca oddziałał także na niektóre „zbeletryzowane portrety” poety z Nagłowic[30], stworzone w pierwszej połowie XIX wieku m.in. przez Niemcewicza, choć jak podkreślała Halina Cieślakowa, „niedostatki wiedzy oraz szkalujące Reja jako człowieka opinie, a nie tylko literacka ranga pisarstwa, spowodowały, iż nie stał się on wówczas tytułowym bohaterem utworu literackiego”[31]. Wypada przy tym zauważyć, iż Niemcewiczowski wizerunek Reja w Przydatkach do Śpiewów historycznych (1816) i w Janie z Tęczyna (1825), jako „rubasznego i wesołego” żarłoka, raczej nie powstał na podstawie „materiałów Juszyńskiego”[32]. Wprawdzie ukończył on Dykcjonarz poetów polskich w 1798 roku[33], lecz wskazana wcześniej chronologia peregrynacji „nestora oświeconych” dowodzi, że obraz Nagłowiczanina, który „ścinał czupryny pasztetom i żadnej nie przepuścił potrawie”[34], stanowił zapewne reminiscencję lektury pierwodruku Gościńca w krzemienieckiej książnicy, odwiedzonej przez autora Powrotu posła w czasie podróży na Wołyń i w Brzeskie.
Tak więc Rej, którego „zmartwychwstanie” po stuleciach zapomnienia przypadło „dopiero w wieku XIX”[35], stał się „znajomy wszystkim” w pierwszej połowie tego stulecia głównie jako „niepomierny” żarłok i pijak[36]. W parze z popularnością Żywota Rejowego szła wysoka ocena pisarstwa jego autora[37], w którym upatrywano kaznodziei równego Jakubowi Wujkowi (1541–1597) i Piotrowi Skardze (1536–1612). Rok 1879 uznać należy za cezurę w sposobie wartościowania dorobku literackiego Józefa z Wereszczyna. Ukazała się wówczas rozprawa Stanisława Ptaszyckiego, wykazująca, iż opat sieciechowski w trzech utworach (m.in. w Gościńcu) „szedł śladem Reja”, nawiązując nie tylko do „myśli i stylu” Żywota człowieka poczciwego, ale i przepisując z niego obszerne fragmenty bez wskazania źródła[38]. Rychło opatrzono opata sieciechowskiego etykietą plagiatora[39], co przyczyniło się do końca „renesansu” jego twórczości w stuleciu XIX.
Warto podkreślić, iż w tym samym czasie następuje rozwój badań nad pisarstwem Reja i gruntowanie się jego pozycji na staropolskim Parnasie, zaś dokonane „ustalenia biograficzne, choć tylko w szczegółach dopełniały przekaz «Trzecieskiego», doprowadziły […] do […] odejścia od bałamutnych pseudoźródeł i oparcia ujęć biograficznych na wiarygodnych dokumentach”[40]. Zbigniew Kniaziołucki, publikując w 1892 roku Materiały do biografii Mikołaja Reja, zauważył, że dotąd „wszystkie nasze wiadomości o żywocie Mikołaja Reja opierają się jedynie i wyłącznie na krótkiej biografii jego przyjaciela Andrzeja Trzycieskiego i wzmiance nader nieprzychylnej ks. Wereszczyńskiego”[41]. Wyraził przy tym nadzieję, że zebrane przezeń źródła „obalą […] całkowicie to, co ksiądz biskup […] o sąsiedzie swych rodziców podaje”[42], czyli „czarną legendę autorstwa”[43] przyszłego nominata biskupstwa kijowskiego.
Tak się jednak nie stało, choć w następnych stuleciach przekaz Wereszczyńskiego (uznany wręcz za „groteskowy i bez wątpienia obrzydliwy”[44]) był przede wszystkim traktowany jako karykatura[45]. Żywot Rejów zyskał kolejne przedruki w antologiach[46], acz w dwóch przypadkach pod zmienionym tytułem; był cytowany w słownikach[47], w kompendiach[48] i w monografiach poświęconych renesansowym twórcom[49]. I choć wydawałoby się, że „tylko w czasach, w których biografię pisarza badano na równi z jego twórczością, mogły się rodzić podobne manowce w historiografii literackiej, jak zestawienie fragmentu Gościńca z uwagami Reja o umiarkowaniu w jedzeniu i piciu”[50], to w dalszym ciągu „relacja” Wereszczyńskiego była traktowana jako „staropolska ciekawostka”, nie tylko w podręczniku dla uczniów szkół ponadpodstawowych[51].
Jan Stanisław Bystroń, dokonując charakterystyki dawnej kultury stołu, przedstawił poetę z Nagłowic jako typowego „staropolskiego żarłoka”, „który choć chętnie o wstrzemięźliwości pisał, był wedle zgodnego świadectwa współczesnych nigdy nie nasyconym wielojadem”, czego miały dowodzić słowa Wereszczyńskiego, znającego go „z młodych lat”[52]. Roman Kaleta „donosił” z kolei w Sensacjach z dawnych lat, że autor Żywota człowieka poczciwego „słynął z doskonałego apetytu”, zaś „jego żarłoctwo” opisał „Józef Wereszczyński […] znający Reja osobiście”[53]. Dodajmy, iż Żywot Rejów znalazł się wśród Życiorysów i przyczynków do życiorysu twórcy Krótkiej rozprawy w „Nowym Korbucie”[54], że jego streszczenie w Bibliografii Estreicherów wieńczyła następująca uwaga: „Barwny to obrazek, widocznie wierny, a nie zmyślony przez autora”[55] i że w dalszym ciągu inspirował twórców literackich wizerunków autora Żywota człowieka poczciwego (np. Adolfa Nowaczyńskiego, Ernesta Brylla[56]).
Choć jedynie zarysowane – dzieje recepcji Żywota Rejowego skłaniają do próby sformułowania kilku refleksji. Pierwsza z nich dotyczyć musi pozycji świadka, z jakiej karykaturalne wspomnienie miał zredagować Józef z Wereszczyna. „Tegom ja dobrze znał” (s. 73), czytamy wszakże w Gościńcu. W istocie, mógł przyszły sieciechowski opat obserwować Reja jako gościa w Wereszczynie. Wydaje się bowiem, iż nie brakowało okazji do składania przezeń wizyt Andrzejowi Wereszczyńskiemu (ur. ok. 1510)[57], najpierw komornikowi, następnie od 1565 do 19 stycznia 1571 roku podsędkowi ziemi chełmskiej[58]. Zofia Kosnówna, poślubiona przez Nagłowiczanina w 1531 roku, wniosła mu bowiem „posag zapisany na leżących w ziemi chełmskiej dobrach”[59]. Od 1547 roku personalia autora Krótkiej rozprawy „często” pojawiały „się w księgach sądowych ziemi chełmskiej i lubelskiej w rozlicznych sprawach majątkowych”[60], z których jedna dotyczyła sporu z Andrzejem z Hańska, pisarzem ziemi chełmskiej, sąsiadem i współpracownikiem Andrzeja z Wereszczyna („Rej kazał zaorać pole” Hańskiego, „zabrał mu zboże z młyna” i „wyłowił ryby ze stawu”[61]). W 1565 roku w posiadaniu Nagłowiczanina znalazł się największy z siedmiu działów na Wereszczynie (pozostałe należały do Wereszczyńskich, Unieszkowskich, Czerniawskich i Siedliskich)[62].
Owa „dobra znajomość” Reja zyskuje wszakże dodatkowy i bodaj najważniejszy kontekst po lekturze wszystkich utworów Wereszczyńskiego. Rozpoczęte przez Ptaszyckiego badania wpływu pism autora Żywota człowieka poczciwego na utwory sieciechowskiego opata, kontynuowane w stuleciu następnym[63], pozwoliły ustalić, że autor Gościńca uczynił wprawdzie dorobek wielu polskich twórców renesansowych inwencyjnym zapleczem swego pisarstwa, ale „konsekwencja, z jaką czerpał ze Źwierciadła, pozwala w dziele Reja widzieć nie tylko źródło w rodzaju copia rerum et verborum, ale i model pisarstwa, który wpłynął na całokształt”[64] jego twórczości. Sąsiedzkie wizyty Reja w Wereszczynie mogły rozbudzić literackie ambicje w synu jego gospodarza, który pismom słynnego gościa miał nadać w przyszłości katolicki charakter[65].
Należy podkreślić, że nazwisko autora Źwierzyńca zostało wymienione w dziełach wydanych „na jaśnią” przez Józefa Wereszczyńskiego jeden jedyny raz w ściśle określonym celu. Współcześni i potomni mieli dać się przekonać naocznemu świadkowi, że „polski poeta, Rej stary” (s. 73) spożywał w Wereszczynie posiłki nie dość, że złożone z „trefnych”, tzn. wyszukanych (w sensie ironicznym) potraw i napojów, to jeszcze w ilościach mierzonych korcami krakowskimi (ok. 43,7 litra), rączkami (ponad 20 litrów), garncami (4 litry), kopami (60 sztuk), nieckółkami (sporymi naczyniami do wyrabiania ciasta), magierkami (czapkami węgierskimi) i tryfusami (cebrzykami).
Już pierwsi komentatorzy Żywota Rejowego słusznie wskazywali wyznaniową genezę jego zredagowania[66]. Karykatura autora kalwińskiej Postylli wyszła spod pióra katolickiego polemisty i kaznodziei, który w kazaniu na pogrzebie swego ojca (potajemnie i wbrew woli rodziców ochrzczonego w obrządku katolickim przez wuja Iwana Sosnowskiego, kanonika chełmskiego[67]) przypomniał, iż gospodarz Wereszczyna:
Na ostatek miał też na się jednego czasu pokusę świata tego nieprześpieczną, to jest kacerską, mało nie przez cały rok, w wierze wahając się, w czym gdy się obaczył, uciekł się pod opiekę Pana swego. Pan nie chcąc go zatracić z zwodzicielami świata tego, wnet go ratował, abowiem wyrwał go barzo prędko z Babilonu tego, jako świętego Piotra i świętego Pawła na morzu tonącego[68].
Zważywszy, że Mikołaj Rej działalność gospodarczą w ziemi chełmskiej łączył z propagandą religijną, nie można wykluczyć, iż to właśnie on był sprawcą mierzenia się podsędka ziemi chełmskiej z „kacerską pokusą”. Żywot Rejów jawiłby się w tym świetle jako swoista „zapłata” za nadużywanie przez Nagłowiczanina gościnności w kwestii znacznie istotniejszej niż „częste” opróżnianie piwnicy w Wereszczynie.
Trudno na koniec nie wspomnieć, iż Bartosz Paprocki (ok. 1543–1614) wykorzystał informacje z nieopublikowanego jeszcze w 1584 roku Wizerunku Wereszczyńskiego w Herbach rycerstwa polskiego[69]. Heraldyk musiał być też pierwszym czytelnikiem rękopiśmiennej wersji Gościńca, gdyż chyba „nie bez przyczyny” w zakończeniu laudacji Józefa z Wereszczyna informował, iż sieciechowski opat był „trzeźwiem, więcej wody aniżeli piwa, a wino barzo rzadko pijał”, choć „przyjaciela hojnie częstował”[70].
O ile jednak kreacja przyszłego nominata biskupstwa kijowskiego – stroniącego od alkoholu i gościnnego gospodarza – nieczęsto pojawiała się w opracowaniach[71] i dziś znana jest raczej wąskiemu gronu czytelników dawnych dzieł heraldycznych, o tyle „czarna legenda” Reja nadużywającego gościnności w Wereszczynie, z którą skutecznie rozprawili się historycy literatury, nie zniknęła z przestrzeni publicznej. Do dziś jest ona prezentowana wszystkim zwiedzającym Muzeum-Dworek Mikołaja Reja w Nagłowicach[72], a także nabywcom materiałów reklamowych gminy Nagłowice. Po z górą czterystu latach od stworzenia przez sieciechowskiego opata „szczególniejszej powieści” o autorze Krótkiej rozprawy rodzi się jednak nadzieja na poprawę jego wizerunku w potocznej świadomości. Członkinie Koła Gospodyń Wiejskich „Wereszczynianki” usiłują bowiem odtworzyć potrawy, którymi w ich wsi przed wiekami we dworze Andrzeja Wereszczyńskiego miał raczyć się „on polski poeta, Rej stary”[73], nie kierując się podanym przez syna gospodarza „menu”…
Wereszczyński J., Gościniec pewny niepomiernym moczygębom a omierzłym wydmikuflom świata tego do prawdziwego obaczenia a zbytków swych pohamowania. Z Pisma świętego i z rozmaitych autorów zebrany i wydany, Kraków 1585.
Wereszczyński J., Gościniec pewny niepomiernym moczygębom a omierzłym wydmikuflom świata tego do prawdziwego obaczenia a zbytków swych pohamowania. Z Pisma świętego i z rozmaitych autorów zebrany i wydany, oprac. A. Sitkowa, Lublin 2014.
Wereszczyński J., Gościniec pewny. Niepomiernym moczygębom, a omierzłym wydmikuflom świata tego, do prawdziwego obaczenia, a zbytków swych pohamowania z Pisma św. i z rozmaitych autorów zebrany, wydany, [w:] J. Wereszczyński, Pisma treści moralnej, Kraków 1860.
Bibliografia literatury polskiej. „Nowy Korbut”, t. 3: Piśmiennictwo staropolskie, red. R. Pollak, Warszawa 1965.
Bibliografia literatury polskiej. „Nowy Korbut”, t. 5: Oświecenie, oprac. E. Aleksandrowska i in., red. do r. 1958 T. Mikulski, Warszawa 1967.
Bystroń J. S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, t. 2, Warszawa 1994 (pierwodruk 1933).
Chmielowski P., [rec.] „Mikołaj Rej z Nagłowic i ks. Józef Wereszczyński. Ustęp z większej całości” przez Stanisława Ptaszyckiego, Wilno 1870, „Ateneum” 1880, t. 1.
Chodynicki I., Dykcjonarz uczonych Polaków, t. 3, Lwów 1833.
Chrzanowski I., „Zwierciadło” Reja przed sądem potomności, [w:] M. Rej, Źwierciadło albo kształt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam, jako we źwierciedle, przypatrzyć, wyd. J. Czubek, J. Łoś, t. 1, Kraków 1914.
Cieński M., Rej, Krasicki i ziemiańska utopia. Pytania o ciągłość sarmatyzmu, [w:] Mikołaj Rej w pięćsetlecie urodzin. Studia literaturoznawcze, red. J. Sokolski, M. Cieński, A. Kochan, Wrocław 2007.
Cieślakowa H., Mikołaj Rej w prozie historycznej pierwszej połowy XIX w. (Z dziejów recepcji twórczości Reja), [w:] Studia nad Mikołajem Rejem. Twórczość i recepcja. Praca zbiorowa w 400-lecie śmierci Mikołaja Reja 1569–1959, red. B. Nadolski, Gdańsk 1971.
Dziechcińska H., W krzywym zwierciadle. O karykaturze i pamflecie czasów renesansu, Wrocław 1976.
Estreicher K., Bibliografia polska, t. 32, wyd. S. Estreicher, Kraków 1938.
Grabowski M., List IX. Do Pana J. Kraszewskiego 29 kwietnia 1842, [w:] M. Grabowski, Korespondencja literacka, t. 1, Wilno 1842.
Grychowski A., Lublin i Lubelszczyzna w życiu i twórczości pisarzy polskich od średniowiecza do 1968 r., Lublin 1974.
Guldon Z., Muszyńska J., Mikołaj Rej. Poglądy ekonomiczne i działalność gospodarcza, [w:] Mikołaj Rej z Nagłowic. W pięćsetną rocznicę urodzin, red. W. Kowalski, Kielce 2005.
Hernas Cz., Barok, Warszawa 1978.
Hołowiński I., O stosunku bezpośredniej filozofii do religii i cywilizacji naszej, [w:] I. Hołowiński, Pisma [Żegoty Kostrowica], t. 2, Wilno 1848.
Hołowiński I., Przedmowa, [w:] J. Wereszczyński, Kazania, wyd. I. Hołowiński, Petersburg 1854.
[Jako polski poeta, Rej stary, rad dobrze pił i jadł], [w:] Dawna facecja polska (XVI–XVIII w.), oprac. J. Krzyżanowski, K. Żukowska-Billip, Warszawa 1960.
Juszyński H., Dykcjonarz poetów polskich, t. 2, Kraków 1820.
Kaczyński P., Rejowskie inspiracje w literaturze XX wieku, [w:] Mikołaj Rej w pięćsetlecie urodzin. Studia literaturoznawcze, red. J. Sokolski, M. Cieński, A. Kochan, Wrocław 2007.
Karpiński A., Mikołaj Rej – nieklasyczny renesans i jego tradycja, [w:] Mikołaj Rej w pięćsetlecie urodzin. Studia literaturoznawcze, red. J. Sokolski, M. Cieński, A. Kochan, Wrocław 2007.
Karpiński A., Renesans, Warszawa 2007.
Kniaziołucki Z., Materiały do biografii Mikołaja Reja z Nagłowic, „Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce” 1892, t. 7.
Kochan A., „Źwierciadło” Mikołaja Reja. Studium o utworze, Wrocław 2003.
Korolko M., Główne daty życia i twórczości, [w:] A. Brückner, Mikołaj Rej, Warszawa 1988.
Korolko M., Wereszczyński Józef, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, Warszawa 1984.
Krzyżanowski J., Paralele. Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru, Warszawa 1977.
Krzyżanowski J., W wieku Reja i Stańczyka. Szkice z dziejów Odrodzenia w Polsce, Warszawa 1958.
Kuran M., Mikołaj Rej w opinii polskiej kontrreformacji (na przykładzie „Postylli katolicznej” Jakuba Wujka), [w:] Mikołaj Rej – w pięćsetlecie urodzin, cz. 2: Interpretacje, recepcja, red. J. Okoń, współudział M. Bauer, M. Kuran, M. Mieszek, Łódź 2005.
Kuran M., Traktat moralny i … Staropolska encyklopedia pijaństwa – O „Gościńcu pewnym niepomiernym moczygębom a omierzłym wydmikuflom świata tego…” Józefa Wereszczyńskiego. (Między wolą boską a ludzkimi pragnieniami), [w:] Ars bene vivendi. Studia ofiarowane Profesorowi Maciejowi Włodarskiemu w 70. rocznicę urodzin, red. E. Buszewicz, L. Grzybowska, Kraków 2017.
Maciuszko J. T., Mikołaj Rej. Zapomniany teolog ewangelicki z XVI w., Warszawa 2002.
Mecherzyński K., Historia wymowy w Polsce, t. 2, Kraków 1856.
Mrowcewicz K., Przeszłość to dziś. Literatura. Język. Kultura. I klasa liceum i technikum, cz. 2, Warszawa 2004.
Niemcewicz J. U., Jan z Tęczyna. Powieść historyczna, wyd. K. J. Turowski, Sanok 1855 (pierwodruk 1825).
Niemcewicz J. U., Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Paryż–Petersburg 1858.
Niesiecki K., Herbarz polski, t. 9, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1842 (pierwodruk: Korona Polska, t. 4, Lwów 1743).
Nieznanowski S., Recepcja Reja w literaturze staropolskiej, [w:] Mikołaj Rej. W czterechsetlecie śmierci, red. T. Bieńkowski, J. Pelc, K. Pisarkowa, Wrocław 1971.
Nowak Z., Kontrreformacyjna satyra obyczajowa w Polsce XVII wieku, Gdańsk 1968.
Nowak-Dłużewski J., Pogłosy „Przemowy krótkiej do poćciwego Polaka stanu rycerskiego” Mikołaja Reja w literaturze w. XVI i pierwszej połowy w. XVII, [w:] J. Nowak-Dłużewski, Studia i szkice, Warszawa 1973.
Okoń J., Rej romantyków, Rej pozytywistów, [w:] Mikołaj Rej – w pięćsetlecie urodzin, cz. 2: Interpretacje, recepcja, red. J. Okoń, współudział M. Bauer, M. Kuran, M. Mieszek, Łódź 2005.
Panasiuk A., Wereszczyn. Śladami zapomnianej historii, Warszawa 2011.
Paprocki B., Herby rycerstwa polskiego, Kraków 1584.
Pieniążek Cz., O życiu i dziełach Mikołaja Reja z Nagłowic, Lwów 1905.
Ptaszycki S., Mikołaj Rej z Nagłowic i ks. Józef Wereszczyński. Ustęp z większej całości, Wilno 1879.
Rey (Rej) Mikołaj h. Oksza, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 31, red. E. Rostworowski, Wrocław 1998.
Rzepnicki F., Vitae Praesulum, t. 3, Posnaniae 1763.
Sitkowa A., Bartosz Paprocki o Józefie Wereszczyńskim w „Herbach rycerstwa polskiego”, [w:] Sarmackie theatrum, t. 3: Studia historycznoliterackie, red. R. Ocieczek, M. Walińska, Katowice 2006.
Sitkowa A., Józef Wereszczyński jako czytelnik „nowości wydawniczych”, [w:] Sarmackie theatrum, t. 8: W poszukiwaniu nowości, red. M. Barłowska, M. Walińska, Katowice 2020.
Sitkowa A., O literackich wizerunkach ojców renesansowych pisarzy, [w:] Sarmackie theatrum, t. 7: W kręgu rodziny i prywatności, red. M. Jarczykowa, R. Ryba, Katowice 2014.
Sitkowa A., O niemieckim źródle „Gościńca pewnego” Józefa Wereszczyńskiego, „Wortfolge/Szyk słów” 2017, nr 1.
Sitkowa A., O pisarstwie Józefa Wereszczyńskiego. Wybrane problemy, Katowice 2006.
Sitkowa A., Wprowadzenie, [w:] J. Wereszczyński, Gościniec pewny niepomiernym moczygębom a omierzłym wydmikuflom świata tego do prawdziwego obaczenia a zbytków swych pohamowania. Z Pisma świętego i z rozmaitych autorów zebrany i wydany, oprac. A. Sitkowa, Lublin 2014.
Sitkowa A., Wydawnicze losy spuścizny drukowanej Józefa Wereszczyńskiego, [w:] Przestrzenie kultury i literatury. Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Krystynie Heskiej-Kwaśniewicz na pięćdziesięciolecie pracy naukowej i dydaktycznej, red. E. Gondek, I. Socha, współudział B. Pytlos, Katowice 2012.
Sokolski J., Uwagi o antywzorcach zachowań biesiadnych w literaturze staropolskiej, [w:] Smak biesiady. Antropologiczne szkice o kulturze szlacheckiej i współczesnej, red. J. Eichstaedt, Ożarów 2000.
Starnawski J., Mikołaj Rej, Kraków 1970.
Starnawski J., „Postylla” Wujka wobec „Postylli” Reja, [w:] J. Starnawski, Pisarze jezuiccy w Polsce (wiek XVI–XIX). Studia i materiały, Kraków 2007.
Sulisz W., W Wereszczynie „dobrze pił i jadł” Mikołaj Rej, „Dziennik Wschodni” 2021, 30 X, https://www.dziennikwschodni.pl/kuchnia/wereszczyn-na-widelcu,n,1000297874.html [dostęp: 14 lutego 2023].
[Tłusty literat], [w:] Sensacje z dawnych lat, oprac. R. Kaleta, Wrocław 1986.
Tuwim J., Polski słownik pijacki i antologia bachiczna, Warszawa 1991.
Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Gmiterek, R. Szczygieł, Kórnik 1992.
Walecki W., Święty Rej. Dwa przypomnienia: o człowieku i o pisarzu, [w:] Mikołaj z Nagłowic. Sylwetka – twórczość – epoka, red. M. Garbaczowa, Kielce 1997.
Weintraub W., Paradoksy „poćciwości” Reja, „Pamiętnik Literacki” 1969, z. 4.
Wereszczyn, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 15, cz. 2, red. B. Chlebowski, J. Krzywicki, wg planu F. Sulimierskiego, Warszawa 1902.
Wereszczyński J., Instrukcyja albo Nauka o spowiedzi, jakim sposobem powinien ją każdy chrześcijański człowiek czynić Panu Bogu, Kraków 1585.
Wereszczyński J., Kazania, Petersburg 1854.
Wereszczyński J., Kazanie na dzień zaduszny, w którym się pokazuje, iż czyściec jest prawdziwie, z dowodem Pisma świętego, tak Starego jako i Nowego Zakonu, Kraków 1585.
Wereszczyński J., Kazanie przy przyjmowaniu świątości małżeństwa, Kraków 1585.
Wereszczyński J., Wizerunk na kształt kazania uczyniony o wzgardzie śmierci i świata tego nędznego, tudzież też o chwale onego a wdzięcznego Królestwa Niebieskiego, Kraków 1585.
Windakiewicz S., Mikołaj Rej z Nagłowic, Lublin 1922.
Wiśniewska H., Mikołaj Rej jako wzorzec dla pisarza Józefa Wereszczyńskiego (syna podsędka chełmskiego), „Białostockie Archiwum Naukowe” 2008, nr 8. https://doi.org/10.15290/baj.2008.08.16
Wiśniewska H., Renesansowe życie i dzieło Sebastiana Fabiana Klonowicza, Lublin 1985.
Witczak T., Spór o „Żywot i sprawy poćciwego ślachcica polskiego Mikołaja Reja z Nagłowic”, „Pamiętnik Literacki” 1975, z. 2.
„Z duchem w rozmawianiu”. Szesnastowieczna proza polska, oprac. W. Walecki, Kraków–Nowy Wiśnicz 1991.
Zdanowicz A., Rys dziejów literatury polskiej, t. 1, oprac. L. Sowiński, Wilno 1874.
Ziomek J., Renesans, Warszawa 1980.
