Magia i religia w świecie starożytnych Greków (zarys problematyki)

Autor

  • Joanna Rybowska Uniwersytet Łódzki

DOI:

https://doi.org/10.18778/1733-0319.23.03

Słowa kluczowe:

Greek magic, religion, magicians, purifiers, beggar-priests, seers, charlatans, curse tablets (katadesmoi)

Abstrakt

In the works of anthropologists, ethnologists and sociologists of the 19th and 20th centuries, we may notice their efforts to distinguish magic, on the one hand, from religion, and on the other, from science. One of the criteria, which set the boundaries between these field was the way, in which a community understood god/divinity. This, among others, enabled the identification of the three ‘ideal stages’ in the development of human culture: magical, religious and metaphysical-philosophical. This article is an attempt to analyse to what extent modern definitions of religion and magic can be applied in regard of ancient Greek culture. The surviving literary sources and other artefacts, which provide us with information on this culture, suggest that these stages, distinguished by modern researchers, never seemed to exist in ‘pure form’ in ancient Greek culture, but rather they intermingled and, at times barely noticeably, switched from one stage to another. Religion, magic and science not only functioned side-by-side, but they permeated and complemented each other.

Biogram autora

Joanna Rybowska - Uniwersytet Łódzki

dr hab. Joanna Rybowska (Uniwersytet Łódzki) – Assistant Professor at the Chair of Hellenistic and Religious Studies in the Department of Classical Philology University of Lodz. As the president of the Łódź Circle of the Polish Philological Society, and later renamed as the Łódź Branch of the Polish Philological Society as well as a member of the board of the Polish Philological Society, she coordinates the activities of the branch in Łódź, but also cooperates with scholars from other research centres. In 2019, she obtained her habilitation degree on the basis of her monograph Piety and Impiety in Ancient Culture. The monograph presents a broad discussion on the meaning of religion and its place in the culture of ancient Greeks; it analyses various testimonies featuring the mutual relations between men and the gods and is an attempt to explain the development of these relations, their perception and description.

Bibliografia

Allen, T.W. (red.) (1917–1919). Homeri Odyssea: Homeri Opera, t. 3–4. Oxford: Clarendon Press.
Google Scholar

Homolle, T. (1901). “Inscriptions d’Amorgos”. Bulletin de Correspondance Hellénique 25. 412–430.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.3406/bch.1901.3395

Krąpiec, A. et al. (1996). Arystoteles, Metafizyka, t. 1. Lublin: KUL.
Google Scholar

Munro, D.B., Allen, T.W. (red.) (1920). Homeri Ilias. Homeri Opera, t. 1–2. Oxford: Clarendon Press.
Google Scholar

Murray, G. (red.) (1902–1909). Euripidis Fabulae, t. I–III. Oxford: Clarendon Press.
Google Scholar

Bednarczyk, A. (1992). „System filozoficzno-lekarski Galena (130–200): Pojęcie duszy.” Analecta 1/2. 81–121.
Google Scholar

Biernat, P. (2017). Platon, Państwo. W: P. Biernat (red.). Ofiara w Grecji starożytnej w świetle danych filologicznych. Corpus Platonicum, Corpus Hippocraticum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa. 127–147.
Google Scholar

Gajda-Krynicka, J. (1993). Jamblich, O życiu pitagorejskim. Wrocław: Wydawnictwo Epsilon.
Google Scholar

Głombiowski, K. et al. (2014). Ksenofont, Wychowanie Cyrusa. Wrocław: ISKŚiO UWr.
Google Scholar

Hammer, S. (1954). Herodot, Dzieje. Warszawa: Czytelnik.
Google Scholar

Jeżewska, K. (1999). Homer, Iliada. Warszawa: Prószyński i S-ka.
Google Scholar

Kornatowski, W. (1960). Cyceron, O naturze bogów; O wróżbiarstwie; O przeznaczeniu. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Google Scholar

Krońska, I. et al. (1982). Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy sławnych filozofów. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Google Scholar

Leśniak, K. (1972). Materialiści greccy w epoce przedsokratejskiej. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Google Scholar

Sękowski, J. (1999). Apologia czyli w obronie własnej. Księga o magii. Warszawa: Prószyński i ska.
Google Scholar

Wesoły, M. (2008). O świętej chorobie. W: Hippokrates. Wybór pism, t. 1. Warszawa: Prószyński i ska.
Google Scholar

Witwicki, W. (2006). Platon, Dialogi. Warszawa: Unia Wydawnicza „Verum”.
Google Scholar

Wypustek, A. (1997). „[Inskrypcja z Amorgos] Grecko-rzymska literatura magiczna… jako literatura”. Poznańskie Studia Polonistyczne 24. 251.
Google Scholar

Angutek, D. (2006). „Idea ruchu u milezyjczyków i Heraklita – hipoteza wyjaśniająca”. Nowa Krytyka. Czasopismo Filozoficzne, http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article303 [data dostępu 8.11.2015].
Google Scholar

Audollent, A. (1967). Defixionum tabellae, quotquot innotuerunt tam in Graecis Orientis quam in totius Occidentis partibus praeter Atticas in Corpore Inscriptionum Atticarum editas. Frankfurt: Minerwa.
Google Scholar

Banek, K. (2013). W kręgu Hermesa Trismegistosa. Warszawa: Okultura.
Google Scholar

Beerden, K. (2013). Worlds Full of Sings: Ancient Greek Divination in Context. Leiden: Brill.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1163/9789004256309

Biernat, P. (2013). „«Skoro tak czynią, czyż nie są straszni w oczach bogów?» – wędrowni specjaliści rytualni w oczach autora De morbo sacro”. Iuvenilia Philologorum Cracoviensium, t. VI, Źródła Humanistyki Europejskiej 6. 27–41.
Google Scholar

Bremmer, J.N. (1999). „The Birth of Term «Magic»”. Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik. 126. 1–12.
Google Scholar

Bremmer, J.N. (2004). Divination. W: Brill’s New Pauly: Encyclopaedia of the Ancient World 4. 569–574.
Google Scholar

Bremmer, J.N. (2010). “Manteis, Magic, Mysteries and Mythography”. Kernos 23. 13–35.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4000/kernos.1559

Bremmer, J.N. (2016). Ancient Necromancy: Fact or Fiction? W: Bielawski, K. (red.). Mantic Perspectives. Oracles, Prophecy and Performance. Gardzienice–Lublin–Warszawa: Ośrodek Praktyk Teatralnych „Gardzienice”, Wydział Artes Liberales UW. 119–141.
Google Scholar

Brown, N.O. (1969). Hermes the Thief. The Evolution of a Myth. New York: Vintage Books.
Google Scholar

Buchowski, M. (1986). Magia. Jej funkcje i struktura. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Google Scholar

Buchowski, M. (2005). “Odmienność magii i religii”. W drodze 383/7. 57–67.
Google Scholar

Burkert, W. (2005). Divination: Mantik in Griechenland. W: Thesaurus Cultus et Rituum Antiquorum III. Los Angeles: The J. Paul Getty Museum. 1–51.
Google Scholar

Collins, D. (2008). Magic in the Ancient Greek World. Malden, MA: Blackwell.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1002/9780470696453

Cotter, W. (1999). Miracles in Greco-Roman Antiquity: A Sourcebook. New York: Routledge.
Google Scholar

Cunningham, G. (1999). Religion and Magic. Approaches and Theories. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Google Scholar

Dickie, M.W. (2003). Magic and Magicians in the Greco-Roman World. London–New York: Routlege.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4324/9780203164303

Dufault, O. (2017). Who wrote Greek Curse Tablets? W: Evans, R. (red.). Prophets and Profits. Ancient Divination and Reception. London–New York: Routlege. 1–20.
Google Scholar

Eidinow, E. (2007). Oracles, Curses, and Risk among the Ancient Greeks. Oxford: Oxford University Press.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199277780.001.0001

Faraone, C.A. (1991). The Agonistic Context of Early Greek Binding Spells. W: Faraone, C.A., Obink, D. (red.). Magika Hiera: Ancient Greek Magic and Religion. Oxford: Oxford University Press. 3–32.
Google Scholar

Faraone, C.A. (2009). „Stopping Evil, Pain, Anger, and Blood: The Ancient Greek Tradition of Protective Iambic Incantations”. Greek, Roman and Byzantine Studies 49/2. 227–255.
Google Scholar

Gager, J.G. (1992). Curse Tablets and Binding Spells from the Ancient World. New York–Oxford: Oxford University Press.
Google Scholar

Gajda, J. (1986). Prawo natury i umowa społeczna w filozofii przedsokratejskiej. Wrocław: Wydawnictwo UWr.
Google Scholar

Garcia-Teijeiro, M. (1993). „Religion and Magic”. Kernos 6. 123–138.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4000/kernos.542

Gordon, R. (1987). „Aelian’s Peony: the Location of Magic in Graeco-Roman Tradition”. Comparativ Criticism 9. 59–95.
Google Scholar

Halliday, W.R. (1913). Greek Divination: a Study of its Methods and Principles. London: Macmillan.
Google Scholar

Hubert, H., Mauss, M. (1973). Zarys ogólnej teorii magii. Przeł. M. Król. W: Mauss, M. Socjologia i antropologia. Przeł. M. Król, K. Pomian, J. Szacki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Google Scholar

Jastrzębski, M. (2014). Wczesna filozofia grecka jako archaiczna droga do nieśmiertelności. Próba rekonstrukcji. Białystok: Niepaństwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna.
Google Scholar

Jerzak-Gierszowska, T. (1995). Religia a magia. Klasyczne koncepcje antropologiczne. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Google Scholar

Johnston, S.I., Struck, P.T. (red.) (2005). Mantikê: Studies in Ancient Divination. Leiden–Boston: Brill.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1163/9789047407966

Jong de, A.F. (1997). Traditions of the Magi: Zoroastrianism in Greek and Latin Literature. Leiden–New York–Cologne: Brill.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1163/9789004301467

Kerényi, K. (1993). Hermes przewodnik dusz. Przeł. J. Prokopiuk. Warszawa: Wydawnictwo Sen.
Google Scholar

Kracik, J. (2012). Chrześcijaństwo kontra magia. Historyczne perypetie. Kraków: Wydawnictwo M.
Google Scholar

Krokiewicz, A. (1947). Studia orfickie. Warszawa: Biblioteka Meandra, 3.
Google Scholar

Laferrièr, C.M. (2019). Hermes among Pan and Nymphs on Fourth – Century Votive Reliefs. W: Strauss, J., Miller, J. (red.). Tracking Hermes, Pursuing Mercury. Oxford: Oxford University Press. 31–48.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1093/oso/9780198777342.003.0003

Lengauer, W. (1994). Religijność starożytnych Greków. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Google Scholar

Lengauer, W.; Stebnicka, K. (1994). „Empedokles i jego «Katharmoi»”. Ars Regia 1/6. 18–30.
Google Scholar

Lévi-Strauss, C. (2000). Antropologia strukturalna. Przeł. K. Pomian. Warszawa: Wydawnictwo KR.
Google Scholar

Lévi-Strauss, C. (2001). Myśl nieoswojona. Przeł. A. Zajączkowski. Warszawa: Wydawnictwo KR.
Google Scholar

Luck, G. (1985). Arcana Mundi. Magic and Occult in the Greek and Roman Worlds. Baltimore: John Hopkins University Press.
Google Scholar

Ługiewicz, A. (2001). „Antyczna magia i religia”. Przegląd Religioznawczy 2. 3–18.
Google Scholar

Malinowski, B. (1900). Dzieła, t. 7. Mit, magia, religia. Przeł. B. Leś, D. Praszałowicz. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Google Scholar

Ogden, D. (2001). Greek and Roman Necromancy. Princeton: Princeton University Press.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1515/9780691207063

Oświecimski, S. (1989). Zeus daje tylko znak Apollo wieszczy osobiście. Starożytne wróżbiarstwo greckie. Wrocław: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
Google Scholar

Parker, R. (1985). Pleasing Thighs: Reciprocity in Greek Religion. W: Gill, C., Postlethwaite N., Seaford R. (red.). Reciprocity in Ancient Greece. Oxford: Clarendon Press. 105–125.
Google Scholar

Parker, R. (1995). Greek States and Greek Oracles. W: Cartledge, P.A., Harvey, F.D. (red.). Crux: Essays Presented to G.E.M. de Ste. Croix on his 75th Birthday. History of Political Thought VI ½. Sidmouth: Duckworth. 298–326.
Google Scholar

Parker, R. (1996). Miasma. Pollution and Purification in Early Greek Religion. Oxford: Oxford University Press.
Google Scholar

Pawłowski, K. (2002). Apulejusz z Madaury, O bogu Sokratesa; O Platonie i jego nauce; O świecie oraz Pseudo-Apulejusz, Asklepiusz czyli Rozmowa z Hermesem Trismegistosem. Warszawa: Wydawnictwo Naukwe PWN.
Google Scholar

Pettersson, O. (1957). “Magic – Religion: Some Marginal Notes to an Old Problem”. Ethnos. Journal of Anthropology 22 (3/4). 109–119.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1080/00141844.1957.9980840

Posacki, A. (2009). Okultyzm, magia, demonologia. Kraków: Wydawnictwo M.
Google Scholar

Przybyłek, M. (2011). „Sanktuarium Asklepiosa w Epidauros”. Collectanea Philologica 14. 105–118.
Google Scholar

Rybowska, J. (2014). Dionizos. Agathos Daimon. Kraków–Łódź: Tyniec. Wydawnictwo Benedyktynów, Seria: Homini, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Google Scholar

Rybowska, J. (2015). Hekate – bogini o wielu twarzach. W: Pietrzak-Thébault, J., Cybulski, Ł. (red.). Czary, alchemia, opętanie w kulturze na przestrzeni stuleci. Studia przypadków. Warszawa: Wydawnictwo UKSW.
Google Scholar

Rybowska, J. (2017). Zbożność i bezbożność w kulturze Greków. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Google Scholar

Sieradzan, J. (2005). „O względności pojęć «magii i religii»”. Lud 89. 13–50.
Google Scholar

Sieradzan, J. (2011). Sokrates magos. Autsajderstwo, magia, charyzma w kontekście antropologii symbolicznej Viktora Turnera. Warszawa: ENTEIA. Wydawnictwo Psychologii i Kultury.
Google Scholar

Skarbek-Kazanecki, J. (2017). „Grecki bóg Hermes i bogini wedyjska Sarama w aspekcie porównawczym”. Collectanea Philologica XX. 22–25.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1733-0319.20.02

Stroszeck, J. (2004) Divine Protection for Shepherd and Sheep Apollon, Hermes, Pan and their Christian Counter St. Mamas, St. Themstocles and St. Modestos. PECUS. Red. B. Santillo Frizell, Rome: The Swedish Institute in Rome. Projects and Seminars, 1. http://www.isvroma.it/public/pecus/stroszeck.pdf [data dostępu 11.09.2019].
Google Scholar

Szczerba, W. (2014). Koncepcja wiecznego powrotu. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Google Scholar

Szyjewski, A. (2008). Etnologia religii. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
Google Scholar

Tambiah, S.J. (2007). Magia, nauka, religia a zakres racjonalności. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Google Scholar

Trzcionkowski, L. (2005). Wieszczący głos Orfeusza. W: Bielawski K. (red.). Perspektywy mantyczne: wyrocznie, proroctwa i performatyka. Gardzienice–Lublin–Warszawa: Ośrodek Praktyk Teatralnych „Gardzienice”. Wydział Artes Liberales UW. 145–170.
Google Scholar

Trzcionkowski, L. (2013). Bios~Thanatos~Bios. Semiofory orfickie z Olbii i kultura polis. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa.
Google Scholar

Versnel H.S. (1981). Religious Mentality in Ancient Prayer. W: Versnel H.S. (red.). Faith, Hope and Worship: Aspects of Religious Mentality in the Ancient Word. Leiden: Brill. 1–64.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1163/9789004296695_002

Versnel H.S. (1991). “Some Reflections on the Relationship Magic – Religion”. Numen 38. 177–197.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1163/156852791X00114

Versnel H.S. (2002). Writing Mortals and Reading Gods: Appeal to the Gods as a Duel Strategy for Social Control. W: Cohen D. (red.). Demokratie, Recht und soziale Kontrolle im klassischen Athen. München: Oldenburg. 37–76.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1524/9783486594522-005

West, M.L. (2007). Indo-European Poetry and Myth. Oxford: Oxford University Press.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199280759.001.0001

Wierciński, A. (2000). Magia i religia. Szkice z antropologii religii. Kraków: Nomos.
Google Scholar

Wiszowata, M. (2012). „Antyczne tradycje o życiu Hippokratesa”. Wratislaviensium Studia Classica I/32. 151–179.
Google Scholar

Wypustek, A. (2001). Magia antyczna. Wrocław: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
Google Scholar

Zieliński, T. (1920). Hermes Trismegistos. Studjum z cyklu: Współzawodnicy chrześcijaństwa. Zamość: Zygmunt Pomarański i Spółka.
Google Scholar

Zimoń, H. (2011). „Terminy «magia» i «czarownictwo» w świetle badań etnologicznych i religioznawczych”. Roczniki Teologii Fundamentalnej i Religiologii 3/58. 167–197.
Google Scholar

Pobrania

Opublikowane

2020-12-18

Jak cytować

Rybowska, J. (2020). Magia i religia w świecie starożytnych Greków (zarys problematyki). Collectanea Philologica, (23), 23–51. https://doi.org/10.18778/1733-0319.23.03

Numer

Dział

Articles