Collectanea Philologica, XXVII, 2024: 259–287
https://doi.org/10.18778/1733-0319.27.18

Anna DZIAŁAK-SZUBIŃSKA ^*

Uniwersytet Warszawski

https://orcid.org/0000-0001-8576-1674

W obronie infanta Edwarda – druki z kolekcji Portugalskiej Biblioteki Narodowej [Biblioteca Nacional de Portugal] i wybrane aspekty ramy literacko-wydawniczej

Defending D. Duarte of Portugal – Prints from the Collection of National Library of Portugal [Biblioteca Nacional de Portugal] and its Paratexts

This paper focuses on one important aspect of the Post(-Restoration) period (1640–1668) in Portugal, i.e. the defense of D. Duarte of Portugal (1605–1649), brother of the Portuguese king, John IV. As the Restoration War set two kingdoms – Spain and Portugal against each other – D. Duarte was kept prisoner in the Castello Sforzesco in Milan. The paper examines a literary aspect of D. Duarte’s story. It is based on a corpus retrieved from the National Library of Portugal that contains 19 texts published between 1641 and 1652, in different languages, and representative of different literary genres. Following Gustavo Kelly de Almeida (2011), who analysed a similar corpus at the National Library of Brasil [Biblioteca Nacional do Brasil], and Vanda Anastácio’s (2007) insights, the paper shows how the prints uphold the fight to liberate D. Duarte of Portugal. To make it clear, the paper offers a paratextual study of selected prints. At the same time the paper studies the importance of fixed formulas and topoi versus political utility and individualised elements.

Keywords: D. Duarte of Portugal, Post(-restoration), history of Portugal, paratexts
Słowa klucze: infant Edward, (post)restauracja, historia Portugalii, rama literacko-wydawnicza

Wstęp

W artykule przyglądam się jednemu z epizodów portugalsko-hiszpańskiej wojny o restaurację (1640–1668) – portugalskim staraniom o uwolnienie infanta Edwarda (1605–1649), brata króla Jana IV Braganzy. Infant był więziony przez osiem lat w mediolańskim zamku Sforzów, a istotne wsparcie dla działań dyplomatycznych stanowiła literatura (Kelly de Almeida 2011). Trzeba tu bowiem pamiętać, że w toku długotrwałego konfliktu zbrojnego, Portugalia i Hiszpania korzystały ze wsparcia wielu pisarzy.

W artykule skupiam się na walce o uwolnienie infanta widzianej właśnie przez pryzmat tematycznych druków portugalskich z Portugalskiej Biblioteki Narodowej [Biblioteca Nacional de Portugal]. Korpus do analizy stanowi dziewiętnaście tekstów wydanych drukiem w latach 1641–1652. Druki te zostały przygotowane i opublikowane w różnych językach i przynależą do różnych gatunków literackich. Podążając za ustaleniami Gustava Kelly’ego de Almeidy (2011), pokazuję, jak teksty te wpisują się w sprawę infanta Edwarda. W ramach analizy przyglądam się bliżej adresom wydawniczym, kwestiom językowym i tematyce druków. Następnie proponuję szczegółowe studium wybranych elementów ramy literacko-wydawniczej, w szczególności prologów i dedykacji. Pokazuję – w oparciu o wybrane teksty z korpusu – w jaki sposób autorzy wykorzystali potencjał elementów wprowadzających do walki o wolność infanta. Uwypuklam także wspierającą rolę wybranych elementów paratekstualnych. Zwracam wreszcie uwagę na tradycyjne zabiegi retoryczne, sięgające korzeniami czasów antycznych. Elementem analizy jest zatem także nowożytna adaptacja klasycznych modeli.

Kontekst historyczny

W latach 1580–1640 Portugalia i Hiszpania były połączone unią personalną. Po wygaśnięciu głównej linii rodzimej portugalskiej dynastii Avis, walkę o portugalski tron wygrał spokrewniony z ostatnim portugalskim monarchą Filip II Habsburg – syn Karola V i portugalskiej infantki, Izabeli. Cezura końcowa unii to 1 grudnia 1640 roku. To wtedy miał miejsce zamach stanu, który wyniósł do władzy Jana, księcia Braganza. Ten zaś objął tron jako Jan IV i zainaugurował nową dynastię – Braganzów. W następstwie przewrotu, Portugalia i Hiszpania znalazły się w stanie wojny, która, jak już wiemy, trwała dwadzieścia osiem lat.

Wojna o restaurację to wiele różnych wydarzeń, mikrokonfliktów i wątków: starcia zbrojne, zabiegi dyplomatyczne, zamachy... Ivo Delgado (1986: 91) zaznacza jednak, że to historia infanta Edwarda jest jednym z najbardziej poruszających epizodów wojny hiszpańsko-portugalskiej. Edward brał udział w wojnie trzydziestoletniej, na służbie u Ferdynanda III, gdy Jan IV został ogłoszony królem Portugalii. Nie zdążył wrócić do ojczyzny: cesarz pozbawił go wolności, a następnie przekazał Hiszpanom. Infant najpierw był przetrzymywany w Passau, następnie w Gratzu, a ostatecznie został przewieziony do Mediolanu i tam odizolowany w zamku Sforzów. Infant, świadom swojego położenia, zabiegał o uwolnienie. Jeszcze z Gratzu wysłał list do Cesarza podkreślając, że spotkała go wielka niesprawiedliwość. Wyrażał także obawy o swoje dalsze losy, tj. o przeniesienie do Mediolanu i wskazywał, że takie traktowanie stanowi naruszenie praw gościnności i wiary (list datowany na 6 marca 1642 roku, Ayres 1918: 34). Korespondencja dotycząca infanta płynęła zresztą szerokim strumieniem, a w samą sprawę uwolnienia było zaangażowane szerokie grono osób, wśród których prym wiódł hrabia Vidigueira, markiz Niza – Vasco Luís da Gama. Był on portugalskim ambasadorem w Paryżu w latach 1642–1646 oraz 1647–1649 i realizował oficjalne instrukcje dotyczące uwolnienia infanta (więcej o ambasadzie w Paryżu por. Prestage 1919; zob. też Kelly de Almeida 2011). Liczono na to, że uwolnienie infanta uda się wynegocjować podczas rozmów kończących wojnę trzydziestoletnią. Zabiegano też o wsparcie Karola I Stuarta, oferując mu broń przydatną w walce z Parlamentem^[1], a także produkty spożywcze typowe dla Portugalii: wino z Madery, rodzynki, etc. (Prestage 1916: 25–26; BPE-RES cod. CVI/2-8: fol. 23v-24r). W sprawie mediowała również chociażby Francja, oczywiście za stosownym wynagrodzeniem (Freire Costa, Soares da Cunha 2006: 230). Pomimo wielkiego zaangażowania, ten epizod wojny o restaurację nie skończył się przysłowiowym happy endem. Walka o uwolnienie infanta trwała praktycznie aż do jego śmierci we wrześniu 1649: umowa dotycząca warunków zwolnienia z zamku Sforzów w Mediolanie została sygnowana zaledwie miesiąc wcześniej (Freire Costa, Soares da Cunha 2006: 230).

Korpus z Portugalskiej Biblioteki Narodowej

Przyjrzyjmy się teraz korpusowi z Portugalskiej Biblioteki Narodowej (zob. Aneks l). Skupimy się na następujących elementach:

• język druków;
• adresy wydawnicze, w tym autor i drukarz, a także osoby, którym prace są dedykowane;
• kwestie związane z cenzurą;
• tematyka i okoliczności wydania (uwięzienie infanta, przeniesienie do Mediolanu, zabiegi o uwolnienie, śmierć, etc.);
• perswazyjny wymiar tytułów prac.

W Portugalskiej Bibliotece Narodowej, jak już wspomniałam, znajdziemy co najmniej dziewiętnaście okolicznościowych druków poświęconych infantowi. Wyselekcjonowane pozycje są w większości powiązane z hasłem przedmiotowym Infante Duarte^[2]. Hasło odpowiada 108 rekordom z katalogu on-line^[3] przy czym nie wszystkie są związane z interesującym nas tu bohaterem. Dodatkowo nie wszystkie prace, które traktują o infancie są uwzględnione przy tak sformułowanym zapytaniu. Lista została zatem uzupełniona o pracę, którą udało się zidentyfikować podczas dodatkowych wyszukiwań. Infant Edward jest głównym bohaterem tych druków, ale należy pamiętać, że korpus można rozwinąć o teksty, które zawierają informacje o tej postaci, choć są poświęcone szerszym kwestiom, np. Lusitania Liberata (1645) Antóniego de Sousy de Macedo, którą także znajdziemy w Portugalskiej Bibliotece Narodowej (w większej liczbie egzemplarzy oraz w dwóch wariantach). Dodatkowo do korpusu można by także włączyć tematyczną rycinę ze względu na jej ścisłe powiązanie z konkretnymi drukami (zob. Aneks 1). O ile wszystkie zasoby drukowane z Portugalskiej Biblioteki Narodowej są zarejestrowane w katalogu on-line, inaczej przedstawia się sytuacja z zasobami rękopiśmiennymi: tu należy sięgnąć do kompletnego katalogu kartkowego. Wstępne rozeznanie pozwala jednak stwierdzić, że w Portugalskiej Bibliotece Narodowej znajdziemy tematyczne manuskrypty. Przy czym w artykule, ze względu na przyjętą optykę, skupiam się wyłącznie na typografii.

Przyglądając się dziewiętnastu pracom zidentyfikowanym w Portugalskiej Bibliotece Narodowej (por. Aneksy 1 i 2) widzimy, że:

• czternaście wydano drukiem w Lizbonie, jedną w Coimbrze, jedną w Paryżu. Dla pozostałych brak danych;
• jedna wyszła spod prasy drukarskiej w 1641 roku, po jednej w 1642, 1643 i 1645, trzy w 1649, sześć w 1650, po jednej w 1651 i 1652. Dla pozostałych dane nie są zaś precyzyjne: druki wyszły po 4.02.1641 lub po 3.09.1649 (identyfikacja za katalogiem Portugalskiej Biblioteki Narodowej. Jest ona związana z treścią tekstu nawiązującą bądź to do uwięzienia infanta, bądź to do jego śmierci) (zob. Aneks 2);
• większość druków jest wydana w języku portugalskim^[4] (zob. Aneks 2) – aż czternaście (w tym tłumaczone z łaciny); trzy po hiszpańsku; po jednym po łacinie i po francusku (w tłumaczeniu z hiszpańskiego^[5]);
• teksty są pisane zarówno wierszem, jak i prozą. Znajdziemy wśród nich następujące gatunki: elegia, manifest, pieśń, mowa, kazanie, panegiryk czy traktat. Teksty są zasadniczo perswazyjne, utrzymane w tonie pochwalnym;
• druki są różnej objętości: od bardziej obszernych po takie, które liczą zaledwie kilka kart. Łączy je natomiast format: 4o. Zaledwie jedna z prac ma format folio;
• każdemu rekordowi odpowiada konkretna liczba druków, a ta sięga nawet kilkunastu egzemplarzy, jak to ma miejsce w przypadku pracy Dioga de Aredy (zob. Aneks 1).^[6]

Większość druków jest wydana w języku portugalskim i prawdopodobnie zostały przygotowane na rodzimy rynek wydawniczy: wspierały walkę o wolność infanta „od wewnątrz”, mobilizowały i informowały. Przy czym fakt, że pięć z dziewiętnastu druków, a więc 26%, zostało wydanych w językach obcych (łacina, francuski i hiszpański) wskazuje, że odbiorcą treści byli także obcokrajowcy, zarówno ci relatywnie przychylni portugalskiej sprawie (Francuzi), jak i wrodzy (Hiszpanie). Autorzy pragnęli dotrzeć do szerszej publiczności za pośrednictwem łaciny – choć tylko jeden tekst z korpusu jest napisany w tym języku, wśród tekstów portugalskojęzycznych znajdziemy takie, które mają równoległe wydania łacińskie. Jest to np. manifest Sousy Coutinha, który – jak wskazuje tytuł – stanowi tłumaczenie tekstu wydanego w Szwecji po łacinie przez drukarza Petera van Selowa: Reverendissimis ... dominis, ordinibus Sacri Romani imperij & eorum legatis, Ratisbonae congregatis ... Franciscus de Sousa Coutinius a consilliis (1641). Łacińskiej wersji nie posiada co prawda Portugalska Biblioteka Narodowa, ale dysponuje nią Królewska Biblioteka w Sztokholmie [Kungliga Biblioteket]^[7]. Z kolei według świadectwa Villa Real, jego hiszpański i francuski tekst to „rozbudowana i poprawiona” wersja Innocentis et liberi principis… Moniza de Carvalha (Galbarro García 2017: 22). Nadmieńmy, że portugalskojęzyczna praca Antóniego de Mirandy Henriquesa, Obelisco funebre ao serenissimo infante D. Duarte... zawiera komponenty poetyckie sporządzone w wielu językach europejskich, w tym po łacinie i po włosku. W korpusie są zatem także teksty, które miały przekonać do portugalskich racji obcokrajowców. Warto tu podkreślić, że odbiorcy zostają zidentyfikowani na poziomie tytułów lub innych elementów ramy literacko-wydawniczej. Są to zazwyczaj elity (np. książęta, królowie) i całe narody (republiki). Współgra z tym perswazyjny charakter manifestów.

Ważnych informacji dostarcza już kilka pierwszych kart dzieł i dziełek. Vanda Anastácio (2007), analizując pamflety z tego okresu, zwróciła uwagę na osoby stojące za drukami, a więc m.in. drukarzy, nakładców, autorów. Zauważyła także ich silne związki z królem Janem IV. Podążmy zatem za jej obserwacjami i zaaplikujmy je do naszego korpusu. I tak w drukach pojawiają się informacje o osobach, które poniosły koszty ich wydania. Są to Vicente de Lemos (dwukrotnie) i Lourenço Queirós (raz). Vicente de Lemos, określony jako mercador de libros i livreiro (handlarz książek, księgarz), jest połączony w katalogu Portugalskiej Biblioteki Narodowej z zaledwie czterema książkami, które wyszły spod prasy drukarskiej Manuela da Silvy i Antóniego Alvaresa w latach 1642–1649. Dwie z nich należą do naszego korpusu. Na większą uwagę zasługuje tu jednak Lourenço Queirós. Zgodnie z badaniami Fonseki (2019: 199), w latach 1641–1642 piastował on funkcję księgarza Braganzów i sfinansował wiele dzieł związanych tematycznie z portugalską restauracją. Na jego obecność na wielu drukach wydanych w tym okresie zwróciła uwagę wzmiankowana Vanda Anastácio (2007: 122–123). W istocie, zgodnie z katalogiem Portugalskiej Biblioteki Narodowej, drukarz figuruje w pięćdziesięciu jeden drukach jako ich sponsor. Należy też dodać, że wszystkie te druki pochodzą z lat 1641 i 1642, są więc w oczywisty sposób związane z początkiem wojny o restaurację. Ich tematyka, wskazana w tytułach, w większości także dotyczy Braganzów i wojny o restaurację. Wspomniana już Vanda Anastácio (2007: 122) zaznacza, że druki finansowane przez Queirósa są wydane przez grupę sześciu drukarzy. Samodzielne finansowanie takiej liczby publikacji, bez instytucjonalnego wsparcia, faktycznie stanowiłoby duże wyzwanie. Z drugiej strony, tak wysoka liczba wydaje się też wskazywać na zapotrzebowanie na tego typu treści, a więc na grono zainteresowanych czytelników.

W drukach dotyczących infanta Edwarda nie brakuje też przypisań do króla Jana IV czy osób związanych z dworem. Przykładowo: u Antóniego de Mirandy Henriquesa pojawia się João Nunes da Cunha, portugalski szlachcic, beneficjent restauracji, późniejszy wicekról Indii; Manuel Coelho de Carvalho dedykuje pracę m.in. Gasparowi de Faria Severimowi, ważnemu portugalskiemu politykowi; Bernardo de Braga, Luís de Sousa i Luís Marinho de Azevedo umieszczają zaś przypisanie do samego Jana IV. W drukach znajdziemy też relatywnie rozbudowane elementy dedykacyjne: przypadek np. Manuela Coelho de Carvalho. Takie przypisania to oczywista forma wkupienia się w łaski możnych tego świata. Obecność osób bliskich monarsze w dedykacjach (a konkretnie João Rodriguesa de Sá Menesesa) odnotowała już Anastácio (2007: 122). Przy czym badaczka sugerowała, że dedykacje te mogą być powiązane z patronatem nad dziełem.

Podobnie interesująca jest także kwestia autorstwa prac. Druki należące do korpusu wyszły spod piór wielu autorów, tak świeckich, jak i duchownych. Są to: Manuel das Chagas (1), Francisco de Sousa Coutinho (1), António Moniz de Carvalho (3), Luís Marinho de Azevedo (1), Jerónimo Correia (1), Manuel Coelho de Carvalho (2), Manuel Fernandes de Villa Real (1), Bento de Siqueira (1), Diogo de Areda (1), Timoteu de Seabra Pimentel (1), João de S. Bernardino (1), Francisco Velasco de Gouveia (1), Bernardo de Braga (1), Luís de Sousa (1)^[8], António de Miranda Henriques (1), António de Sousa de Macedo (1). Identyfikujemy w tym gronie siedmiu autorów duchownych, z różną afiliacją zakonną. Są oni autorami tekstów wydanych drukiem już po śmierci infanta: kazań i druków o charakterze żałobnym. Wśród tych nazwisk nie brak też osób blisko związanych z Janem IV, takich jak António de Sousa de Macedo i Francisco Velasco de Gouveia czy dyplomatów zasłużonych dla restauracji: António de Sousa de Macedo, António Moniz de Carvalho, Manuel Fernandes Villa Real, Francisco de Sousa Coutinho, a wśród nich osoby z kręgu wspomnianego już hrabiego Vidigueiry. O tym, że autorami pamfletów restauracyjnych bywają ludzie bliscy królowi także pisała już Vanda Anastácio (2007: 121–122) i wiązała ten fakt z domniemaną interwencją monarchy w proces wydawniczy. Autorzy, na których obecność zwróciła uwagę badaczka, pokrywają się częściowo z listą z analizowanego tu korpusu. Są to: Pais Viegas, Velasco de Gouveia, Pinto Ribeiro, Sousa de Macedo. Biorąc pod uwagę jak obszerny jest całościowy korpus restauracyjny, zaangażowanie tylu osób, w tym zaufanych i sprawdzonych ludzi, nie powinno dziwić. Zaznaczmy przy tym, że autorzy z listy nie należą do tzw. kanonu literatury portugalskiej^[9]: nie są to najbardziej rozpoznawalni barokowi literaci, choć nie brakuje w tym gronie autorów „płodnych” i znaczących w kontekście siedemnastowiecznym. Za przykład może służyć António de Sousa de Macedo. To oczywiście nie oznacza, że w obronę restauracji byli zaangażowani literaci niszowi czy mniej zdolni. Janowi IV, mniej lub bardziej świadomie, służyli także autorzy wybitni, jak poetka siostra Violante do Céu.

Przyglądając się profilowi drukarzy również jesteśmy w stanie poczynić interesujące obserwacje (zob. Aneks 2). Drukarze, którzy są odpowiedzialni za omawiane tu druki to: António Álvares, Manuel Coelho de Carvalho i Domingos Lopes Rosa – dla dwóch pozycji, Jorge Rodrigues, Jean Paslé, Lourenço de Anvers dla jednej, Craesbeeck w aż 6 przypadkach. Dla reszty druków brak danych. Profil drukarzy portugalskich zidentyfikowanych w ramach korpusu nie wydaje się przypadkowy. Przykładowo, Craesbeeckowie to jedna z najaktywniejszych portugalskich rodzin związanych z drukiem. Zasadniczo drukarze tacy jak Paulo Craesbeeck, Domingos Lopes Rosa, Lourenço de Anvers czy António Álvares, zgodnie z badaniami Anastácio (2007: 122–123), należą do nielicznego skądinąd grona najważniejszych drukarzy tego okresu, a ich działalność można powiązać z restauracją. Zidentyfikowany drukarz francuski, Jean Paslé, jest z kolei paryskim drukarzem i księgarzem aktywnym w latach 40. i 50. XVII wieku^[10], a jego nazwisko pojawia się w ponad dwudziestu rekordach z Francuskiej Biblioteki Narodowej [Bibliothèque Nationale de France], wśród których nie brakuje druków tematycznie związanych z kwestiami dyplomatycznymi. To także spod jego prasy wyszło francuskie wydanie Eneidy, a konkretnie druga część, obejmująca sześć ksiąg (Duron 2021: 11).

W niektórych przypadkach zwracają uwagę niepełne zestawy danych na kartach tytułowych (np. brak wydawcy, brak autora). Z drugiej strony znajdziemy też edycje bardziej dopracowane, posiadające dodatkowe elementy, jak wydane po francusku Le prince vendu, ou contract de vente de la personne du Prince… (1643) Manuela Fernandesa Villa Real, które zawiera rycinę przedstawiającą infanta i symbole odnoszące się do jego losu (np. pieniądze, które wskazują, że został przekazany Kastylijczykom w zamian za konkretną sumę (por. Kelly de Almeida 2011: 11)^[11]. Rycinie towarzyszy także krótki wierszowany utwór poetycki.

W XVII-wiecznej Portugalii wszystkie druki musiały przejść przez wyjątkowo gęste sito cenzury. Oddzielało ono literaturę prawomyślną, która może być wydana, od takiej, która występuje przeciw królowi, zasadom wiary bądź moralności: formuła cenzorska obejmowała właśnie te trzy elementy (zob. szerzej Esteves Payan Martin 2005: 17). Przedruki trójstopniowych aprobacji – wydanych przez biskupa ordynariusza, inkwizycję i przedstawiciela królewskiego – standardowo wchodziły zaś w skład ramy literacko-wydawniczej. W naszym korpusie nie brak zatem prac, które zawierają obszerne pozwolenia wydane przez cenzorów. Na wyróżnienie zasługuje szczególnie obszerny traktat Luísa Marinho de Azevedo z 1645 roku, który zawiera pełne i wyczerpujące aprobacje. Przy czym nie są one bynajmniej „niewinne”. Obok utartych formułek, takich jak não tem cousa alguma contra a Fé („nie zawiera nic niezgodnego z wiarą”), é obra digna de estima („dzieło zasługujące na szacunek”), znajdziemy bezpośrednie odwołania do kontekstu powstania dzieła. I tak probacje zawierają zindywidualizowane treści, które wspominają choćby o „naszym wspaniałym infancie Edwardzie” (nosso inclito infante D. Duarte). Na pierwszy plan wysuwa się tutaj „recenzja” królewskiego kronikarza, Francisca Brandão, który chwali dzieło i autora oraz potępia postępowanie Hiszpanów. W założeniu neutralna ocena cenzorska wcale więc taka nie jest. Krótki Sentimiento general a la muerte del Serenissimo Infante Don Duarte (1649) także zawiera pełne aprobacje. Przy czym pełna ocena cenzorska wraz z drukiem zajęła w tym przypadku niecały miesiąc: wszystkie aprobacje pochodzą z przedziału 10-20 listopada 1649, a dedykacja jest datowana na 8 listopada 1649. Przypomnijmy jednak, że infant zmarł we wrześniu 1649. Tekst stanowi zatem oczywistą reakcję na to wydarzenie: nie dziwi zatem, w połączeniu z niewielką objętością dzieła, tempo publikacji. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku Prizão injusta, morte fulminada, e testamento do Serenissimo Infante Dom Duarte, także z 1649 roku. Ten druk również zawiera pełne aprobacje, choć jego ocena zajęła więcej czasu – od listopada do grudnia. Oba teksty wyszły spod pióra tego samego autora, Manuela Coelho de Carvalho, napisane są wierszem i finansowane przez Vicentego de Lemosa. Pełnych aprobacji nie posiada za to kazanie ojca Sequeiry, jezuity, wydane drukiem w 1650 roku. Jedynie na karcie tytułowej znajdziemy formułkę „ze wszystkimi niezbędnymi aprobacjami”. Podobnie wygląda sytuacja z Sentimentos publicos de Pernambuco na morte do Serenissimo Infante D. Duarte (1651) ojca Bernarda de Bragi, pracy z obszerną ramą literacko-wydawniczą, obejmującą list dedykacyjny skierowany do króla i przedmowę do czytelnika (Aos lectores, tj., formalnie, do czytelników). Brak natomiast treści aprobacji^[12]. To zastanawiające, bo w przypadku duchownych i zakonników cenzura obejmowała więcej etapów niż wspomniane standardowe trzy: każdą pracę musieli zaakceptować także przełożeni takiego autora. Dodajmy, że proces wydawniczy druku Bernarda de Bragi trwał relatywnie długo: tekst został wygłoszony 6 kwietnia 1650, list skierowany do króla jest datowany na 14 kwietnia 1650, a sam druk dopiero na 1651. Próżno jednak szukać tu reguły, bo już wydane w 1650 roku Exequias do Serenissimo Infante D. Duarte (1650) ojca Luísa de Sousy, cystersa, posiadają zarówno krótki list dedykacyjny dla Jana IV, jak i aprobacje. Cenzura w kontekście prac autorów, w tym autorów duchownych, wspierających restaurację lub wręcz piszących w służbie Braganzów bez wątpienia wymagałaby dalszego namysłu badawczego. Warto tu jednak ponownie odwołać się do Anastácio (2011: 122), która sugerowała, że zaangażowanie samego Jan IV mogło umożliwiać omijanie cenzury – kwestia ta pozostaje jednak otwarta.

Co ważne, druki tematycznie odpowiadają okresowi, w którym powstały: zdają się zatem stanowić reakcję na konkretne wydarzenia, swoistą ripostę. I tak autorzy walczą o uwolnienie infanta lub też relacjonują żałobę po jego śmierci. Najpóźniejsza z prac, z roku 1652, to riposta na inny tematyczny druk hiszpański, którego autorem jest Nicolás Fernández de Castro,Portugal conuenzida con la razon para ser venzida con las catholicas potentissimas armas de don Philippe IV el Pio ... sobre la iustissima recuperacion de aquel reyno y la iusta prision de don Duarte de Portugal... (1648) (por. Delgado: 99–100, przypis 9; 108, przypis 93). Praca Hiszpana ma zaś stanowić odpowiedź na całość propagandy Braganzów (Delgado: 99, przypis 9), więc, tym samym, portugalski druk, pomimo tytułu odnoszącego się do infanta, także staje się swoistym podsumowaniem dla większej liczby restauracyjnych kwestii. Co ważne, portugalski tekst jest napisany w języku hiszpańskim. Jego odbiorcami mogą być zatem zarówno poddani króla Portugalii, jak i Hiszpanii: znajomość języka hiszpańskiego i łaciny była regułą wśród portugalskich elit. Odnotujmy tu też, że stosunkowo dużo spośród zachowanych prac stanowi ‘epilog’ walki o wolność infanta. Warto tu podkreślić, że w korpusie analizowanym przez Kelly’ego de Almeidę (2011: 5) druki powstałe po śmierci infanta stanowią prawie 50%, przy czym korpus jest bardziej obszerny, bo obejmuje 30 tekstów – 29 druków i rękopis (Kelly de Almeida 2011: 15). W przypadku niniejszego artykułu druki związane ze śmiercią infanta to aż 63% całości, a korpus obejmuje 19 druków.

Temat prac jest wskazany w nierzadko długich tytułach (zob. Aneks 1). Te zaś często zawierają skargę na brak sprawiedliwości czy zburzone zaufanie do władzy. Za przykład może tu służyć Moniz de Carvalho i jego Sentimento da fee publica quebrantada em Alemanha por industriaa de Castella... (wydany po 4.02.1641). Zwróćmy uwagę, że opisowy tytuł przedstawia sytuację, w której znalazł się infant, a także wyraźnie wskazuje na fakt, że niszczy ona zaufanie do władzy (sentimento da fee publica quebrantada), jest niesprawiedliwa (injusta), obraża zasady współżycia społecznego (ofensa universal). To jednak nie wszystko: zatrzymanie infanta nastąpiło w Niemczech, ale za sprawą machinacji Kastylii (por industria de Castella). Wskazany jest zatem winny. Tytuł stanowi swoistą reklamę zawartości pracy i przedstawia najważniejsze tezy z jasno sklasyfikowanym podziałem na „złych” i „dobrych”. Podobnie przedstawia się sytuacja w przypadku pracy Marinho de Azevedo, Exclamaciones politicas, juridicas y morales... Zgodnie z tytułem tematem są kwestie „polityczne, prawne i moralne” związane z uwięzieniem infanta. Uwięzienie jest zidentyfikowane jako „niesprawiedliwe” (injusta prizion, y retencion), a skarga jest skierowana do szerokiego grona: papieża, królów i książąt, etc. Praca ta stanowiła zresztą próbę wywarcia wpływu na pozycję Niderlandów, Francji i Szwecji (Kelly de Almeida 2011: 15–16). Nie inaczej, wreszcie, wygląda tytuł sygnowany nazwiskiem Velasco de Gouveia, Perfidia de Alemania y de Castilla en la prision, entrega, acusacion, y proceso, del serenissimo infante de Portugal Dom Duarte… W tym tytule także rzuca się w oczy jasny i dobitny podział na „perfidię Niemców i Kastylii” (Perfidia de Alemania y de Castilla) oraz „wierność Portugalczyków” (Fidelidad de los Portugueses). Tekst pozycjonuje się także jako odpowiedź na błędne tezy innego autora. Wśród omawianych tu prac znajdziemy także takie, które podkreślają, że książę został sprzedany Kastylijczykom: ich tytuły operują bądź to kwotami, bądź to oskarżycielskimi epitetami („sprzedawca” i „kupujący” – o Cesarzu i królu Hiszpanii, „wolny” – o infancie). Podkreślają zatem, że infant nie został potraktowany zgodnie ze swoją pozycją i obowiązującym prawem. Jak zwraca uwagę Kelly de Almeida (2011: 14), pamflety używały negatywnych epitetów w odniesieniu do Kastylijczyków w celach propagandowych, a powyższe przykłady potwierdzają to. Na podstawie tych przesłanek można przyjąć, że druki wpisywały się w szerszą kampanię, a powtarzające się cechy wspólne zdają się wskazywać na koordynowany przekaz. Potwierdzają to ustalenia Kelly’ego de Almeidy (2011), który przeanalizował korespondencję dyplomatyczną wokół sprawy infanta Edwarda oraz przyjrzał się wybranym tekstom literackim związanym z tym tematem. W istocie tytuły dzieł stanowią zatem manifest i oficjalną wykładnię stanowiska portugalskiej strony.

Studium wybranych aspektów ramy literacko-wydawniczej

W tej części artykułu przyjrzymy się wybranym aspektom ramy-literacko wydawniczej prac z korpusu Portugalskiej Biblioteki Narodowej. Zostaną uwzględnione elementy dziedzictwa antycznego oraz bieżące cele polityczne Portugalii, a także prywatne interesy autorów, wyeksponowane na pierwszych kartach druku. Z korpusu zostały wybrane teksty odpowiadające różnym etapom sprawy infanta. Są to przede wszystkim walka o jego uwolnienie, a następnie „epilog” – smutek po jego śmierci. Wyselekcjonowane druki wyszły zarówno spod pióra autorów duchownych, jak i świeckich.

Rama literacko-wydawnicza stanowi ważny element teksu dawnego. W jej skład wchodzą szeroko pojęte teksty, które niejako „okalają” tekst główny (por. Ocieczek 2002: 17; Faria, Pericão 2008: 937), a więc erraty, spisy treści, utwory poświęcone autorowi, wstępy, listy dedykacyjne. Wszystkie one mogą być źródłem cennych informacji, ale to szczególnie „cząstki wstępne” (preambulares – Sekkel Cerqueira 2016: 139), tj. wstępy, listy do czytelnika, prologi, interesują badaczy. Należy tu pamiętać, że „cząstki wstępne” i ich założenia sięgają korzeniami tradycji antycznej. Jak zauważa Tomasz Sapota (2015: 23):

Wstępy, wprowadzenia, zwroty do czytelnika znajdujemy w tekstach bardzo zróżnicowanych formalnie. Dzieła te łączy szeroko rozumiana przynależność do kategorii traktatów kierowanych do szerokiego grona odbiorców. Ponadto skomponowane są w myśl zasad poetyki lub retoryki (wierszowana forma nie wyklucza bowiem silnie retorycznego charakteru utworu, czego przykładem może być choćby dzieło Pharsalia Lukana), co oznacza, że troska o formę jest w nich równie istotna, jak dbałość o treść.

Obserwacje te z powodzeniem można odnieść do omawianych druków. Dodatkowo, jak zauważa Sapota (2015: 24–25), cytując Kwintyliana, celem elementów wstępnych ramy literacko-wydawniczej było m.in. zyskanie przychylności odbiorcy, nastawienie go pozytywnie do całego tekstu, a także odpowiednie spozycjonowanie autora: jako tego, który swoją pracą chce służyć innym. Podobnie Sekkel Cerqueira (2016: 140) zwraca uwagę na wkład „cząstek wstępnych” (preambulares) w przygotowanie słuchaczy i przypomina o istotnej roli retoryki. Ocieczek (2002: 7–8) zaznacza, że starożytni zwracali szczególną uwagę na elementy bezpośrednio otwierające i zamykające tekst. W szczególności do elementów wstępu należy podkreślenie trudu czy wskazanie, że dzieło ma przysłużyć się wspólnocie. Bywa, że we wstępie omawiana jest treść pracy, co – z kolei – ma ułatwić przyswojenie treści przez czytelnika. Dedykowanie utworu władcy także należy do swoistego kanonu (Sapota 2015: 24–28). Topice wstępu przyjrzał się w swoim klasycznym dziele Curtius (1997: 92–96). On także wynotował istotne elementy takie jak wspomniana powyżej dedykacja, wskazanie na nowatorski charakter pracy, konieczność dzielenia się wiedzą, potępienie gnuśności. Curtius (1997: 90) wspomina także choćby o skromności („afektowana skromność”), która sprzyja zyskaniu życzliwości.

Nie inaczej wygląda rama literacko-wydawnicza w dawnej książce portugalskiej. Już w najstarszych wydanych drukiem pracach literackich znajdujemy powyżej wzmiankowane elementy. Przykładowo Cancioneiro Geral (1516) – zbiór poezji renesansowej – zawiera spis rzeczy, prolog, który kompilator, Garcia de Resende, kieruje do możnego protektora, i przywilej królewski. Z czasem rama literacko-wydawnicza będzie się stawać coraz bardziej rozbudowana. Dość spojrzeć na niektóre prace z naszego korpusu. Liczne „cząstki wstępne” są w nich mocno osadzone w klasycznej tradycji literackiej: zarówno pod kątem formy, jak i treści. Nawiązania do portugalskich interesów są bowiem bogato inkrustowane elementami „klasycznymi”. Co znamienne, najwcześniejsze teksty z korpusu to zasadniczo krótkie pamflety. Próżno w nich szukać długich prologów. Nawet relatywnie obszerny na tym tle Le prince vendu… (1643), którego autorem jest Villa Real nie posiada prologów czy dedykacji, choć zdobi go – jak już wiemy – rycina.

Sięgnijmy zatem na początek do Exclamaciones politicas, juridicas, y morales… Luísa Marinho do Azevedo. Jest to dość obszerny druk: obejmuje 188 kart, a jego autor sygnował także inne dzieła doby restauracji. Omawiany tu tekst wy­szedł drukiem spod prasy Lourenço de Anversa w roku 1645, a napisany został w języku hiszpańskim. Praca Exclamaciones politicas, juridicas, y morales jest dedykowana królowi Janowi IV. Dodatkowo otwiera ją obszerny tekst skierowany do króla w formie listu dedykacyjnego. Omawia on sytuację polityczną, w której znajduje się Portugalia: wzmiankuje wojnę o restaurację oraz uwięzienie infanta. Nawiązuje również do innych dzieł autora. W liście pojawia się także wątek przydatności: oto autor chce uczynić zadość życzeniom portugalskich stanów oraz obcokrajowców i ukazać niesprawiedliwość, jaka spotkała infanta. Liczy także, że praca przyczyni się do uwolnienia brata Jana IV: to ten cel wysuwa się na pierwszy plan. Luís Marinho do Azevedo zaznacza również, że jego praca – w zestawieniu z innymi krótszymi dziełami – jest celowo obszerna. Autor korzysta także z toposu skromności, nieodzownego w tekstach dawnych: zestawia wielkość króla ze skromnością daru, tj. dedykowanej pracy. Widzimy zatem jak elementy klasyczne, swoiste modele pisarskie, zostają „zaprzęgnięte” do sprawy portugalskiej i bieżących celów politycznych. Tekst ten, nadmieńmy, wpisuje się w kontekst rozmów w Münsterze, a więc w negocjacje dotyczące końca wojny trzydziestoletniej (Kelly de Almeida 2011: 15–16). To w tych negocjacjach Portugalczycy pokładali zresztą nadzieje na uwolnienie infanta, jak dowiadujemy się chociażby z korespondencji dyplomatycznej między Paryżem a Londynem (cod. CVI/2-8: 25r). Jak już wcześniej wspominałam, ciekawe treści zawierają także obszerne i liczne aprobacje cenzorskie. Posiadają one wyraźną rolę zalecającą (o roli zalecającej aprobacji por. Ocieczek 2002: 157). Teksty z ramy literacko-wydawniczej korespondują zatem z treścią dość obszernej pracy oraz z bieżącymi celami politycznymi, konkretnym wymiarem negocjacji wokół sprawy infanta.

Obelisco funebre ao serenissimo infante D. Duarte... (1650) Antóniego de Mirandy Henriquesa, a wydany drukiem przez Domingosa Lopesa Rosę, także posiada rozbudowaną ramę: list dedykacyjny, którego adresatem jest João Nunes da Cunha – sygnowany przez autora, A quem ler – „Do tego, co czyta”, a więc przedmowa skierowana do czytelnika oraz zestaw utworów poetyckich o różnym charakterze. List dedykacyjny wpisuje się w klasyczny system „przysług” – autor wyraźnie dedykuje tekst możnemu patronowi, by wkupić się w jego łaski. Jak się okazuje, podniosła okoliczność nie jest przeszkodą, by zadbać o poprawę własnego losu. Przedmowa skierowana do czytelnika jest zaś pełna „afektowanej skromności”. Autor zaznacza też, że tekst wypływa przede wszystkim z potrzeby serca i tłumaczy, że tytułowy obelisk, choć „są to tylko łzy”, ma stanowić podstawę do budowania pamięci o infancie (1650: bez numeracji kart). Utwory poetyckie, które poprzedzają dzieło, są poświęcone infantowi oraz samemu Henriquesowi. Sygnują je: Miguel Botelho de Carvalho^[13] – tekst poświęcony autorowi i infantowi; tajemniczy D.A.D.F – tekst chwalący autora; Ojciec M.F. António de Escobar – sonet poświęcony autorowi; siostra Violante do Céu – znana portugalska poetka – utwór poświęcony infantowi; Francisco Martins de Siqueira – utwór poświęcony dziełu i autorowi; brat zakonny Jerónimo de Moura – poemat chwalący utwór i wspominający infanta; Luís de Miranda Henriques – brata autora. Liczba utworów poetyckich zalecających dzieło i autora jest zatem imponująca, a sama rama literacko-wydawnicza stanowi prawie 40% całej pracy. Możemy tym samym stwierdzić, że rama literacko-wydawnicza zawiera elementy „reklamowe”, co nieco koliduje z podniosłym kontekstem wydarzeń. Dziełku, którego główna oś to tytułowy „obelisk” napisany prozą i w języku portugalskim, towarzyszą także teksty poetyckie w różnych językach.

Sentimentos Publicos de Pernambuco... Bernarda de Bragi, tekst towarzyszący wydarzeniom związanym ze śmiercią infanta i wydany drukiem w 1651 roku przez Domingosa Lopesa Rosę w języku portugalskim, także posiada obszerną ramę literacko-wydawniczą. Składają się na nią bowiem: list skierowany do monarchy, podpisany przez Bernarda de Bragę i datowany na 14 kwietnia 1650, oraz przedmowa do czytelnika, a także utwory poetyckie. Warto tu wskazać, że praca, wydana drukiem w Lizbonie, wyszła spod pióra autora przebywającego w Brazylii i jest pisana z brazylijskiej perspektywy: oto cierpienie po śmierci infanta „tak wniknęło w serca wasalów Waszej Królewskiej Mości w tej Ameryce, że para oczu na tyle łez nie nastarczyła” („penetrou, tanto os coraçoens, dos Vassalos de V. Real Mag. nesta america, que foraõ poucos dous olhos a tantas lagrimas”) (Bernardo de Braga 1651: bez numeracji kart). Tekst, zgodnie z tradycją, zawiera przypisanie do monarchy, któremu – jak wspomniałam – towarzyszy także list dedykacyjny, a rama literacko-wydawnicza koncentruje się na wykazaniu, jak wielkie cierpienie i silną, kolektywną, reakcję mieszkańców Pernambuco wywołała śmierć infanta. W przedmowie skierowanej do czytelnika na pierwszy plan wysuwa się właśnie oprawa żałobnego spotkania celebrowanego w Kościele Nossa Senhora de Nazaré dnia 6 kwietnia 1650 roku. Tekst stanowi także swoiste przygotowanie czytelnika na lekturę: tłumaczy kontekst powstania druku i zawiera objaśnienia dotyczące treści oraz wprowadza utwory poetyckie, które towarzyszą tekstowi głównemu: dwa sonety poświęcone tej samej tematyce, których autorem jest niejaki Agostinho Jacomé da Fraga. Zwróćmy uwagę, że nie są to utwory bezpośrednio zalecające autora i dzieło: tak powszechne w tym okresie. Oczywiście wiersze pośrednio służą właśnie celom „promocyjnym”. Nie są one jednak tak wyeksponowane jak w przypadku uprzednio omawianego Obelisco funebre ao serenissimo infante D. Duarte... Warto tu zwrócić uwagę, że w przeciwieństwie do wielu druków tego okresu, które chętnie czerpią z „afektowanej skromności” czy skupiają się na osobie autora, tutaj dominuje ton zadumy i refleksji nad cierpieniem współdzielonym przez poddanych. Elementy ramy literacko-wydawniczej wspierają zatem refleksyjny ton całości. Wynikać to może z żałobnego kontekstu: druk poświęcony jest przecież zmarłemu infantowi, który jest nawet nazwany „męczennikiem racji stanu” („martir da rezão de estado”) (1651: 18r). Nie jest to przy tym jedyny druk, który wykorzystuje wątek męczeństwa (Almeida 2011: 20, przyp. 14). Pamiętajmy, że zgodnie z badaniami Kelly’ego de Almeidy (2011: 140), historia infanta była wykorzystywana przez Portugalię w ramach propagandy antykastylijskiej, a ten druk zdaje się to potwierdzać.

Na koniec warto jeszcze zwrócić uwagę, że wszystkie trzy druki wykazują związki z Janem IV. Czy to poprzez bezpośrednie przypisania dzieła do monarchy i listy dedykacyjne, przypadek pierwszej (Luís Marinho de Azevedo) i ostatniej pracy (Bernardo de Braga), czy to poprzez analogiczne przypisanie i dedykację dla osoby blisko z monarchą związanej – casus drugiego dziełka (António de Miranda Henriques). Dodatkowo w drugiej pracy znajdujemy także utwór poetycki, którego autorem jest osoba blisko związana z hrabią Vidigueira, markizem Niza: kluczowym dyplomatą na usługach Jana IV.

Wnioski końcowe

Reasumując: korpus dziewiętnastu druków z Portugalskiej Biblioteki Narodowej to zbiór:

a) wieloautorski;

b) wydany przez różnych drukarzy i w różnych lokalizacjach;

c) wielojęzyczny (choć z dominantą portugalską);

d) pochodzący z lat 1641–1652, przy czym dominują teksty wydane po roku 1649, tj. po śmierci infanta;

e) zawierający druki o różnej objętości (od kilku kart do obszernych tekstów), przynależne do różnych gatunków (kazania, traktaty, mowy etc.), ale o dominującym jednym formacie – 4o;

f) o różnym kształcie ramy literacko-wydawniczej (od jej praktycznego braku po liczne teksty, w tym teksty zalecające, listy dedykacyjne, etc.) i z różnymi śladami interwencji cenzorskiej (od braku aprobacji po obszerne opinie cenzorów);

g) skierowany najpewniej do różnej publiczności.

W artykule przyjrzałam się bliżej ramie literacko-wydawniczej wybranych druków i w toku analizy odnotowałam, że a) teksty nawiązują do modeli klasycznych (toposy wstępu takie jak „afektowana skromność” czy przydatność tekstu, obecność dedykacji dla monarchy, etc.). Równocześnie b) elementy te zostają „zaprzęgnięte” do sprawy portugalskiej i bieżących celów politycznych. Omawiane druki bowiem już od pierwszych kart przedstawiają oficjalną wykładnię portugalską – uwięzienie infanta było naruszeniem dobrych obyczajów, a jego śmierć to wielka tragedia. Co więcej, druki te są nastawione na obronę infanta Edwarda, wiele już na poziomie tytułu zawiera silny pierwiastek perswazyjny. Ten zaś jest obecny nawet na poziomie aprobacji cenzorskich. Ich celem jest przecież walka o uwolnienie infanta, a także oddziaływanie na emocje Portugalczyków i, potencjalnie, obcokrajowców.

Reasumując: analiza korpusu z Portugalskiej Biblioteki Narodowej pokazała, w jaki sposób literatura została zaangażowana do walki dyplomatycznej oraz jak te cele zostały uwidocznione na poziomie ramy literacko-wydawniczej, która łączy dziedzictwo antyczne z bieżącym kontekstem kulturowo-politycznym.

^* Dr Anna Działak-Szubińska – is assistant professor at the Faculty of Modern Languages, University of Warsaw. Field of expertise: history of Portuguese literature, history of Portugal, book history in the Iberian world. Publications in Polish, Portuguese, Spanish, English, on such topics as: Portuguese tales of origin, black and white legend of D. Teresa – mother of the first Portuguese king, CLIL in Portuguese literature teaching, Portuguese historiography of the Iberian union period. Awardee of: NCN Miniatura 3 scholarship, Instituto Camões research scholarship.
e-mail: anna.dzialak-szubinska@uw.edu.pl

© by the author, licensee University of Lodz – Lodz University Press, Lodz, Poland. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)
Received: 05.10.2023. Verified: 07.10.2023. Revised: 24.03.2024. Accepted: 02.05.2024.