Collectanea Philologica, XXVII, 2024: 153–164
https://doi.org/10.18778/1733-0319.27.11

Anna LENARTOWICZ-ZAGRODNA ^*

Uniwersytet Łódzki

https://orcid.org/0000-0001-8500-6476

Maria TRAWIŃSKA ^*

Instytut Slawistyki PAN

https://orcid.org/0000-0002-7967-8601

Vocabularius Breviloquus Johannesa Reuchlina jako podstawa rękopiśmiennego słownika Bartłomieja z Bydgoszczy (na materiale nazw własnych)

Vocabularius Breviloquus by Johannes Reuchlin as a Basis of the Manuscript Dictionary of Bartholomew of Bydgoszcz (Based on Selected Proper Names)

One of he copies of the dictionary entitled Vocabularius breviloquus, compiled by Johannes Reuchlin, became the property of Bartłomiej of Bydgoszcz. This Polish monk added handwritten annotations in Polish or Latin in the margins of the old print, with his comments being selective, focusing on chosen Latin entries or their parts. Currently, as part of a project, work is underway on the Latin-Polish edition of the dictionary. An editorial challenge lies in presenting the Latin base, i.e., the entries prepared by Reuchlin. An analysis of proper names reveals how the German lexicographer constructed entry articles (what information he included) and how Bartłomiej processed them. The analysis indicates further that Bartłomiej did not include all entries related to proper names, significantly modifying (shortening) the remaining ones. Additionally, he independently added some entries not present in Vocabularius, thereby expanding the lexical base.

Keywords: Johannes Reuchlin, Bartłomiej z Bydgoszczy, Vocabularius breviloquus, Polish-Latin lexicography, proper noun
Słowa klucze: Johannes Reuchlin, Bartłomiej z Bydgoszczy, Vocabularius breviloquus, leksykografia łacińsko-polska, onimy

Vocabularius breviloquus to łaciński słownik przypisywany niemieckiemu humaniście Johannesowi Reuchlinowi. Stanowi on kolejne ogniwo w łańcuchu kompilacji popularnych w średniowieczu prac leksykograficznych, wśród których należy wymienić m.in. Catholicon Johannesa de Balbis czy anonimowe Vocabularius brevilogus oraz Vocabularius ex quo (Grubmüller 1988: 5–7). Prace te pełniły różne funkcje: od słowników jednojęzycznych rejestrujących zarówno leksykę ogólną, jak i specjalistyczną oraz objaśniających sensy podstawowe i alegoryczne, poprzez podręczniki do nauki łaciny aż po encyklopedie wiedzy o dawnym i ówczesnym świecie (Voleková 2013: 22). Dzieło Reuchlina po raz pierwszy ukazało się drukiem w 1475 lub w 1478 roku, a następnie było wielokrotnie wznawiane. Egzemplarz jednego z późniejszych wydań, mianowicie z roku 1488, stał się własnością bydgoskiego mnicha Bartłomieja, który w latach 30. XVI wieku przepisał posiadany starodruk. W obu wersjach wokabularza, to jest w sporządzonej przez siebie kopii i w starodruku^[1], umieścił różnego rodzaju adnotacje sformułowane po polsku i łacinie. Zapisy te, przede wszystkim polskie, stały się przedmiotem zainteresowania badaczy, co zaowocowało wydaniem słownika w wersji polsko-łacińskiej (Kędelska, Kwilecka, Łuczak 1999–2012; Jankowiak, Kędelska, Łuczak 2019).

W ramach projektu badawczego rozpoczęto prace nad wersją łacińsko-polską słownika Bartłomieja^[2]. Wymaga to przybliżenia łacińskiej podstawy, która w dotychczasowych analizach była podporządkowana charakterystyce polskiej warstwy leksykalnej. Celem niniejszego artykułu jest zatem zaprezentowanie na wybranych przykładach sposobu opracowania przez niemieckiego leksykografa wersji łacińskiej jako wyjściowej, pierwotnej oraz stosunku do niej polskiego autora, czego efektem jest wersja polska, docelowa. Pozwoli to ukazać znaczące różnice między obu częściami – Reuchlinową i Bartłomiejową, powstającymi w różnych miejscach i czasie, a przede wszystkim wedle odmiennych potrzeb, jakimi kierowali się twórcy. Zamiarem Reuchlina było stworzenie wokabularza zawierającego objaśnienie trudnych i rzadkich wyrazów, w tym słownictwa łacińskich klasyków i rzymskiej jurysprudencji (Geiger 1889: 785–799), a także leksyki biblijnej. Bartłomiej w przedmowie do rękopiśmiennej kopii słownika wspomniał tylko, że napisał „miłą sercu książeczkę”, która, być może, zapewni mu wdzięczność czytelników i nagrodę w niebie (Kędelska, Kwilecka, Łuczak 1999: 17).

Vocabularius liczy 320 kart formatu dwójki^[3] i zawiera około 20 000 haseł^[4]. Cechuje się trzyczęściową kompozycją, obejmującą: nomina, verba i indeclinabilia. W obrębie każdej z części zachowany został układ alfabetyczny. Budowa haseł odznacza się bardzo dużym zróżnicowaniem, co wynika przede wszystkim z charakteru zabytku – według współczesnych kryteriów łączy bowiem w sobie cechy słownika jednojęzycznego, wielojęzycznego, etymologicznego, poprawnościowego i wyrazów bliskoznacznych. Rozbudowane artykuły hasłowe, zawierające różnorodne informacje, które dodatkowo poświadczono cytatami z literatury antycznej lub średniowiecznej, często występują obok zapisów lakonicznych typu: Brachos grece id est breve latine (e3v, skan 93)^[5].

Obszerność i duża różnorodność wokabularza powodują, że omawiamy go stopniowo, analizując poszczególne kategorie haseł (Trawińska 2020; 2023). W tym artykule oglądowi poddajemy wybrane nazwy własne. Materiał egzemplifikacyjny zebrałyśmy spośród haseł z grupy nomina (części mowy podlegających deklinacji) na literę B – w sumie składa się na niego ponad 30 onimów (na blisko 400 haseł w badanej grupie). Są to m.in. antroponimy (np. Bartholomeus^[6], Baruth, Beniamin), teonimy (np. Baal, Bellona, Bacchus), toponimy (np. Basilea, Bethel, Bethleem, Bithinia, Byzantium) i etnonimy (np. Brachmane). Sposób definiowania tych haseł przez Reuchlina jest niejednolity. Na przykład hasła imienne, dotyczące zwłaszcza postaci biblijnych, definiowane są przez interpretację znaczenia (np. Beniamin ‘interpretatur filius dextere que est virtutis’; Bartholomeus ‘interpretatur filius suspendentis aquis id est dei qui mentes doctorum sursum elevat et inferius aquas distillat’; Baruth ‘interpretatur fulgurans’), lub w sposób encyklopedyczny – kiedy mamy do czynienia z hasłem przedstawiającym konkretną postać, głównie historyczną lub mitologiczną (np. Boetius ‘proprium nomen cuiusdam theologi et philosophi et dicitur a beotes’; Bellona ‘dea belli a bellum dicitur’; Baal ‘nomen ydoli cuiusdam […]’; Bacchus ‘dicitur deus vini […]’). Zebrane nazwy własne charakteryzowane są zarówno w sposób zwięzły (np. Barbaries ‘regio barbarorum’; Belgis ‘civitas gallie a qua belgica provincia dicitur scilicet Lothoringia’; Bithinia ‘Asie minoris provincia’), jak i rozbudowany (zob. np. Balearis, Babel, Belus, Burdigallis).

Bartłomiej z Bydgoszczy pracował nad wokabularzem Reuchlina, sporządzając przy zadrukowanych kolumnach lub na marginesach polskie lub łacińskie notatki, które zawsze zapisywał czerwonym atramentem. Należy dodać, że prawie w całym inkunabule tym samym kolorem podkreślał tak hasła, jak i wybrane fragmenty artykułów hasłowych. Działania Bartłomieja miały jednak charakter wybiórczy – nie opatrzył glosami całego obecnego w łacińskiej podstawie słownictwa. Potwierdza to również jego stosunek do nazw własnych, gdyż w zgromadzonym materiale (ponad 30 ominów) jego zapiski pojawiły się tylko przy 6, mianowicie przy: Balearis, Bethis, Bosforus, Brabantia, Brito i Burgundio. Hasła te poddamy szczegółowej analizie, przy czym opis zaczniemy od dokładnego omówienia haseł łacińskich zredagowanych przez Reuchlina, a następnie zaprezentujemy, w jaki sposób opracował je Bartłomiej.

Spośród analizowanych haseł najobszerniej została przedstawiona w Vocabulariusie nazwa Brito:

(e3v, skan 93)

W artykule hasłowym można wyróżnić dwie części. W pierwszej znajduje się rozbudowana informacja gramatyczna^[7], w drugiej następuje obszerne wyjaśnienie etymologiczne, że Brito -onis to nazwa pewnego ludu i pochodzi od słowa brutus, będącego zarazem imieniem ich pierwszego króla. Reuchlin określa zatem Brytów, którzy zamieszkiwali wyspę nazywaną anglia. Stąd autor wywodzi nazwy mieszkańców: britones, bruti, britani (britanni) i anglici, uznając je za synonimiczne, podobnie jak wymienne nazwy wyspy: britannia, britonia i anglia. Zwraca jednocześnie uwagę, że jednobrzmiące etnonimy oznaczają różne narody, przy czym nazwie wyspiarzy zwykle towarzyszy przydomek określający jasny kolor włosów (flavi britanni)^[8], zaś narodowi sąsiedniemu – z perspektywy niemieckiego leksykografa (qui nobis contigui sunt) – zatem Bretończykom, właściwa jest nazwa britones, co potwierdza słowami z satyry Juwenalisa^[9] (nec terribiles cymbri^[10] nec britones unquam).

Równie rozbudowane jest hasło Balearis, dotyczące machiny wojennej (balea iactabile), której nazwę łączy leksykograf z wyspą:

(d5v, skan 81)

W wywodzie etymologicznym czytamy: „[…] Wyprowadza się też balearis od procy i wywodzi się wówczas od nazwy wyspy. Balearos bowiem, Balerica lub Balearis jest hiszpańską wyspą; w rzeczywistości zaś są dwie: Aphrosiades i Gemesiades, większa i mniejsza; stąd lud nazywa je Maiorica i Minorica. Na tych wyspach po raz pierwszy została wynaleziona proca – i stąd proca nazwana zostałabalearis, a także owa wyspa została nazwana Balearis. I w obu tych znaczeniach od słowa balin, od którego balea, a od balea pochodzi baleos, balerica lub balearis, od czego wywodzi się również i owe balearis, i ową nazwę rodu” [przekł. ALZ].

W stosunkowo krótkim artykule zawarto cztery wersje pochodzenia nazwy Bosforus:

(e3, skan 92)

Pierwsza związana jest z mitologią i odnosi do dwóch mitów opisujących przekraczanie tego morza (illo mare – tak określono Bosfor): o nimfie Io (tu w formie Hyo), która została zamieniona w jałówkę^[11], oraz o porwaniu Europy przez Jupitera, który pod postacią byka uprowadził kochankę. Kolejna informacja wskazuje na alternatywną nazwę Bosforu – Propondite, którą autor łączy z przekroczeniem Pontu (a transitu ponti) (Stänculescu 2006: 27–30). Następnie stwierdzono, że określenia Bosforus i Propontides wywodzi się również od nazwy pewnej gwiazdy (cuiusdam stelle). Na podstawie tak lakonicznego sformułowania nie można ustalić, czy jest to nazwa gwiazdozbioru Byka czy też innych obiektów znajdujących się w obrębie tej konstelacji. W końcowej części artykułu hasłowego podano znaczenie słowa bosforus jako ‘drogi, którą przeprowadza się bydło na pastwisko’ (via quam vadunt boves ad campum pro nutrimento).

Hasło Burgundio zwraca uwagę zawiłością opisu:

(e4, skan 94)

Podano, że jest to nazwa pewnego ludu pochodząca od leksemu burgus. Po pokonaniu przez Rzymian członkowie tego plemienia zostali podzieleni na mniejsze terytoria czy też grody, czyli burgos, i od tego określenia nazywa się ich burgundiones. Stąd też nazwa owej ziemi to burgundia, zaś ludu ją zamieszkującego burgundio. Na podstawie współczesnych danych można zakładać, że zawarto w niej informację o kilku różnych państwach nazywanych Burgundią, które od IV do XI wieku powstawały kolejno w różnych miejscach (Encyklopedia PWN).

Hasło Bethis stanowi z kolei przykład zamknięcia w obrębie jednego artykułu objaśnienia kilku leksemów. Najpierw Reuchlin zdefiniował Bethis jako hiszpańską rzekę^[12], a następnie podał, że nazwa bethica oznacza Hiszpanię, zaś bethicus – zewnętrzną hiszpańską prowincję:

(d8v, skan 87)

Ostatnie z omawianych haseł, czyli Brabantia, jest przykładem opisu, którego treść ogranicza się tylko do sformułowania: „jakaś prowincja” (quaedam provincia):

(e3, skan 92)

Jak wspomniano, omówione hasła stanowiły przedmiot zainteresowania Bartłomieja, który opatrzył je własnymi komentarzami. Przy Brito, na wysokości zdania: Inde hec britannia et britonia, dopisał: anglia, poniżej zaś dodał: Britannus ÷ anglӱk. Wprowadzony przez niego zapis odnosi się tylko do tego fragmentu, który mówi, że nazwy britanni i anglici są synonimiczne. Innymi słowy, Bartłomiej treść rozbudowanego łacińskiego hasła sprowadził do dwóch zapisanych po polsku nazw, to jest Anglia i Anglik. Podobnie postąpił z rozbudowaną definicją towarzyszącą hasłu Burgundio, poprzestając wyłącznie na dodaniu łacińskich wyrazów Burgu[?]^[13] ÷ Castrum. Nazwę dawnego państwa czy też królestwa skojarzył więc z określeniem grodu lub zamku. Przy zapisie Brabantia odnotował: Brabanʃka zӱemӱa, czyli łacińskie określenie provincia zastąpił polskim wyrazem ziemia. Natomiast na marginesie obok Bethis zapisał: Regnum granate Granaczʃkӱe croleʃtwo. Tym objaśnieniem Bartłomiej wskazał, że późniejsze Królestwo Granady leżało na terenie Bethici, czyli dawnej rzymskiej prowincji, która znajdowała się w południowej części Półwyspu Iberyjskiego (Encyklopedia PWN).

Hasło Balearis skomentował jednym wyrazem procza (= proca), pomijając znaczenie wskazujące na toponim. Obok nazwy Bosforus nie umieścił żadnej adnotacji, natomiast dwie karty wcześniej na marginiesie dodał sformułowane przez siebie, a nieobecne u Reuchlina, hasło: Bofforium vel Bifforus eʃt via, per quam vadunt boves ad campum pro nutrimento ÷ Blonӱe:

(e2, skan 90)

Oznacza to, że jako objaśnienie Bofforium Bartłomiej przytoczył fragment zamieszczony pod hasłem Bosforus mówiący, że jest to droga, którą prowadzi się bydło na pastwisko, a jako polski odpowiednik tej nazwy podał wyraz błonie. Zapis ten jest zarazem przykładem, że bydgoski mnich nie tylko dodawał polskie odpowiedniki do zastanych w druku leksemów, ale też wprowadzał nowe hasła i tym samym rozszerzał łacińską podstawę, jaką stanowił dla niego Vocabularius. Świadczą o tym również inne hasła stanowiące onimy na literę b dopisane przez Bartłomieja, a niewystępujące w podstawie – przeanalizowane wyżej łacińskie przykłady Bartłomiej otoczył bowiem dodatkowymi, własnymi wpisami:

• Batavia bathawʃka zyemya,
• Batavus bathavyn vel zheląndv,

(d7, skan 84)

• Bavaria terra bavorʃka,
• Bavarus,
• Bavor,

(d7, skan 84)

• Boriʃtenes […] fluvius dnÿepr Qui de Moʃcovia fluit per Ruʃʃiam,

(e3, skan 92)

• Briuʃnigum n. g. Civitas Brąnczvig,
• Brigantum Civitas Briganth.

(e3v, skan 93)

Dodawane przez siebie hasła starał się redagować według schematu funkcjonującego w wokabularzu, to znaczy wyraz hasłowy i objaśnienie zapisywał po łacinie, następnie dodawał polski odpowiednik. Zasadnicza różnica pomiędzy starodrukiem a jego uzupełnieniami uwidacznia się w definiowaniu. W przeciwieństwie do Reuchlina, który wprowadzał informację gramatyczną i rozbudowane opisy, Bartłomiej ograniczał się zwykle do krótkiego, często jednowyrazowego objaśnienia. Dla przykładu: Briusnigum Civitas, Brigantum Civitas. Następnie nazwy te zapisał po polsku, kolejno są to: Brąnczvig ‘Brunszwik’, Briganth ‘Bregencja’ oraz Bavaria terra bavorska, to znaczy ‘bawarska ziemia’. Poniżej dopisał jeszcze: Bavarus i Bavor, czyli ‘bawarski’ i ‘Bawarczyk’, które na zasadzie skojarzenia połączył z Bawarią. Bartłomiej nieco szerzej ujął tylko hasło Boristenes, czyli starożytną nazwę rzeki Dniepr, pisząc: fluvius dnÿepr Qui de Moscovia fluit per Russiam. W krótkim opisie wskazał, że płynie od Księstwa Moskiewskiego przez Rusi. Przy hasłach Batavia^[14] i Batavus^[15] podał tylko ich polskie określenia, są to: bathawska zyemya ‘batawska ziemia’ i bathavyn vel zheląndv ‘Batawin albo [ktoś lub coś] z Holandii’. Informacje gramatyczne Bartłomiej wprowadził dwukrotnie (przy haśle Briusnigum informację o rodzaju, przy Boristenes – o akcencie).

W wokabularzu na uwagę zasługuje także operowanie majuskułą w zapisywaniu nazw własnych. Na wstępie należy podkreślić, że w starodruku wszystkie wyrazy hasłowe rozpoczynają się wielką literą, natomiast w obrębie artykułów większość nazw własnych pisana jest minuskułą, m.in: bosforus, propontides, burgundia. W omówionych przykładach tylko imiona Jupiter i Juvenalis zapisano wielką literą. Odmiennie prezentują się zapisy wprowadzane przez Bartłomieja, który dodawane przez siebie hasła łacińskie rozpoczynał również wielką literą, ale towarzyszące im polskie objaśnienia zapisywał dwojako. Wymienione miasta napisał wielką literą: Brąnczvig i Briganth, natomiast nazwę rzeki małą literą: dnÿepr. W nazwach regionów zapisy są wariantywne – obok Brabanʃka zӱemӱ>a pojawia się bathawska zyemya.

Porównanie haseł Reuchlina z zapisami Bartłomieja ujawnia istotne różnice między częściami łacińską i polską. Po stronie łacińskiej występują dość rozbudowane opisy zawierające różnorodne dane. Natomiast Bartłomiej swoją uwagę koncentrował głównie na wyrazach hasłowych, do których dodawał polskie odpowiedniki. Jego zapisy mogą być dosłownymi tłumaczeniami łacińskich haseł lub krótkimi omówieniami. Czasami są to wyrazy dodawane na zasadzie skojarzenia. W swojej pracy z wokabularzem nie odnosił się do informacji o pochodzeniu wyrazów. Nie opatrywał uwagami również danych historycznych i geograficznych ani odwołań do literatury antycznej. Brak jakichkolwiek zapisów obok informacji o podbojach Rzymian czy porwaniu Europy przez Jupitera, a także uwag przy nazwach dawnych ludów świadczy, że Bartłomiej nie widział potrzeby komentowania tych opisów. Dodatkowe potwierdzenie stanowią hasła, które w całości redagował samodzielnie – są one również bardzo krótkie i pozbawione szerszych opisów.

Należy zaznaczyć, że Bartłomiej nie dodawał swoich objaśnień do każdego z haseł wokabularza, tylko do pewnej ich części. Na podstawie dotychczasowych badań trudno jest wskazać, czym się kierował w swoich wyborach. Przykład hasła Bosforus vide Bofforium pokazuje, że niekiedy fragmenty opisów z haseł Reuchlina dodawał jako objaśnienia do tych redagowanych przez siebie.

Omawianie słownika Reuchlina wiąże się ściśle z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie, jak opracować spuściznę Bartłomieja, która ma bardzo niejednorodny charakter. Umownie można w niej wydzielić dwie nadrzędne części. Do pierwszej zaliczamy te hasła, które powstały w oparciu o Vocabularius. Praca Bartłomieja polegała na dodawaniu polskich wyrazów, przy czym był on daleki od szerszego komentowania czy też całościowego tłumaczenia łacińskich opisów. Drugą część tworzą hasła, które w całości wyszły spod jego pióra. Zasadnicza różnica między pracą obu leksykografów, najogólniej ujmując, polega na odmiennym definiowaniu. Reuchlin podawał często bardzo rozbudowane opisy, natomiast Bartłomiej w redagowanym przez siebie materiale zamieszczał zwięzłe objaśnienia, takie jak:Batavia bathawska zyemya.

Z omówionego tu na materiale nazw własnych zagadnienia wynika, że podczas przygotowywania łacińsko-polskiej wersji słownika duży problem może sprawiać przytaczanie haseł stanowiących współautorski materiał Reuchlina i Bartłomieja, jednak zdecydowanie różnych pod względem sposobu opracowania (co do jakości i ilości). Wydaje się, że rzeczą dyskusyjną byłoby uwzględnianie całych łacińskich artykułów hasłowych przygotowanych przez niemieckiego leksykografa, skoro sam Bartłomiej szerzej ich nie objaśniał, poprzestając na lakonicznych, polskich ekwiwalentach. Rozstrzygnięcie tej kwestii wymaga dalszego namysłu.

^* Dr hab. Anna Lenartowicz-Zagrodna, prof. UŁ – Professor of the University of Lodz, works at the Department of the History of the Polish Language UŁ; her research interests include: the history of lexicography, historical Polish, editions of Old Polish texts, Latin translation; author of books: Z dziejów leksykografii polsko-łacińskiej: part 1. Przedmowy do słowników, part 2. Szkice o słownikarzach i słownikach (XVII–XIX w.), Księgi Jezusa, syna Syrachowego… w przekładzie Piotra Poznańczyka. Studium języka zabytku; contractor in NPRH projects: Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy z lat 1532 i 1544 – wersja polsko-łacińska and Edycja krytyczna “Sarmatiae Europeae descriptio” i “Kroniki Sarmacyjej europskiej” Aleksandra Gwagnina.
e-mail: anna.zagrodna@uni.lodz.pl

^* Dr hab. Maria Trawińska, prof. IS PAN – Professor of the Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences. Her research interests focus on the history of the Polish language, medieval Latin, palaeography, onomastics and legal vocabulary. She conducts research on Latin-Polish manuscripts of medieval court registers. She is the author of the books: Fonetyka wielkopolskich rot sądowych (Phonetics of Wielkopolska court rotas), Rękopis najstarszej poznańskiej księgi ziemskiej (1386–1400). Wokół analizy fonetycznej (Manuscript of the oldest Poznań land book (1386–1400). Around phonetic analysis). Scholarship holder of the Lanckoroński Foundation, editor of “Studies in Polish and Slavic Philology”.
e-mail: maria.trawinska@ispan.edu.pl

© by the author, licensee University of Lodz – Lodz University Press, Lodz, Poland. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)
Received: 29.12.2023. Verified: 06.01.2024. Revised: 07.03.2024. Accepted: 25.04.2024.