Wyparcie Kartagińczyków z Płw. Iberyjskiego w trakcie II wojny punickiej zapewniło Rzymianom kontrolę nad południowymi i wschodnimi wybrzeżami Hiszpanii. Już w 205 roku^[1] podjęto pierwsze kroki zmierzające do wprowadzenia na tych terenach administracji rzymskiej – w południowej (a zatem leżącej dalej od Rzymu) części półwyspu czynił to L. Korneliusz Lentulus, zaś we wschodniej, położonej bliżej Italii, L. Manliusz Acidinus (Sutherland 1939: 45; Maciejowski 2012: 143). Dwie stałe prowincje – Hiszpanię Dalszą i Hiszpanię Bliższą – utworzono jednak dopiero w 197 roku. To wówczas formalnie Hiszpanię włączono w granice Imperium Romanum, a każda z prowincji miała swojego namiestnika, najczęściej byłego pretora w randze prokonsula, dysponującego solidną dwulegionową armią i jeszcze liczniejszymi kontyngentami sprzymierzeńców (Ziółkowski 2004: 203–204).

Okupacja terytorium hiszpańskiego przez Rzymian była koniecznością, podobnie zresztą jak podbój kolejnych, niezależnych od nich (w momencie tworzenia prowincji) plemion iberyjskich^[2]. Najważniejszymi powodami obecności Rzymian w Hiszpanii były chęć podreperowania zrujnowanych przez drugą wojnę punicką finansów państwowych, lub – mówiąc mniej eufemistycznie – niepohamowana rzymska chciwość, w tym przypadku na hiszpańskie dobra, przede wszystkim srebro (Harris 1985: 69 n.) oraz obawa przed powrotem Kartagińczyków na Płw. Iberyjski (Curchin 1991: 28 n.). Namiestnicy rzymscy, nie mogąc oprzeć granic prowincji na solidnych przeszkodach naturalnych, przez większość II wieku prowadzili ciągły podbój Hiszpanii. W efekcie do 133 roku niemal wszystkie ziemie na półwyspie, z wyjątkiem trudno dostępnych północnych rubieży, znalazły się w granicach obydwóch prowincji^[3].

Włączone w granice imperium ziemie zamieszkiwane były przez konglomerat plemion o różnym pochodzeniu etnicznym. Namiestnicy rzymscy, także po 133 roku, bezwzględnie i z niezwykłą brutalnością eksploatowali ludność tubylczą. Szczególnie złą sławą owiani byli L. Licyniusz Lukullus i Serwiusz Sulpicjusz Galba w latach 151–150 (App., Ib. 51–55, 59–60) oraz T. Dydiusz i G. Waleriusz Flakkus w latach 90. I wieku (App., Ib. 99–100). W konsekwencji plemiona iberyjskie często buntowały się przeciwko władzy rzymskiej i wywoływały powstania. Wynikało to z jednej strony z wojowniczej natury miejscowych, z drugiej ze stosunkowo słabej kontroli Rzymian na świeżo podbitych terenach. Szczegółów na temat wspomnianych rebelii zachowało się niewiele, niemniej o kolejnych wojnach z miejscowymi i sukcesach rzymskich świadczą triumfy przyznawane namiestnikom prowincji hiszpańskich u progu I wieku^[4].

Pod koniec lat osiemdziesiątych I wieku sytuacja na Płw. Iberyjskim uległa jednak zmianie. Po pierwszej wojnie domowej w Italii w 82 roku, przegranej przez zwolenników Mariusza i Cynny, Hiszpania aż do końca lat siedemdziesiątych I wieku stała się bowiem bastionem opozycji antysullańskiej. Przewodził jej namiestnik obydwóch prowincji hiszpańskich z ramienia popularów – Kwintus Sertoriusz – który nie tylko stanął na czele kilkudziesięciotysięcznej armii rzymskiej, ale także skupił wokół siebie uciekinierów z Italii, przeciwników sullańskich przemian, tworząc swoisty rząd na wygnaniu^[5]. W odpowiedzi rządzący Rzymem sullańczycy wysyłali do Hiszpanii swoich namiestników wraz z silnymi armiami. W czasie długoletniej wojny, określanej w historiografii jako wojna sertoriańska, obie strony chciały pozyskać ludność iberyjską i wykorzystać ją do własnych celów, konieczne więc było zweryfikowanie dotychczasowej restrykcyjnej polityki wobec miejscowych plemion.

Celem niniejszego artykułu jest próba odtworzenia głównych założeń polityki Sertoriusza wobec ludności iberyjskiej^[6]. Interesować mnie będą trzy kwestie. Po pierwsze przyczyny i charakter zmian wprowadzonych przez mariańczyka w postępowaniu wobec tubylców bezpośrednio po objęciu namiestnictwa w Hiszpanii, po drugie zabiegi Sertoriusza mające na celu zdobycie poparcia elity iberyjskiej, wreszcie po trzecie, sposoby pozyskiwania zwolenników wśród szerokich mas Iberów. Skupię się przy tym na kwestiach cywilnych, pominę natomiast zbrojne wykorzystanie oddziałów iberyjskich przez Sertoriusza w tej de facto rzymskiej wojnie domowej.

Kwintus Sertoriusz objął namiestnictwo obydwóch prowincji hiszpańskich w 82 roku^[7]. Co prawda, po zwycięstwie Sulli w pierwszej wojnie domowej mariańczyk został proskrybowany, a następnie wyparty z Hiszpanii przez sullańskiego namiestnika, Gajusza Anniusza, niemniej nigdy nie uznał tego faktu i do śmierci w 73 roku uważał się za jedynego legalnego prokonsula^[8]. Powrócił do Hiszpanii w 80 roku i prowadził wojnę z sullańskimi namiestnikami: Metellusem Piusem (namiestnikiem Hiszpanii Dalszej w latach 80–71) i Gn. Pompejuszem (namiestnikiem Hiszpanii Bliższej w latach 77–71)^[9]. W 73 roku Sertoriusz został zamordowany, jednak wojna na Płw. Iberyjskim trwała jeszcze do 71 roku i właśnie ten moment stanowi końcową cezurę artykułu.

Działania podejmowane przez Sertoriusza wobec ludności zamieszkującej Płw. Iberyjski możliwe są do odtworzenia niemal wyłącznie dzięki relacjom pisarzy antycznych. Tradycja na temat Sertoriusza jest podzielona, co widać również w przedstawianiu jego stosunku do Iberów. Popularzy idealizowali Sertoriusza, a jego wizerunek jako bohatera wykreował Salustiusz, który nie dość, że sam był związany z popularami, to jeszcze, podobnie jak Sertoriusz, pochodził z kraju Sabinów^[10]. Taki wyidealizowany obraz Sertoriusza przejął Plutarch, który niemal na pewno w pisaniu biografii korzystał z twórczości Salustiusza (Peter 1865: 61–65; Spann 1987, 155–157; Konrad 1994: XLIV; Meister 2007, 25–26). Z drugiej strony negatywny portret Sertoriusza zachował się w dziele Appiana, Liwiusza, Florusa i Orozjusza^[11]. Warto podkreślić, że na zachowany w źródłach kształt relacji Sertoriusza z tubylcami wpłynęła także propaganda Pompejusza i Metellusa, którzy po powrocie z Hiszpanii podkreślali, że toczyli wojnę z plemionami iberyjskimi, czyli z wrogiem zewnętrznym, i deprecjonowali pozycję Sertoriusza, nie uznając go za legalnego namiestnika prowincji hiszpańskich^[12].

W literaturze przedmiotu postępowanie Sertoriusza wobec tubylców komentowane było w kontekście rozważań nad wojną sertoriańską lub w biografiach poświęconych wodzom sullańskim biorącym udział w tej wojnie. Badacze dość często przyglądali się działaniom Sertoriusza wobec tubylców, a jego politykę uważali za nowatorską (Schulten 1926: 80; Sutherland 1939: 94–96; Spann 1987: 80–81). Inni zwracali uwagę, że Sertoriusz na pierwszym miejscu stawiał zawsze sprawy rzymskie i nawet jeśli nie traktował ludności iberyjskiej instrumentalnie, to jej interesy i tak były dla niego drugorzędne (Gaggero 1976: 155). Akcentowano także inne działania Sertoriusza podejmowane wobec Iberów, na przykład nadawanie im obywatelstwa rzymskiego czy wpływ polityki względem tubylców na procesy romanizacyjne zachodzące na Płw. Iberyjskim (Ładoń 2008: 11–17; 2014: 115–118).

Decyzja o wysłaniu Sertoriusza do Hiszpanii zapadła w 83 roku. Podjęli ją przywódcy radykalnego skrzydła popularów, którzy przejęli kontrolę nad państwem po inwazji Sulli na Italię. W źródłach zachowały się co prawda informacje, że wyjazd Sertoriusza należy łączyć z jego rozczarowaniem wynikami wyborów konsularnych na 82 rok; w zasadzie jednak stanowił pozbycie się go z Rzymu (Plut., Sert. 6.1; Exuper. 8.). Wydaje się, że waga zadań, jakie nowemu namiestnikowi powierzono w prowincjach hiszpańskich^[13], świadczy o pokładanym w nim ogromnym zaufaniu przez przywódców mariańskich^[14]. Wybór Sertoriusza nie był przypadkowy – zasłynął jako doświadczony żołnierz, posiadający umiejętności organizacyjne, a nade wszystko znał zwyczaje panujące w Hiszpanii, gdyż w latach 97–93 odbył tam czteroletnią służbę pod komendą T. Dydiusza (Plut., Sert. 3.3–5.).

Sertoriusz przybył na Płw. Iberyjski prawdopodobnie w marcu 82 roku i energicznie przystąpił do realizacji powierzonych mu zadań. Jednym z nich było ułożenie stosunków z ludnością prowincji. Plutarch podaje, że nowy namiestnik nie ufał barbarzyńcom, wobec czego uzbrajał zamieszkałych w prowincji Italików. Dodatkowo, co prawda stosując pokojowe środki, niemniej twardą ręką, kontrolował najważniejsze miasta iberyjskie i sposobił się do wojny, każąc budować machiny wojenne i triremy. Złowieszczość tych przygotowań – jak konstatuje biograf – skierowana była przeciwko tym, którzy odważyliby się kiedyś zostać wrogami Sertoriusza. Plutarch nie określa, kim byli ci wrogowie, i choć można przypuszczać, że szykował się na wojnę z sullańczykami, to „groza owych przygotowań” najwyraźniej miała też przestrzec Iberów, by nie odważyli się przeciwko niemu zwrócić (Plut., Sert. 6.5.). Oprócz wymienionych działań Sertoriusz prawdopodobnie czynił także zaciągi w Hiszpanii. Zachowała się informacja o dostarczeniu mariańczykom do Italii słynnej konnicy celtyberyjskiej, wykorzystanej później do walk z Sullą. Jak liczne były to zaciągi, nie sposób dokładnie określić, ale 270 spośród zwerbowanych jeźdźców już w Italii zdezerterowało do Sulli i zasiliło jego szeregi jeszcze przed decydującym starciem nieopodal Bramy Kollińskiej (App., BC I.89.409)^[15].

Plutarch informuje, że Sertoriusz w pierwszych miesiącach namiestnictwa odszedł także od restrykcyjnej polityki poprzednich namiestników wobec tubylców. Podobno od razu po przybyciu do Hiszpanii dostrzegł ich zalety: dużą liczebność i umiejętności wojskowe. Postanowił zatem pozyskać miejscowe plemiona. Z elitą chciał zbliżyć się poprzez osobiste koneksje, zaś masy skusić zmniejszeniem podatków na rzecz Rzymu. Największą popularność zdobył, zwalniając tubylców z obowiązku kwaterowania żołnierzy rzymskich – mieli oni rozbijać obozy na obrzeżach osad iberyjskich, a sam dał przykład, jako pierwszy stawiając tam swój namiot (Plut., Sert. 6, 4).

Można zastanawiać się, czy opisane przez Plutarcha działania Sertoriusz rzeczywiście podjął od razu po przyjeździe do Hiszpanii w 82 roku. Wydaje się, że miał wówczas przed sobą inne, pilniejsze wyzwania, które ściśle wiązały się z napiętą sytuacją w Italii. Na prowadzenie skutecznej polityki wobec miejscowych, układanie się i zawiązywanie sojuszy czy zwolnienia z podatków nie miał po prostu czasu. Mógł oczywiście składać stosowne obietnice, wątpliwe jednak, aby zdążył wprowadzić je w życie i w tak krótkim okresie zyskać zaufanie miejscowych, zwłaszcza że opinia o Sertoriuszu nie była wśród nich najlepsza, ponieważ w trakcie trybunatu wojskowego pod komendą T. Dydiusza wspierał brutalny kurs wobec barbarzyńców i był odpowiedzialny za rzeź Oretanów pod Castulo (Plut., Sert. 3.4.; Rijkhoek 1992: 85–87). Nie ma również śladów w źródłach o większym poparciu tubylców w Hiszpanii Bliższej dla Sertoriusza w 82 roku – przeciwnie, łatwe wyparcie go stamtąd przez namiestnika sullańskiego, G. Anniusza, świadczyć może o tym, że mariańczykowi nie udało się włączyć do swoich sił silnych oddziałów złożonych z Iberów, które pozwoliłyby mu na stawianie dłuższego oporu wrogowi. Nie był też w stanie prowadzić w Hiszpanii wojny podjazdowej, którą z takim powodzeniem – właśnie dzięki poparciu miejscowych – będzie prowadził kilka lat później. Wydaje się zatem, że opisywany przez Plutarcha, łagodniejszy kurs Sertoriusza względem Iberów w 82 roku, mógł być co najwyżej deklaracją, której realizacja nastąpiła później, już po powrocie Sertoriusza na Płw. Iberyjski w 80 roku. Dopiero wówczas opisywana przez Plutarcha polityka zyskała mu duży rozgłos i poparcie tubylców^[16]. W 82 roku stosunki między Sertoriuszem a ludnością prowincji były zaś napięte i pełne nieufności^[17].

Kluczowe wydarzenia, które wpłynęły na zmianę polityki namiestników rzymskich w prowincjach hiszpańskich w latach siedemdziesiątych I wieku, rozegrały się w 80 roku. Wtedy to właśnie Sertoriusz, który po opuszczeniu półwyspu w 82 roku uwikłał się w awanturę afrykańską w Mauretanii, a następnie rozważał porzucenie dotychczasowego trybu życia i wyjazd na Wyspy Szczęśliwe, ostatecznie za namową Luzytanów powrócił do Hiszpanii i rozpoczął wojnę z sullańczykami^[18].

Jak wspominałem, najprawdopodobniej dopiero po powrocie na Płw. Iberyjski w 80 roku mariańczyk zaczął stosować wobec tubylców politykę przedstawioną przez Plutarcha we wcześniejszym fragmencie żywotu. Była ona zapewne odpowiedzią na działania namiestnika prowincji hiszpańskich G. Anniusza, wysłanego przez Sullę niemal natychmiast po bitwie przy Bramie Kollińskiej. Stosunkowo łatwe zwycięstwo nad namiestnikiem mariańskim i wyparcie go z Hiszpanii uspokoiło sullańczyków, którzy przystąpili do łupienia prowincji w celu powetowania strat wywołanych wojną domową^[19]. Niewykluczone, że część kosztów musieli ponieść Italikowie, wspierający Sertoriusza w początkowych miesiącach namiestnictwa. To między innymi w ich szeregach oraz wśród uciekinierów z Rzymu zrodził się pomysł namówienia Sertoriusza do powrotu do Hiszpanii (Plut., Sert. 11). A ponieważ zdawano sobie sprawę, że jedyną szansą na zwycięstwo w wojnie z sullańczykami jest skłonienie Iberów do walki po stronie Sertoriusza, reaktywowano i wprowadzono w życie koncepcję nowej polityki względem tubylców.

Do czasów Sertoriusza plemiona iberyjskie musiały płacić podatki, dostarczać rekrutów, przestrzegać prawa rzymskiego i udostępniać kwatery dla wojsk rzymskich przebywających w prowincji. Dodatkowym obciążeniem było rzymskie wywyższanie się, pogardliwy stosunek do elity iberyjskiej, prowokowanie konfliktów i w konsekwencji liczenie na łatwe łupy. Sertoriusz zmienił tę politykę, przekonując miejscowych, że po zwycięstwie w wojnie domowej będzie stałym elementem w prowincjach hiszpańskich. Zaczął od miast, które najciężej doświadczone były rzymskim wyzyskiem. Prawdopodobnie nie tylko zwolnił je z podatków na rzecz Rzymu, ale nadał im również autonomię, a ponadto usunął konieczność kwaterowania wojska. Plutarch nie określa nowej tytulatury statusu miast hiszpańskich, możemy się go jednak domyślać. Zniesienie podatków i obligatoryjności kwaterowania wojsk rzymskich jest główną klauzulą lex Antonia de Termessibus z 71 roku, która ustanawia Termessus jako civitas sine foedere immunis et libera. Możliwe, że zastosowano podobne rozwiązanie i hiszpańskie miasta, uwolnione od opłat na rzecz Rzymu przez Sertoriusza, mogły być określone jako liberae et immunes (Spann 1987: 42).

Drugim istotnym elementem polityki Sertoriusza wobec ludności tubylczej było pozyskanie elity iberyjskiej. W oczywisty sposób przekładało się to na poparcie Sertoriusza przez całe plemiona, co miało bezpośredni wpływ na liczebność oddziałów iberyjskich walczących u jego boku. Już złagodzenie polityki finansowej dużo znaczyło dla elity, wszak to ona finansowo zyskiwała najwięcej. Dla arystokracji iberyjskiej z pewnością ważna była także perspektywa przeniknięcia do elity rzymskiej. Sertoriusz zapewne obiecywał, że po zwycięstwie będzie nadawał obywatelstwo rzymskie. Niewykluczone zresztą, że nadawał je już w trakcie wojny, korzystając ze swych prokonsularnych kompetencji^[20].

Spektakularnym przykładem związania elity iberyjskiej z Rzymem było utworzenie w Osce szkoły dla dzieci miejscowych arystokratów. Plutarch informuje, że Sertoriusz sprowadził do placówki nauczycieli greki i łaciny, a iberyjscy młodzieńcy, ubrani w rzymskie togi obramowane purpurą, mieli uczyć się, by w przyszłości być przygotowanym do uczestnictwa w rządach. Sertoriusz finansował szkołę z własnych pieniędzy, a co zdolniejszych i pilniejszych uczniów hojnie nagradzał. Miał też osobiście bywać w szkole, a nawet pomagać w egzaminach. Szkolenie odbywało się ponoć przy pełnej aprobacie ojców zebranych w Osce chłopców, choć nie umknęło uwadze biografa, że zgromadzeni w jednym miejscu młodzieńcy w zasadzie stali się zakładnikami Sertoriusza (Plut., Sert. 14, 2–3)^[21].

Plutarch nie podaje daty utworzenia szkoły w Osce. Prawdopodobnie doszło do tego nie wcześniej niż w 77 roku, już po zdławieniu w Italii buntu M. Emiliusza Lepidusa i przybyciu do Hiszpanii Marka Perperny i podążającego za nim Pompejusza (Spann 1987: 167)^[22]. Sertoriusz nie mógł utworzyć szkoły wcześniej, bowiem dopiero wówczas przeniósł swoją aktywność do Hiszpanii Bliższej (Konrad 1995: 186). Wydaje się, że głównym celem utworzenia placówki była chęć przeciągnięcia na stronę mariańczyka jak największej liczby plemion zamieszkujących Hiszpanię Bliższą. Kształcenie i propagowanie kultury rzymskiej, a nade wszystko obietnica uczestnictwa w przyszłości w rządach stanowiły niewątpliwie atrakcyjną ofertę dla miejscowej arystokracji. Można się więc domyślać, że jej przedstawiciele chętnie wysyłali swych synów do Oski. Z czasem, zwłaszcza po pierwszych niepowodzeniach wojennych Sertoriusza i przy coraz większej propagandzie sullańczyków, którzy chcieli odciągnąć od niego Iberów, szkoła zaczęła odgrywać nieco inną rolę – zgromadzeni w niej chłopcy stali się zabezpieczeniem na wypadek zdrady ich wpływowych ojców. Właśnie takie intencje Sertoriusza ostatecznie akcentuje Plutarch (Plut., Sert. 14, 2; Meister 2007: 332). Opinię biografa potwierdzają zresztą późniejsze losy zakładników: pod koniec rebelii, kiedy na stronę sullańczyków przechodziły coraz to nowe plemiona iberyjskie, Sertoriusz wydał rozkaz zabicia części przetrzymywanych w Osce chłopców, najpewniej pochodzących z plemion, które go zdradziły (Plut., Sert. 25, 4).

Kierowane wobec Sertoriusza oskarżenia autorów antycznych o cynizm i wyrachowanie w kontekście rozegranego w Osce dramatu z końca wojny zdają się zatem słuszne – Sertoriusz rozciągając opiekę nad szkołą, kierował się prawdopodobnie przede wszystkim polityczną kalkulacją. Jego cele były doraźne – chciał pozyskać sprzymierzeńców, a następnie ich kontrolować – a nie dalekosiężne i wizjonerskie, których czasem doszukują się współcześni badacze, postulując, że szkoła w Osce miała być krokiem do unifikacji Republiki z prowincjami hiszpańskimi (Schulten 1926: 82–83, 156–158; Spann 1987: 167; Konrad 1994: 143–144)^[23]. Nawet jeśli jednak szkoła w Osce okazała się fiaskiem, nie zmienia to faktu, że była to pierwsza placówka, która miała na celu romanizację elity barbarzyńskiej w prowincji. Idea stała się zalążkiem późniejszych działań polityków rzymskich, zmierzających do zintegrowania z państwem mieszkańców prowincji^[24].

Zjednanie sobie elity iberyjskiej – choć niezwykle istotne – nie wystarczało do zyskania popularności wśród szerokich mas Iberów. Rosła ona wraz z sukcesami wojskowymi i kolejnymi upokorzeniami namiestników sullańskich w bitwach czy to Metellusa pod Langobrigą, czy Pompejusza pod Lauro. Dodatkowo Sertoriusz zwiększał tę popularność umiejętnie stosowaną propagandą. Roztaczał przed barbarzyńcami opowieści o zachodnim raju, wyspach na Atlantyku, na które o mało co się nie udał, ale które działały na wyobraźnię tubylców postrzegających tamte obszary jako krainę zmarłych (Plut., Sert. 8, 2; Africa 1970: 534). Atutem Sertoriusza zjednującym mu poparcie okazało się także jego kalectwo – w wojnie ze sprzymierzeńcami stracił oko, co nie tylko przyczyniło się do obwołania go nowym Hannibalem, ale ponadto – zgodnie z wierzeniami barbarzyńców – dodawało mu czci. Niektórzy badacze twierdzą, że Sertoriusz wiedział o tym, jaką świętością darzą jednookich dowódców Germanie i Celtowie, i z premedytacją to wykorzystywał (Moeller 1975: 407). Warto dodać, że legenda Sertoriusza trwała wśród miejscowych jeszcze długo po jego śmierci. Publiusz Krassus, legat Cezara w Akwitanii, jedną z band byłych sertoriańczyków zlikwidował dopiero w 56 roku (Cass. Dio 39.46.3; Oros. 6.8).

Sertoriusz poszedł w propagandzie wobec tubylców jeszcze dalej i wprowadził do niej aspekty religijne^[25]. Wykorzystał do tego białą łanię, którą podarował mu niejaki Spanus, przedstawiciel rdzennej ludności iberyjskiej lub Italik zamieszkujący Luzytanię. Udało mu się oswoić zwierzę i wszem i wobec rozgłaszał, że łania stanowi pośredniczkę w jego komunikacji z boginią Dianą. Bogini ta miała go nawiedzać w snach i ostrzegać przed wrogiem lub buntownikami, a także przepowiadać zwycięstwa. Plutarch wprost mówi o spektaklach urządzanych przez Sertoriusza przed barbarzyńcami. W ich trakcie ogłaszał zebranym informacje o różnych zdarzeniach, udając, że wie o nich od łani, gdy tak naprawdę dowiadywał się o nich od różnych szpiegów i informatorów. Gdy później informacje potwierdzały się, barbarzyńcy przekonani byli, że rzeczywiście Sertoriusz kontaktuje się z boginią. Wszystko to wzmacniało wiarę, że Sertoriusz obdarzony jest boskim błogosławieństwem i budowało jego autorytet i popularność.

Komunikowanie się z boginią za pośrednictwem wyjątkowego zwierzęcia trafiało do tubylców, gdyż przynajmniej część z nich otaczała czcią zwierzęta o białym umaszczeniu. Nie wiadomo, jaka była wiedza Sertoriusza o religii barbarzyńców, można jednak przypuszczać, że spora, wszak w młodości odbył misję szpiegowską wśród Celtów, potrafił posługiwać się nawet ich językiem (Plut., Sert. 3.2.). Niemniej w kontaktach z nimi raczej nie odwoływał się do tubylczych wierzeń. Prezentował się jako ulubieniec Diany, bogini rzymskiej i wątpliwe, by szukał jej identyfikacji w panteonach bóstw ludów zamieszkujących Hiszpanię^[26].

Historia o Sertoriuszu i białej łani cieszyła się w starożytności dużą popularnością (Plut., Sert. 11, 20; Gell. 15.22.1-4; App. BC 1.110.514; Val. Max. 1.2.5; Front. Strat., 1.11 13. Plin., NH 8.117; Pol. 8.22.). Większość autorów antycznych – prawdopodobnie za Salustiuszem^[27] – uważa, że Rzymianin cynicznie wykorzystywał łatwowierność barbarzyńców dla własnych celów. Podobne zdanie wyrażają współcześni badacze (Spann 1987: 63). Oczywiście nie sposób takiego wniosku wykluczyć, niemniej należy podkreślić, że kreowanie się przez Sertoriusza na ulubieńca Diany nie wybiegało poza ramy prezentacji ówczesnej rzymskiej klasy rządzącej. Możliwe, że trywializacja przez autorów antycznych polityki religijnej Sertoriusza i sprowadzenie jej do oszukiwania barbarzyńców była efektem antysertoriańskiej propagandy prowadzonej przez Pompejusza i Metellusa^[28]. Jednakże – co słusznie akcentuje Sabine Müller (2013: 112) – Sertoriusz wykorzystał w polityce religijnej dokładnie te same środki, jakie w tym samym okresie stosował Sulla wobec swoich żołnierzy. I tak naprawdę można zakładać, że autokreacja Sertoriusza skierowana była nie tylko do barbarzyńców, ale także do legionistów rzymskich, których po 77 roku walczyło u jego boku kilkadziesiąt tysięcy^[29].

Nie wiadomo również, jak naprawdę wyglądał stosunek Sertoriusza do religii. Wspomniałem, że większość pisarzy starożytnych wątpi w szczerość jego intencji. W tym kontekście ciekawa jest jednak wzmianka Appiana z Aleksandrii, według którego Sertoriusz – gdy pewnego razu dowiedział się o zniknięciu białej łani – uznał to za złowieszczy znak i zapadł w letarg, z którego wyrwała go dopiero wieść o znalezieniu zwierzęcia (App., BC 1.110.514.). Łatwo oczywiście przypisać historykowi z Aleksandrii złą wolę i próbę zdeprecjonowania Sertoriusza, można jednak zadać pytanie, czy w ówczesnych realiach w gorszym świetle stawiał mariańczyka religijny cynizm czy naiwna (ale tylko dla późniejszych historyków i oczywiście dla współczesnych badaczy) wiara w nadprzyrodzone znaki? Innymi słowy, można postawić hipotezę, że informacja o bezdusznym wykorzystywaniu przez Sertoriusza łatwowierności barbarzyńców do manipulowania nimi może być wynikiem antysertoriańskiej propagandy wyszydzającej religijność tego wodza, choć tak naprawdę nie odbiegała wcale od oznak religijności Sulli i była zwyczajnym zjawiskiem w schyłkowym okresie Republiki zarówno wśród arystokratów, jak i (może przede wszystkim) legionistów.

Sertoriusz ostatecznie poniósł klęskę, co utrudnia odpowiedź na pytanie, jakie były prawdziwe cele jego polityki względem Iberów. Niewątpliwa zmiana czy wręcz nowatorstwo w traktowaniu tubylców kusi do formułowania hipotez, w których mariańczyk kreowany jest na wizjonera dążącego do zintegrowania prowincji hiszpańskich z resztą imperium lub jawi się jako nowy Wiriatus, dux Lusitanorum, stojący na czele antyrzymskiej rewolty i dążący do oderwania Hiszpanii od Rzymu. Materiał źródłowy nie uprawnia jednak do snucia tak daleko idących, kontrowersyjnych przypuszczeń. Wydaje się, że Sertoriusz, prowadząc wobec ludności iberyjskiej nową, niejednokrotnie pionierską politykę, chciał osiągnąć jeden podstawowy cel: zapewnić sobie jak największe poparcie na Płw. Iberyjskim, które w efekcie miało doprowadzić do masowego wstępowania tubylców w szeregi jego armii. Polityka ta zakładała zatem nadawanie tubylcom przywilejów w postaci zwolnień z podatków, rezygnacji z kwaterowania żołnierzy wewnątrz miast, promowanie elity iberyjskiej z nadawaniem jej przedstawicielom obywatelstwa rzymskiego włącznie. Sertoriusz nie unikał także stosowania propagandy politycznej i religijnej, czym nie odróżniał się od innych wodzów swoich czasów: Sulli, Pompejusza czy Metellusa. Podjęte kroki zapewniły mu ogromną popularność miejscowych, dlatego w szczytowym momencie wojny w jego szeregach walczyło kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy rekrutowanych pośród Iberów, a on kontrolował większość Płw. Iberyjskiego. Przez całą wojnę Sertoriusz pozostawał jednak rzymskim wodzem i namiestnikiem, którego ostatecznym celem było zwycięstwo w rzymskiej wojnie domowej.

^* Dr Tomasz Ładoń – assistant professor at the Jan Długosz University in Częstochowa. He specializes in research on the political history of the late Roman Republic. Author of a book, several dozen articles and translations.

e-mail: t.ladon@ujd.edu.pl