29 czerwca 2015 roku w wieku 89 lat zmarł Jan Braun, emerytowany profesor Uniwersytetu Warszawskiego, lingwista, filolog klasyczny i orientalny, wybitny znawca języka gruzińskiego, badacz języków Wschodu Starożytnego, zwłaszcza języka sumeryjskiego, miłośnik Gruzji, członek zagraniczny Gruzińskiej Akademii Nauk, doktor honoris causa Tbiliskiego Uniwersytetu Państwowego im. Iwane Dżawachiszwilego, uhonorowany nagrodą im. św. Grzegorza Peradze^[1]. Mało kto wie, że zmarły uczony urodził się w Łodzi i w Uniwersytecie Łódzkim rozpoczynał karierę akademicką. Dr hab. prof. UW Jan Braun nigdy nie ukrywał swoich związków z Łodzią. Pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku po raz pierwszy zjawiłem się w Zakładzie Wschodu Starożytnego Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie umówiłem się na spotkanie z prof. dr hab. Maciejem Popko (1936–2014), znakomitym znawcą języka hetyckiego i języków anatolijskich^[2]. Prof. Popko przedstawił mi wówczas dra Jana Brauna jako znakomitego sumerologa i kaukazologa. Dr Braun, gdy tylko dowiedział się, że przyjechałem z Łodzi, od razu podkreślił, że urodził się w Łodzi i że jest absolwentem filologii oraz archeologii klasycznej Uniwersytetu Łódzkiego. Był bardzo zainteresowany łódzką uczelnią oraz aktualnymi losami łódzkiej filologii klasycznej^[3], pytał m.in. o mojego opiekuna naukowego prof. Dankę, filologa klasycznego i językoznawcę, prosił także o przekazanie mu pozdrowień i ukłonów. Prof. dr hab. Ignacy Ryszard Danka (podówczas już pracownik samodzielny ze stopniem doktora habilitowanego uzyskanym w 1984 r., zatrudniony na stanowisku docenta) potwierdził, że podczas swoich studiów filologicznych na Uniwersytecie Warszawskim (w latach 1957–1962) uczestniczył w zajęciach „wstępu do językoznawstwa ogólnego”, które prowadził wówczas bardzo młody doktor Jan Braun (rodem z miasta Łodzi). Pamiętam, że ogromnie zafrapował mnie fakt, że Jan Braun gruntownie rozszerzył zainteresowania i wyszedłszy od języków klasycznych (greki i łaciny) podążył w kierunku szeroko pojętej orientalistyki i badań porównawczych odległych geograficznie języków, np. języka etruskiego i luwijskiego, języka baskijskiego i gruzińskiego, języka sumeryjskiego i tybetańskiego.

Uważam, że warto na łamach czasopisma „Collectanea Philologica” przedstawić losy zmarłego łodzianina i jego związki z Uniwersytetem Łódzkim. Kim był Jan Braun? Jak układała się jego kariera akademicka? Jaki miał dorobek naukowy?

Urodził się 15 maja 1926 roku w Łodzi^[4] w rodzinie inteligenckiej jako najmłodsze dziecko Jana Tymoteusza Brauna^[5] i Anny z Żylińskich herbu Ciołek. Na chrzcie nadano mu trzy imiona: Jan Nepomucen Józef^[6], ale wszyscy wołali nań „Jaś” lub „Jasio”, jak to uwieczniła jego starsza siostra Michalina we wspomnieniach z czasów dzieciństwa^[7].

Ilustr. 1. Świadectwo urodzenia i chrztu Jana Nepomucena Józefa Brauna.
Źródło: Archiwum Uniwersytetu Łódzkiego.

Ojciec był nauczycielem szkół powszechnych, od grudnia 1926 r. kierownikiem Powszechnej Szkoły Publicznej nr 30 w Łodzi przy ul. Wspólnej 5/7. Matka Anna była polonistką, która zrezygnowała z pracy nauczycielskiej i poświęciła się wychowaniu trójki dzieci: Michaliny Anny (zwanej „Malinką”, ur. 1 lipca 1921 r.), Andrzeja (zwanego przez siostrę „Bratkiem”, ur. 19 sierpnia 1923 r.) i Jana Nepomucena Józefa (czyli „Jasia”). Cała trójka osiągnęła sukces zawodowy i osobisty. Michalina Anna z Braunów Wisłocka (1921–2005) zdobyła stopień doktora medycyny, została cenioną specjalistką w zakresie ginekologii, cytologii i seksuologii, a powszechną sławę przyniosła Jej wydana w 1976 roku książka pt. Sztuka kochania. Andrzej Braun (1923–2008) został uznanym polskim pisarzem, poetą i reportażystą, prezesem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (w latach 1990–1993). Jan Braun wybrał z kolei karierę akademicką i osiągnął na tej drodze niewątpliwe sukcesy.

Pierwsze nauki mały „Jaś” pobierał pod okiem matki, a następnie w latach 1933–1939 uczęszczał do Powszechnej Szkoły Publicznej nr 30 im. św. Stanisława Kostki w Łodzi, której kierownikiem był jego ojciec Jan Tymoteusz Braun. Po ukończeniu sześciu klas szkoły powszechnej (31 VI 1939 r.) zamierzał kontynuować naukę w Państwowym Gimnazjum Męskim nr 38 im. Stefana Żeromskiego w Łodzi. Wybuch wojny i okupacja uniemożliwiła mu jednak dalszą naukę. Do łódzkiego gimnazjum uczęszczał przez około trzy miesiące (od 15 września 1939 do 10 grudnia 1939 r.). Wcielenie Łodzi do „Kraju Warty” wywołało ogromną falę wysiedleń ludności polskiej z Łodzi do Generalnego Gubernatorstwa. 11 grudnia 1939 roku pięcioosobowa rodzina Braunów trafiła do obozu przejściowego w Radogoszczu, a następnie została przymusowo wysiedlona do Małopolski. Ich nowym domem stała się wieś Narama koło Krakowa, gdzie ojciec Jan Tymoteusz otrzymał posadę nauczyciela w szkole powszechnej. Nastoletni Jan Braun kontynuował wówczas naukę pod okiem ojca i rozwijał swoje zainteresowania językami obcymi. Głównym problemem był jednak brak odpowiednich podręczników do nauki. Ale i na to w trudnych warunkach okupacyjnych (na wysiedleniu) znalazła się odpowiednia rada: ojciec poświęcił złote mostki, by rodzinie i synom sprezentować potrzebne rzeczy. Wspomina o tym córka Michalina Wisłocka:

„Dywagacje prowadzące donikąd przerwał uśmiech szczerbatego ojca, który na przednówku wybrał się do Krakowa, żeby zdjąć złote mosty z zębów.
– Jezu, Janek, coś ty zrobił! – krzyknęła matka na jego widok.
Ale za chwilę wszyscy krzyczeli, że „z radości drży dom cały, tata niesie wiktuały”. Jasio kupił sobie słownik i gramatykę grecką, Iliadę i Odyseję po grecku oraz słownik łaciński i Ody Horacego i już po kilku tygodniach nauki bez kłopotu czytał greckie i łacińskie teksty. Przy tej okazji zakochał się na zabój w Horacym i wszystkie jego wiersze wykuł na pamięć. To oczarowanie pozostało mu na całe życie. Andrzej z kolei nabył kilka tomów Conrada i całe późniejsze życie próbował naśladować jego styl we własnych książkach” (Oziminkowski 2014: 72).

Podczas okupacji nastoletni Jan Braun nie tylko pogłębiał swoją wiedzę w zakresie języków klasycznych, ale też pracował jako robotnik rolny. Uczestniczył ponadto w tajnym nauczaniu młodzieży wiejskiej. W roku 1944 wstąpił do Batalionów Chłopskich i przyjął pseudonim „Jodła”. Służył jako strzelec w stopniu szeregowca w plutonie „Mewa” terenowych oddziałów Armii Krajowej w powiecie krakowskim^[8].

Po ustąpieniu okupanta, w kwietniu 1945 roku, powrócił wraz z ojcem^[9] i matką do Łodzi i zamieszkał w budynku przy ul. Wspólnej 5/7 m. 2. Niezwłocznie przystąpił do uzupełnienia edukacji przerwanej przez wybuch drugiej wojny światowej. W przeciągu dwóch lat nadrobił zaległości spowodowane drugą wojną światową: ukończył dwie klasy gimnazjum (tj. trzecią i czwartą klasę) oraz dwie klasy liceum im. Stefana Żeromskiego w Łodzi. 22 lutego 1947 roku Jan Braun otrzymał świadectwo dojrzałości.

W tymże roku rozpoczął studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Łódzkiego na kierunku filologii klasycznej i archeologii klasycznej (śródziemnomorskiej). Otrzymał indeks studencki o numerze albumu 1430/H. Nie należy się dziwić, że dwudziestoletni Jan Braun wybrał takie właśnie studia, skoro – jak twierdzi starsza siostra Michalina Wisłocka – od lat był zakochany w języku greckim i łacińskim, w poezji Homera i Horacego. Należy pieczołowicie odnotować, że Katedra Filologii Klasycznej oraz Katedra Archeologii Klasycznej już 1945 r. funkcjonowały na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Łódzkiego. Twórcą i kierownikiem pierwszej był prof. Jan Oko (1875–1946)^[10], a na czele drugiej stał prof. dr Rajmund Gostkowski (1885–1966), który po niespodziewanej śmierci Jana Oki (zm. 8 września 1946 r. w Zakopanem) przez niemal rok pełnił funkcję kuratora Katedry (później Zakładu) Filologii Klasycznej^[11]. Obie Katedry mieściły się w dawnej fabrykanckiej willi przy ul. M. Curie-Skłodowskiej 11 (obecnie mieści się tu Łódzkie Towarzystwo Naukowe). Na piętrze owej willi znajdowało się mieszkanie prof. Gostkowskiego, a na parterze odbywały się ćwiczenia oraz wykłady dla studentów filologii klasycznej i archeologii klasycznej. Studenci obu kierunków dość swobodnie mogli chodzić na zajęcia przeznaczone dla drugiej specjalności. Od archeologów klasycznych wymagano bowiem specjalistycznego wykształcenia w zakresie filologii klasycznej i kultury starożytnej Grecji i Rzymu. Co więcej, studenci filologii klasycznej i archeologii śródziemnomorskiej mogli korzystać z prywatnej (rozlokowanej na parterze) biblioteki prof. Gostkowskiego, która zawierała nie tylko literaturę archeologiczną, ale także liczne wydania autorów klasycznych, którymi nie dysponowała tworząca się dopiero Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego (Rządkiewicz 2005: 5).

Ilustr. 2. Indeks studencki Jana Brauna nr 1430/H. Strona z fotografią i podpisem.
Źródło: Archiwum Uniwersytetu Łódzkiego.

W latach studenckich (1947–1951) Jan Braun brał czynny udział w pracach Koła Studentów Filologii Klasycznej Uniwersytetu Łódzkiego, pełniąc m.in. funkcję prezesa i sekretarza tejże organizacji, a także w pracach Stowarzyszenia Kół Naukowych Wydziału Humanistycznego UŁ (Rządkiewicz 2005: 31). Niestety, na kierunku filologii klasycznej Jan Braun nie mógł rozwijać swoich zainteresowań językoznawczych, gdyż w czasie jego studiów (1947–1951) łódzka filologia klasyczna była całkowicie zdominowana przez literaturoznawców^[12]. Na czele Katedry (potem Zakładu) stał wówczas dr hab. (od 1948 r. prof. nadzw.) Jerzy Edward Schnayder (1895–1974), którego zainteresowania badawcze dotyczyły greckiej periegezy, antycznej epistolografii oraz twórczości Teofrasta. Miał on do pomocy mgra Mieczysława Michała Smokowskiego (1906–1956), który zajmował się literaturą rzymską, głównie działalnością polityczną i literacką Marka Tulliusza Cycerona (Rządkiewicz 2005: 96–97).

Zajęcia zlecone na filologii klasycznej prowadził także doc. dr Marian Michał Golias (1887–1966), który w latach 1946–1951 pracował jako profesor kontraktowy w Państwowej Wyższej Szkole Pedagogicznej w Łodzi, pełniąc w latach 1948–1950 funkcję prorektora PWSP. Niestety, prof. Golias, choć był współautorem gramatyki greckiej i szkolnej gramatyki łacińskiej, nie miał zainteresowań ściśle lingwistycznych. Był przede wszystkim specjalistą z zakresu metodyki oraz dydaktyki języka greckiego i łacińskiego, znawcą literatury greckiej i tłumaczem bajek Ezopa.

Prof. Schnayder zrezygnował z usług mgr Jadwigi Kruszewskiej oraz mgra Leona Tadeusza Błaszczyka^[13], którzy byli pracownikami Katedry Filologii Klasycznej w latach 1945–1947 (przyjętymi do pracy naukowo-dydaktycznej przez prof. Jana Oko, założyciela KFK UŁ, a później podlegającymi kuratorowi Katedry prof. R. Gostkowskiemu). W efekcie Jan Braun, nie mogąc rozwijać zainteresowań językoznawczych na kierunku filologii klasycznej, zbliżył się prof. dra Rajmunda Gostkowskiego, kierownika Katedry Archeologii Klasycznej, który świetnie władał kilkoma językami starożytnymi i nowożytnymi, między innymi językiem nowogreckim. Prof. Gostkowski był zainteresowany kwestią pochodzenia Etrusków i ich niezrozumiałego języka, toteż zaproponował zdolnemu adeptowi filologii klasycznej podjęcie tej złożonej i wysoce kontrowersyjnej problematyki.

1 maja 1949 r. Jan Braun (jeszcze jako student filologii klasycznej) został zatrudniony na pół etatu w charakterze zastępcy młodszego asystenta w Katedrze Archeologii Klasycznej Uniwersytetu Łódzkiego^[14]. 1 października 1950 r. otrzymał angaż roczny (do 31 sierpnia 1951 r.) na etat młodszego asystenta w Zakładzie Filologii Klasycznej UŁ z pensum 30 godzin tygodniowo. Zmiana zatrudnienia wiązała się z faktem, że prof. dr Rajmund Gostkowski, kierownik Katedry Archeologii Klasycznej UŁ i bezpośredni przełożony Jana Brauna, został na początku lat pięćdziesiątych aresztowany przez władze komunistyczne za działalność w strukturach Armii Krajowej na Wileńszczyźnie^[15]. Aresztowanie prof. Gostkowskiego stało się powodem zlikwidowania Katedry Archeologii Klasycznej UŁ w 1950 r., dlatego na początku roku akademickiego 1950/1951 Jan Braun został przeniesiony na etat zastępcy młodszego asystenta w Zakładzie Filologii Klasycznej UŁ. Jednak i tu nie mógł zadomowić się na długo, gdyż w 1950 roku podjęto decyzję o likwidacji kierunków „burżuazyjnych” wykładanych na Uniwersytecie Łódzkim, który miał – w „genialnej” wizji władz komunistycznych – stać się wiodącym uniwersytetem robotniczym. W efekcie tej nieprzemyślanej decyzji na łódzkiej uczelni zaprzestano naboru na studia magisterskie filologii angielskiej, germańskiej, klasycznej i romańskiej. Studenci tych specjalności filologicznych, którzy rozpoczęli studia w roku akademickim 1949/1950 zakończyli studia w roku 1953. Po zakończonym cyklu edukacyjnym prof. Jerzy Schnayder, kierownik Zakładu Filologii Klasycznej UŁ, opuścił Uniwersytet Łódzki i przeniósł się na początku roku akademickiego 1953/54 na Uniwersytet Wrocławski.

10 października 1951 r. Jan Braun uzyskał tytuł magistra filozofii w zakresie archeologii klasycznej (nr dyplomu 515), przedstawiwszy pracę dyplomową pt. Etnogeneza Etrusków w świetle danych archeologicznych^[16]. Oficjalnym promotorem był prof. dr hab. Konrad Jażdżewski (1908–1985)^[17], faktycznym zaś prof. dr Rajmund Gostkowski (usunięty z łódzkiej uczelni przez ówczesne władze komunistyczne).

W październiku 1951 świeżo wypromowany mgr Jan Braun został wysłany na aspiranturę (tj. czteroletnie studia doktoranckie) do ówczesnego ZSRR. Podczas pobytu w Gruzji poznał języki kaukaskie i orientalne, zwłaszcza język gruziński i starożytne języki Bliskiego Wschodu (m.in. urartyjski). W latach 1952–1955 pracował jako aspirant (tj. doktorant) Uniwersytetu Państwowego im. Józefa W. Stalina w Tbilisi. Uczestniczył w wielu aspektach działalności naukowej uczelni, m.in. latem r. 1952 we wsi Maѯvrisɤemi prowadził badania nad słownictwem dialektu kartlijskiego języka gruzińskiego. W roku 1954 Jan Braun wydał drukiem (po rosyjsku) dwie pierwsze prace naukowe, wymagane wobec aspiranta przed przystąpieniem do obrony kandydackiej, które od razu świadczyły o rozległości jego zainteresowań – od języka baskijskiego poprzez urartyjski aż po języki kaukaskie, zwłaszcza kartwelskie^[18]. 2 lipca 1955 w Uniwersytecie Państwowym im. Józefa W. Stalina w Tbilisi (Gruzja) Jan Braun uzyskał stopień kandydata nauk, tj. rosyjski odpowiednik stopnia doktora (w zakresie nauk humanistycznych) na podstawie dysertacji zatytułowanej Многоличность (полипрозопия) грузинского глагола [Wieloosobowość (poliprozopia) czasownika gruzińskiego], napisanej pod kierunkiem gruzińskiego promotora – prof. dr hab. Akaki Szanidze^[19]. Oficjalne zatwierdzenie tego stopnia naukowego nastąpiło 17 października 1955 roku.

Ilustr. 3. Dyplom ukończenia studiów magisterskich (odpis z fotografią).
Źródło: Archiwum Uniwersytetu Łódzkiego.

Już 15 lipca 1955 roku Jan Braun powrócił do kraju i od 1 września 1955 roku został zatrudniony na stanowisku adiunkta w Katedrze Językoznawstwa Ogólnego Uniwersytetu Warszawskiego. Chociaż na aspiranturę do ówczesnego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich wyjechał jako świeżo wypromowany archeolog klasyczny (śródziemnomorski), mający także absolutorium w zakresie filologii klasycznej, to do Polski powrócił jako językoznawca, specjalista od języka gruzińskiego, znawca starożytnych języków Bliskiego Wschodu, a nadto jako zdeklarowany orientalista, zakochany w Gruzji i krajach Kaukazu. Nic dziwnego zatem, że dr Jan Braun już w roku 1955 wstąpił do Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego i w latach 1956–1990 czynnie działał w Zarządzie Głównym PTO^[20]. Od roku 1956 (aż do roku 1980) prowadził wykład pt. Wstęp do językoznawstwa ogólnego, przeznaczony dla studentów różnych kierunków, w tym dla studentów I roku orientalistyki. W roku 1958 poprowadził z kolei wykład pt. Wybrane zagadnienia z językoznawstwa indoeuropejskiego dla studentów IV i V roku neofilologii i slawistyki. W latach 1961–1964 uczestniczył w zajęciach prof. dra Rudolfa Ranoszka z zakresu hetytologii i sumerologii, pogłębiając swoją wiedzę w tym zakresie. Od roku 1962 prowadził lektorat języka gruzińskiego przy Instytucie Orientalistycznym UW. W roku 1964 przeniósł się na własną prośbę na stanowisko adiunkta Katedry Filologii Wschodu Starożytnego UW. Od 1 X 1967 pracował na stanowisku starszego wykładowcy w owej Katedrze (od r. 1968 w Zakładzie Filologii Wschodu Starożytnego). Decyzją Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego dr Jan Braun został mianowany docentem Instytutu Orientalistycznego na Wydziale Filologii Obcych Uniwersytetu Warszawskiego z dniem 1 czerwca 1970 roku. Mianowanie zostało bez wątpienia wywołane odczuwalnym brakiem pracowników samodzielnych, co z kolei było wynikiem wydarzeń marcowych 1968 roku, prowadzących do usunięcia z uczelni profesorów żydowskiego pochodzenia. W latach 1970–1975 doc. dr Jan Braun pełnił funkcję kierownika Zakładu Filologii Wschodu Starożytnego Instytutu Orientalistycznego UW. W 1973 r. został powołany do Komitetu Nauk Orientalistycznych PAN. W latach 1976 i 1977 przebywał przez 4 miesiące w Gruzji, gdzie w Państwowym Uniwersytecie w Tbilisi jako „visiting professor” prowadził wykład ze wstępu do baskologii^[21]. W 1986 r. został członkiem Societas Caucasologica Europaea. Na stanowisku docenta pracował do roku 1995. W tymże roku (1 X 1995 r.) mając 69 lat Jan Braun otrzymał stanowisko profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu Warszawskiego.

6 października 1990 roku doc. dr Jan Braun złożył podanie o wszczęcie przewodu habilitacyjnego na podstawie cyklu 8 publikacji dotyczących badań nad pokrewieństwem języków południowokaukaskich i języka baskijskiego. Cykl obejmował podręcznik wydany w języku gruzińskim pt. Wstęp do baskologii (liczył on 104 stronice) oraz siedem artykułów zagranicznych opublikowanych w latach 1981–1988. Recenzentami w przewodzie habilitacyjnym byli: prof. Adam Weinsberg (Uniwersytet Warszawski), prof. Zurab Czumburidze (Tbilisi, Gruzja) i prof. Dominique Peillen (Pau, Francja). Wszyscy recenzenci pozytywnie ocenili dorobek i osiągnięcie naukowe habilitanta, chociaż każdy z recenzentów spoglądał na dokonania habilitanta z innego punktu widzenia. Prof. Weinsberg poprzez pryzmat językoznawstwa ogólnego, prof. Czumburidze z punktu widzenia kartwelologii, a prof. Peillen wskazywał na osiągnięcia Jana Brauna z zakresie badań nad pochodzeniem języka Basków.

Warto zacytować protokół z posiedzenia pięciosobowej Komisji Wydziałowej z dnia 8 maja 1991 roku, dotyczący dopuszczenia doc. dra Jana Brauna do kolokwium habilitacyjnego^[22]:

Komisja zapoznała się z recenzjami przedstawionymi przez prof. Zuraba Czumburidze, prof. Dominique Peillen i prof. dr[a] hab. Adama Weinsberga i stwierdziła, że są one jednoznacznie pozytywne. Recenzenci podkreślają duże znaczenie prowadzonych przez doc. Jana Brauna od lat badań na[d] kwestią ewentualnego pokrewieństwa języków kartwelskich z językiem baskijskim. Jest to zagadnienie bardzo trudne i jego rozstrzygnięcie byłoby zdaniem prof. Weinsberga „odkryciem językoznawczym na wielką skalę”.
   Prof. Weinsberg twierdzi, że „rozległa erudycja doc. Brauna i precyzja jego metod badawczych stawiają go w skali międzynarodowej w rzędzie najwybitniejszych językoznawców o takich rzadkich zainteresowaniach”. Podkreśla także osiągnięcia dydaktyczne doc. Brauna, który wypromował jednego doktora sumerologii, jest promotorem następnej rozprawy doktorskiej z tej dziedziny oraz wykształcił sześciu magistrów z zakresu sumerologii i baskologii.
   Prof. Czumburidze, zajmując się głównie kartwelską stroną porównań w badaniach habilitanta, stwierdza, że „prace naukowe Jana Brauna z dziedziny baskijsko-kaukaskich stosunków językowych są poważnym wkładem do danej sfery badań”.
   Natomiast prof, Peillen, koncentrując swoje uwagi na baskijskich aspektach prac doc. Brauna, podkreśla rzetelność jego badań i poważny wkład do naszej wiedzy o powinowactwie badanych języków.
   Biorąc po uwagę oceny zawarte w recenzjach Komisja występuje z wnioskiem o dopuszczenie doc. Jana Brauna do kolokwium habilitacyjnego.

Podczas kolokwium habilitacyjnego, które odbyło się 28 maja 1991 roku, doc. dr Jan Braun wygłosił wykład pt. Podstawowe problemy badań historyczno-porównawczych nad językami starożytnego Śródziemnomorza^[23] i odpowiedział na pytania recenzentów i członków Wydziału Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego. Nie wszyscy byli usatysfakcjonowani otrzymanymi odpowiedziami. Głosowanie też nie było jednomyślne. Ostatecznie jednak kolokwium zakończyło się dla habilitanta pomyślnie i dr Jan Braun otrzymał stopień doktora habilitowanego w zakresie językoznawstwa (językoznawstwa kaukaskiego) za „jednotematyczny cykl publikacji dotyczących badań pokrewieństwa genetycznego języków kartwelskich i języka baskijskiego”, nadany uchwałą Rady Wydziału Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego w dniu 28 maja 1991 roku. Centralna Komisja do Spraw Tytułu Naukowego i Stopni Naukowych zatwierdziła tę decyzję w roku następnym (24 II 1992). Sześć lat później (1998) dr hab. prof. UW Jan Braun wydał w Wydawnictwie Akademickim Dialog antologię prac naukowych zatytułowaną Euscaro-Caucasica, która zawierała Jego najważniejsze prace poświęcone problematyce pokrewieństwa języków kartwelskich i języka baskijskiego^[24].

Ilustr. 4. Dr hab. prof. UW Jan Braun (1926–2015).
Źródło: Braun 1998: wkładka.

Trzy miesiące po habilitacji (28 VIII 1991 r.) Jan Braun wystąpił z wnioskiem o przejście na emeryturę od dnia 28 września 1991 w związku z osiągnięciem 65 roku życia. Rektor Uniwersytetu Warszawskiego przychylił się do powyższej prośby, ale nie chciał poprzeć wniosku kierownika jednostki i dziekana Wydziału Neofilologii o zatrudnienie świeżo upieczonego emeryta na umowę o dzieło. Ostatecznie jednak dr hab. Jan Braun został zatrudniony na czas określony w wymiarze 9/10 etatu. Co ciekawe, pracował w takim nietypowym wymiarze aż do 30 września 2000. W roku akademickim 2000–2001 oraz ponownie 2001–2002 został zatrudniony na cały etat w ramach umowy o pracę (aż do 31 grudnia 2002). Po zakończeniu obowiązków dydaktycznych dr hab. prof. UW Jan Braun nie tylko nie zaprzestał działalności naukowej, ale nawet ją zintensyfikował i rozszerzył o nowe, wyjątkowo rozległe horyzonty badawcze. Powrócił także do podejmowanej w Uniwersytecie Łódzkim problematyki pochodzenia Etrusków i genezy ich języka (Braun 2007; 2009: 9–12).

Zakres prac badawczych prof. Brauna jest zaiste przeogromny. Jako kartwelista był propagatorem literatury i kultury gruzińskiej^[25], stałym konsultantem naukowym w zakresie języka gruzińskiego^[26], między innymi w zakresie rękopisów^[27], literatury gruzińskiej i nazewnictwa kaukaskiego, zwłaszcza gruzińskiego^[28]. Zajmował się przede wszystkim językiem i literaturą gruzińską^[29], a badał także rekonstruowany język prakartwelski^[30]. Języki południowokaukaskie (kartwelskie) zestawiał z językiem baskijskim^[31] i był głęboko przekonany, że Baskowie są ludem najbliżej spokrewnionym z Gruzinami i innymi ludami kartwelskimi (Braun 1993: 35–43). Za swoje wybitne osiągnięcia naukowe z zakresu kartwelistyki prof. Jan Braun został uhonorowany medalem Akademika Ivane Dżawachiszwili, nadanym przez Rektora Uniwersytetu w Tbilisi (1976), oraz dożywotnim członkostwem Gruzińskiej Akademii Nauk jako współpracownik zagraniczny (od 2002 r.). Otrzymał ponadto doktorat honoris causa Tbiliskiego Uniwersytetu Państwowego (2007) oraz prestiżową nagrodę im. św. Grzegorza Peradze (2014)^[32].

Warto w tym miejscu odnotować, że prof. Braun zaklasyfikował język baskijski (często uznawany za izolowany) jako zachodni odprysk kartwelskiej (południowokaukaskiej) rodziny językowej, zepchnięty przez inwazję ludów indoeuropejskich w górskie regiony Pirenejów. W tej sugestii polski badacz nie był prekursorem, jako że hipoteza pokrewieństwa baskijsko-kaukaskiego zyskała znaczną popularność w literaturze przedmiotu począwszy od lat dwudziestych XX wieku^[33]. Lingwiści, preferujący takie rozwiązanie, przytoczyli szereg podobieństw typologicznych baskijsko-kaukaskich i wiele zestawień leksykalnych. Należy jednak odnotować, że tzw. języki kaukaskie nie są genetycznie jednolite, lecz tworzą trzy osobne rodziny językowe:

(1) północnozachodniokaukaską (czyli abchaskoadygijską)^[34];

(2) północnowschodniokaukaską (czyli nachskodagestańską)^[35];

(3) południowokaukaską (czyli kartwelską).

Pojawiła się wprawdzie hipoteza badawcza o dalekim pokrewieństwie języków abchasko-adygijskich oraz języków nachsko-dagestańskich, które tworzą jakoby prastarą północnokaukaską wspólnotę językową (Nikolayev, Starostin 1994), ale hipoteza ta nie zyskała zwolenników w gronie kaukazologów, choć została podtrzymywana przez tzw. makrokomparatystów, którzy zakładają pokrewieństwo języków północnokaukaskich z innymi rodzinami językowymi lub językami izolowanymi^[36]. Wszyscy badacze podkreślają zgodnie, że języki kartwelskie ani z rodziną abchaskoadygijską, ani nachskodagestańską nie są genetycznie spokrewnione. Ostatnio przeważa opinia makrolingwistów, że język baskijski może być genealogicznie pokrewny językom północnokaukaskim^[37], ale nie kartwelskim. Hipoteza prof. Jana Brauna o pokrewieństwie baskijsko-kartwelskim pozostaje zatem w opozycji do większości kaukazologów oraz makrokomparatystów, ale nie można o niej powiedzieć, że została całkowicie zdyskredytowana. Przyszłość pokaże, czy baskijski istotnie pozostaje w jakiejś genetycznej relacji z językami kaukaskimi (zarówno północnokaukaskimi, jak i południowokaukaskimi), gdyż wielu baskologów zgłasza poważne wątpliwości w odniesieniu do wartości tych relacji^[38].

Jako specjalista od Wschodu Starożytnego dr hab. prof. UW Jan Braun zajmował się licznymi wymarłymi językami z terenu Małej Azji i Bliskiego Wschodu^[39], między innymi językiem hatyckim (Braun 1994a: 15–23; 2003: 55–56), huryckim (Braun 1971c: 73–76), urartyjskim (Braun, Klimov 1954: 49–52), karyjskim (Braun 1995: 41–52), kasyckim (Braun 2009a) oraz sumeryjskim^[40]. Próbował zaklasyfikować te języki (zazwyczaj uważane za języki izolowane) do znanych rodzin językowych. Pierwszym rzędzie uznawał język hatycki (używany w II tysiącleciu na terenie północno-zachodniej Anatolii) za najdawniej poświadczonego reprezentanta rodziny abchaskoadygijskiej (czyli północnozachodniokaukaskiej rodziny językowej). Tego typu hipoteza badawcza, podbudowana typologicznym podobieństwem wspomnianych języków, była wcześniej rozwijana przez lingwistów rosyjskich^[41].

Prof. Braun przedłożył hipotezę badawczą, że lud Kasytów, który przez kilka wieków władał Mezopotamią (ok. 1600–1100 p.n.e.), posługiwał się językiem należącym do rodziny drawidyjskiej. Należy odnotować, że stosunki pokrewieństwa języka kasyckiego są całkowicie niejasne^[42]. Badacze stanowczo odrzucają semicki charakter języka kasyckiego, a zarazem kwestionują pokrewieństwo Kasytów z ludnością indoirańską i elamicką. Ostatnio próbuje się zestawiać język kasycki z językami hurrycko-urartyjskimi^[43]. Skojarzenie języka kasyckiego z rodziną drawidyjską, proponowane przez prof. Brauna, jest kolejną próbą rozwiązania wyjątkowo trudnego problemu.

Prof. Braun usiłował m.in. wykazać, że silne koligacje łączą język Sumerów z językiem starotybetańskim i birmańskim, zatem należy go zaliczyć do tybetobirmańskiego ugrupowania rodziny sinotybetańskiej. Przygotowywał nawet rozprawę habilitacyjną pt. Język sumeryjski i języki tybeto-birmańskie, która w roku 1966 miała być bliska ukończenia^[44]. Zamierzał także przygotować słownik etymologiczny języka sumeryjskiego, dokumentujący związki sumeryjsko-tybetobirmańskie, lecz do stworzenia takiej publikacji nigdy nie doszło^[45].

Prof. Braun już w czasach studenckich próbował wyświetlić pochodzenie Etrusków na podstawie źródeł archeologicznych. W późniejszym czasie usiłował rozwiązać zagadnienie genezy ich języka. Jego zdaniem, Etruskowie przybyli na Półwysep Apeniński ze wschodu (konkretnie z Anatolii), dlatego też język etruski ma charakter anatolijski i wykazuje szczególne zbieżności z językiem luwijskim (i pochodnymi odeń językami), choć zapewne wchłonął też obce elementy substratowe (przede wszystkim pelazgijsko-trackie). Tym samym prof. Braun zaliczył język etruski do indoeuropejskiej rodziny językowej.

Badania nad językami izolowanymi takimi jak język baskijski, etruski, hatycki, kasycki czy sumeryjski są wyjątkowo trudne, ponieważ te „zagadkowe” i izolowane języki nie wykazują oczywistych i bezspornych związków z otaczającymi je językami. Prof. Braun podejmował bez wahania trudne problemy etnolingwistyczne i proponował hipotezy najbardziej – Jego zdaniem – prawdopodobne. Przyszłość pokaże, czy Jego propozycje zyskają poklask i większe grono zwolenników.

Dr hab. prof. UW Jan Nepomucen Józef Braun (1926–2015) zmarł po ciężkiej chorobie w poniedziałek 29 czerwca 2015 roku. Pogrzeb uczonego odbył się w poniedziałek 6 lipca 2015 roku na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. O godzinie 12 w kościele św. Karola Boromeusza na Powązkach rozpoczęła się msza święta za zmarłego, po której nastąpił uroczysty pochówek. Jan Braun spoczął w grobie rodzinnym na zabytkowej nekropolii, zwanej zwyczajowo Starymi Powązkami.

Ilustr. 5. Nagrobek braci Andrzeja i Jana Braunów na Cmentarzu Powązkowskim
w Warszawie (kwatera 51-1-5).
Źródło: Fotografia autora. K.T. Witczak (3.07.2020).

Apendyks 1. Wykład habilitacyjny doktora Jana Brauna

Podstawowe problemy badań historyczno-porównawczych nad językami starożytnego Śródziemnomorza

Niniejszy tekst zawiera wykład habilitacyjny dra Jana Brauna wygłoszony podczas kolokwium habilitacyjnego na posiedzeniu Rady Wydziału Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego w dn. 28 maja 1991 r. Tekst wystąpienia zachował się w materiałach postępowania habilitacyjnego prof. Jana Brauna w formie maszynopisu^[46]. Artykuł dostosowano do aktualnie obowiązujących norm ortograficznych i obecnie używanej terminologii specjalistycznej, a ponadto w kilku miejscach wprowadzono drobne poprawki, usuwając typowe błędy wynikające z niewłaściwego odczytu tekstu przez osobę przepisującą wystąpienie lub je streszczającą. Wszystkie zmiany zostały każdorazowo wskazane w aparacie krytycznym. Dodano też objaśnienia i komentarze w formie przypisów.

Wykład habilitacyjny

Europa do niedawna miała bardzo nikłe pojęcie o innych niż klasyczne językach używanych w starożytności w basenie Morza Śródziemnego. A przecież, poza greką i łaciną, występowało na tym obszarze bardzo wiele języków. Należały one do różnych rodzin językowych.

Ostatnie 50 lat zaznacza się istotnym postępem w badaniach nad wszystkimi językami tego obszaru. Przedstawię główne problemy oraz skrótowy opis tych języków w układzie geograficznym wschód – zachód, poczynając od Azji Mniejszej, poprzez Egeę, Bałkany, Italię aż po Hiszpanię.

Poczynając od Azji Mniejszej, [czyli] Anatolii – rewolucją w dotychczasowej wiedzy było odkrycie w czasach I wojny światowej języka hetyckiego. Nie domyślano się dotąd istnienia w II tys. p.n.e. na tym obszarze tak starego, odrębnego języka. Kiedy udało się Bedřichowi Hroznemu odczytać w tekstach klinowych język indoeuropejski, indoeuropeiści poczuli się bardzo zaskoczeni. Nasze pojęcie o rodzinie języków indoeuropejskich do I wojny światowej kształtowało się na bazie sanskrytu, greki klasycznej, łaciny, a także języków starogermańskich. Dzięki badaniom historyczno-porównawczym XIX i XX wieku nad językami indoeuropejskimi stworzono obraz prajęzyka indoeuropejskiego. Tymczasem dane języka hetyckiego zmusiły badaczy do rewizji tradycyjnych poglądów.

Ilustr. 6. Strona tytułowa maszynopisu.
Źródło: Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, akta przewodów habilitacyjnych,
sygn. WNF-hab2/88, k. 81.

Jeśli chodzi o języki anatolijskie występujące w II tys. p.n.e. w Azji Mniejszej, [to] należy dodać, że ich specyficzne, archaiczne cechy różnią się wyraźnie od pozostałych języków indoeuropejskich.

W strukturze fonologicznej wcześniej poznanych języków indoeuropejskich mamy triady spółgłoskowe: dźwięczna, dźwięczna przydechowa i bezdźwięczna. W miejsce dawnej triady spółgłosek zwartych wykształcił się w językach anatolijskich nowy system, w którym spółgłoski słabe – lenes przeciwstawiają się spółgłoskom mocnym – fortes. Widoczne są także archaizmy w dziedzinie morfologii. Występuje jedynie genus commune – wspólny dla rodzaju męskiego i żeńskiego^[47] – dotyczący ludzi i bogów, zaś reszta jest określana jak genus neutrum. Budził ten układ wiele problemów, mówiono o zubożeniu morfologii, a był to po prostu starszy stan języka. W języku hetyckim zachował się najstarszy podział verbum. Verba actionis charakteryzują się koniugacją na -mi, zaś verba status koniugacją na -ḫi. Badania struktury języków anatolijskich pogłębiły naszą znajomość prajęzyka indoeuropejskiego.

W II tys. p.n.e. w Azji Mniejszej obok hetyckiego, czyli nesyckiego, występowały też inne języki indoeuropejskie tej samej grupy: luwijski i palajski. Potem się okazało, że potomkami języków anatolijskich z II tys. p.n.e. były tzw. języki późnohetyckie, używane w I tys. p.n.e. obok języka greckiego [na obszarze Azji Mniejszej]. Do grupy języków późnohetyckich zaliczamy obecnie: cylicyjski, licyjski^[48], karyjski i lidyjski.

W III tys. p.n.e. niektóre języki anatolijskie dotarły do Grecji. Ślady ich są widoczne w tzw. przedgreckich nazwach geograficznych, np. Parnas, Samos. Ludność przedgrecka posługiwała się kilkoma językami: pelazgijskim, minojskim, lelegijskim i tyrseńskim^[49].

Przesuwając się bardziej na zachód, do Italii, docieramy do terenów, gdzie mówiono w I tys. p.n.e. językiem etruskim. Także w przypadku tego języka można ustalić strukturalne powiązania gramatyczne z językami anatolijskimi. Przy badaniach nad tym językiem stosowano dwie metody: kombinatoryjną^[50] i etymologiczną.

Nową dziedziną w badaniach nad językami rejonu egejskiego jest filologia mykeńska^[51], badająca pismo linearne B, odczytane już [w roku 1952] przez angielskiego uczonego [Michaela] Ventrisa. Udowodnił on, że język ten^[52] to grecki, zapisywany już od XV w. p.n.e.^[53] Pozwala to przedłużyć historię języka greckiego o 700 lat.

Nowsze odkrycia pozwoliły określić jeszcze jedną grupę języków indoeuropejskich na Półwyspie Bałkańskim – grupę dako-myzyjską. Używana ona była na pograniczu dzisiejszej Bułgarii i Serbii. Języki tej grupy mają odrębny system fonologiczny i morfologiczny, różnią się wyraźnie od języka trackiego i iliryjskiego.

Mało poznana pozostaje grupa iliryjska występująca na obszarze dzisiejszej Jugosławii i Albanii. Znana jest dzięki zachowanym antroponimom i toponimom w napisach greckich i rzymskich.

Przechodzę [teraz] do Półwyspu Apenińskiego^[54]. Mamy tu trzy odrębne grupy języków indoeuropejskich: praitalską, której ślady widoczne są w łacinie i innych językach^[55]; latyńską, związaną z obszarem Lacjum wokół Rzymu oraz trzecią, oskijsko-umbryjską, czyli języki Osków i Umbrów. Grupa łacińska dzieliła się na trzy języki: łaciński, ausoński i sykulski^[56]. Nie został określony także jeszcze do końca charakter języka wenetyjskiego, którym mówiono na terenach położonych na zachód i północ od dzisiejszej Wenecji. Ma on dużo wspólnego z językami indoeuropejskimi Italii, wykazuje jednak pewne związki z językami germańskimi.

Najdalej na zachód, na terenie Hiszpanii, występował indoeuropejski język Celtiberów, którego inskrypcje alfabetyczne pochodzące od V do I w. p.n.e. są dziś odczytane przez celtologów^[57].

Tyle można powiedzieć o językach indoeuropejskich. Natomiast na obszarze Hiszpanii mamy jeszcze język baskijski, wiązany z językami kaukaskimi. Poza obszarem Pirenejów, gdzie występował język baskijski, Hiszpanię środkową i południową zajmowali Iberowie. Pozostał po nich cały szereg napisów alfabetycznych, powstałych w oparciu o alfabet fenicki, z okresu od VI do I w. p.n.e. Napisy te zostały odczytane w XX wieku przez uczonych hiszpańskich, ale język, który jest w nich zawarty, tzn. język iberyjski, nie można jeszcze w chwili obecnej zaliczyć^[58] do żadnej ze znanych obecnie rodzin językowych. Do języka iberyjskiego można odnieść prawdopodobnie także przedromański język sardyński na wyspie Sardynii oraz język sykański używany w zachodniej części Sycylii. Trudno powiedzieć coś określonego o związkach genetycznych języka liguryjskiego używanego w starożytności w północno-wschodniej Italii i południowej Francji.

Wreszcie na zakończenie [wypowiem] kilka słów o najstarszych stosunkach językowych krajów położonych na obszarze Afryki północnej, przylegającym do wybrzeży Morza Śródziemnego. Występowały tu już od epoki neolitu języki semicko-chamickiej^[59] rodziny językowej: staroegipski, berberyjski. W formie pisemnej język staroegipski zaświadczony jest przez bogatą literaturę starożytnego Egiptu. Natomiast starożytną odmianę języka berberyjskiego poznać możemy poprzez inskrypcje w języku numidyjskim, zachowane z obszarów pogranicznych Tunezji i Algierii, z dwóch ostatnich wieków p.n.e.

Pragnę więc [moje wystąpienie] zakończyć stwierdzeniem, że na obszarze starożytnego Śródziemnomorza spotykamy języki należące do różnych rodzin językowych: indoeuropejskiej, kaukaskiej^[60] i semito-chamickiej oraz do bliżej jeszcze nieokreślonej grupy autochtonicznej, którą reprezentował język iberyjski^[61].

Tekst do druku przygotował Krzysztof Tomasz Witczak

^* Prof. dr hab. Krzysztof Tomasz Witczak – Full Professor at the Chair of Classical Philology, Faculty of Philology, University of Lodz. His basic fields of interest are connected with Greek, Latin and Indo-European linguistics, as well as the history of classical philology in Poland. He also published a number of papers devoted to the Etruscan language.

Address: Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Katedra Filologii Klasycznej, Zakład Latynistyki i Językoznawstwa. ul. Pomorska 171/173, 90-236 Łódź.

e-mail:krzysztof.witczak@uni.lodz.pl