Szeroko pojęta starożytność swym bogactwem motywów i historii fascynuje twórców różnych epok. Motywy z niej zaczerpnięte odnaleźć można niemal w każdym aspekcie kultury, a jedną z płaszczyzn, na której ich mnogość jest szczególnie zauważalna, stanowi literatura piękna.

Wśród dzieł literackich dostępnych dla większej grupy odbiorców można wskazać wiele takich, które z mitologii czerpią pełnymi garściami. Mowa naturalnie o książkach wykorzystujących liczne motywy i postacie zaczerpnięte z mitycznych opowieści. Jedną z nich jest powieść Frenzy, której autorem jest Percival Everett^[1]. Wydana w 1997 roku książka jest opowiedzianą na nowo historią Dionizosa, natomiast ramy powieści stanowią Bachantki Eurypidesa^[2]. Jak zaznacza Ronald Dorris, tym razem opowieść o bogu Dionizosie, kojarzonym z winem, płodnością, a także szaleństwem i ekstazą, można zaliczyć w poczet dzieł postmodernizmu (Dorris 2013: 35)^[3]. Historię boga przedstawia jego asystent Vlepo, będący narratorem, który sam o sobie mówi tymi słowami: „My usual place was at the side of the god Bromius as his aide, his chronicler, his mortal bookmark” (Everett 1997: 3). Już samo jego imię jest znaczące – w języku starogreckim oznacza ono „widzę”, „patrzę”, „spoglądam” (s.v. βλέπω). Vlepo podkreśla, że jest „an unfrenzied observer” pośród „frenzied Bakkhanal” (Everett 1997: 3).

Tragedia Bachantki Eurypidesa, jak już wspomniano, stanowi trzon powieści Frenzy Percivala Everetta. Autor stopniowo wzbogaca treść, dodając do niej kolejne mity, które przeplatają się z opowieścią znaną z dzieła urodzonego na Salaminie tragediopisarza. W tym miejscu warto zaznaczyć, że chociaż głównym bohaterem Frenzy jest Dionizos, to wszelkich wydarzeń, które mają miejsce w powieści, doświadcza – w jego imieniu – jego asystent Vlepo. To właśnie on tłumaczy bogu wszystko, co się dzieje, jakie emocje towarzyszą postaciom opisanym na kartach książki, nierzadko dosłownie czytając im w myślach. Część z wykorzystanych przez Everetta mitów była chętnie przywoływana w literaturze XX wieku (tutaj warto wymienić chociażby mit o Orfeuszu i Eurydyce), natomiast są wśród nich również opowieści pomijane przez współczesnych mu twórców^[4]. Jedna z takich historii, będąca reminiscencją Vlepo, opowiada o Minyasie, królu beockiego miasta Orchomenos, i jego córkach. Zdaniem Karla Kerényiego, w micie tym można doszukać się echa tego, kim były pierwotnie towarzyszki Dionizosa. To późniejsi autorzy mieli uczynić z córek Minyasa nieprzyjaciółki jego kultu, ponieważ niezrozumiały był dla nich fakt, że kobiety ogarnięte były szałem (Kerényi 2002: 215; 2008: 161). To właśnie ów boski szał, szaleństwo, widoczne są na kartach powieści Frenzy, co zresztą sugeruje już jej tytuł.

Everett wprowadza mit o Miniadach od razu po odwołaniu się do opowieści o Pentheusie, tym samym nawiązując do Metamorfoz Owidiusza, bowiem u poety mit o córkach Minyasa (IV księga) następuje po historii tebańskiego króla (III księga). Czyni jednak tę różnicę, że Agawe, wraz z innymi kobietami ogarniętymi boskim szałem, nie zabija własnego syna a zwierzę (Everett 1997: 38). Czytelnik zapoznaje się z wydarzeniami w momencie, gdy w obszernej komnacie, która ma okna od strony północnej, znajdują się Minyas i jego córki zajęte tkaniem na krosnach. Kobiety oddawały się czynności właściwej dla swojej płci^[5]. Słyszą dobiegający z zewnątrz odgłos bębnów (Everett 1997: 39). Autor nawiązuje tutaj do IV księgi Metamorfoz Owidiusza (Ov. Met. 4. 32–35):

(…) Solae Minyeides intus,
Intempestiva turbantes festa Minerva,
Aut ducunt lanas, aut stamina pollice versant,
Aut haerent telae, famulasque laboribus urgent.

oraz (Ov. Met. 4. 391–393):

Tympana cum subito non apparentia raucis
Obstrepuere sonis: et adunco tibia cornu,
Tinnulaque aera sonant (…)

Odwołanie do tkających na krośnie córek Minyasa odnaleźć można również u Eliana (Ael. VH 3, 42). Dziewczęta siedzą przy urządzeniu tkackim i wykonują skrupulatnie swoją pracę ku czci bogini Ateny^[6].

Chociaż wersje mitu, które dostarczają zachowane do dziś dzieła antyczne, mówią o trzech córkach Minyasa: Leukippe, Arsippe i Alkitoe, Percival Everett swoją uwagę skupił przede wszystkim na pierwszej z nich, opisując ją jako „the oldest daughter, no less beautiful for her age” (Everett 1997: 39). To właśnie Leukippe przeciwna jest kultowi Dionizosa i prowadzi z ojcem dialog, podczas którego Minyas mówi do córek, by nie słuchały dźwięku dobiegającego zza okna i stwierdza z pogardą, że Bakchos nie nadaje się na boga („he is not fit to be a god”). Warto zwrócić uwagę, że fragmenty antyczne nie wymieniają beockiego króla jako spiritus movens niechęci córek do wzięcia udziału w dionizyjskich rytuałach. Jest to element wprowadzony przez autora Frenzy. Minyas opisany jako „a man of wide girth” i „a small, unsightly man” znika z kart powieści tak szybko, jak się na nich pojawił (Everett 1997: 39).

Miniady zostają w komnacie same, co jest ponownym zerwaniem autora z tradycją antyczną. Najmłodszą z córek Minyasa, która ma ciemne oczy i gęste brwi, nazywa bowiem Damarą (Everett 1997: 40). To do dziewczyny kieruje swoje pierwsze kroki Dionizos, który przybrał formę ubranej w skromne szaty dziewczynki (Everett 1997: 39). Zmiana płci przez boga na żeńską przywodzi na myśl nawiązanie do antycznego autora – wzmiankę na ten temat odnaleźć można w Metamorfozach greckiego mitografa Antoninusa Liberalisa (Ant. Lib. 10). W celu nawiązania kontaktu werbalnego z królewskimi córkami Dionizos pyta je o wykonywaną przez nie pracę, tym samym czyniąc aluzję do tkactwa, któremu poświęcają swój wolny czas, i które odrywa je od uczestnictwa w obrzędach ku boskiej czci (Everett 1997: 40). Na pytanie, skąd pochodzi dziewczyna, która pojawiła się w komnacie Miniad, będący nią bóg odpowiada: „From sweet freedom”, „I come from the place of all hearts, all life” (Everett 1997: 40). Po tego typu odpowiedzi czytelnik może domyślić się, że córki Minyasa zainteresują się tajemniczą dziewczynką i zechcą zadać jej kolejne pytania. Gdy w jednej z odpowiedzi pada imię Bakchosa, który wymieniony jest jako rodzina osoby, która odwiedziła komnatę, można wyczuć napięcie jakie towarzyszy królewskim córkom. Leukippe nakazuje dziewczynce zaprzestania wypowiadania tego imienia, ponieważ jest to niedozwolone. Dochodzi do wymiany zdań pomiędzy bogiem a najstarszą królewną, po której najmłodsza z sióstr stwierdza, że wypowiadane przez dziewczynkę słowa nie brzmią jak język, którym posługuje się dziecko (Everett 1997: 40). Moment ten stanowi pewien punkt przełomowy w rozdziale poświęconym córkom Minyasa. Dionizos coraz bardziej otwarcie namawia dziewczęta, by odeszły od krosien i uczestniczyły w boskim kulcie, który jest tańcem i miłością. Leukippe odbiera to jako namowę do zdrady własnego ojca (Everett 1997: 41). Bóg stosuje różne sztuczki, by przełamać opór młodych kobiet, uśmiecha się słodko i czarująco.

Czarowi boga poddaje się wspomniana już Damara, najmłodsza z córek Minyasa. Chce porzucić tkanie na krośnie. Leukippe widząc, że jej siostra coraz bardziej ulega urokowi zmienionego w dziewczynkę boga, stara się przepędzić niechcianego gościa. Dionizos nie daje jednak za wygraną i namawia Damarę, by razem z nim udała się na wzgórza, by na własne oczy zobaczyć dionizyjskie rytuały (Everett 1997: 41). Rozmowa boga z poddającą się mu coraz bardziej dziewczyną przypomina dialog, który Dionizos stoczył z Pentheusem w Bachantkach Eurypidesa, gdy udało mu się wpłynąć na młodego władcę Teb^[7]. Bóg zmienia sposób rozmowy z Damarą i zaczyna ją uwodzić, komplementując jej piękny wygląd (Everett 1997: 41). Kiedy Dionizos coraz śmielej sobie poczyna, zaś jego komplementy zaczynają przybierać erotyczny charakter, Leukippe wkracza pomiędzy boga a siostrę i policzkuje ją, by się ocknęła i przestała być podatna na wypowiadane słowa, które nazywa kłamstwami (Everett 1997: 42). Ma odwagę również rzucić bogu groźne spojrzenie. Dionizosowi nie udaje się ponownie oczarować Damary, która tka z zamkniętymi oczami.

Czytelnik zaznajomiony z mitologią spodziewałby się, że nastąpią po tych wydarzeniach sceny znane z dzieł antycznych pisarzy. W powieści Frenzy nie ma jednak przemiany Dionizosa kolejno w byka, lwa i lamparta (Antoninus Liberalis), po krośnie nie pną się bluszcz i winna latorośl, zaś w koszach z wełną nie kłębią się węże (Elian), a utkana tkanina nie porasta winem (Owidiusz). Percival Everett zrywa całkowicie z antyczną tradycją i proponuje własne zakończenie historii o córkach Minyasa. Dziewczęta siedzą przy urządzeniach tkackich, jednak ich ciężka praca nie przynosi efektu – tkanego przez nie gobelinu nie przybywa. Sytuacja ta staje się przyczyną ich szaleństwa (Everett 1997: 42). Dionizos obserwuje je, po czym odchodzi wraz ze swoim pomocnikiem Vlepo.

Ponownie mit o córkach Minyasa Everett wykorzystuje, gdy opisuje zabicie Hippasosa. Przyczyna jego śmierci nie jest jednak taka, jak u autorów antycznych. Nie ginie on złożony w ofierze Dionizosowi przez swoją matkę Leukippe, jak opisują Antoninus Liberalis oraz Elian (Ant. Lib. 10; Ael. VH 3, 42). Chłopiec zostaje obwiniony o szaleństwo swojej matki, za co musi ponieść najwyższą karę. Bachantki dostrzegły go podczas nocnych obrzędów wśród wzgórz. Tym samym musi on zginąć (Everett 1997: 43). Ponownie pobrzmiewają tutaj echa Bachantek Eurypidesa, jednak zamiast zabitego przez menady Pentheusa występuje syn jednej z córek Minyasa.

Percival Everett, wzbogacając swoją powieść Frenzy kolejnymi opowieściami mitycznymi, sięga po mniej popularny mit o córkach Minyasa. Konstruując fabułę, wykorzystuje elementy, które odnaleźć można u pisarzy antycznych: Owidiusza, Antoninusa Liberalisa i Eliana. Na pewno znana jest mu treść Metamorfoz Owidiusza, natomiast w przypadku dwóch kolejnych wspomnianych autorów może występować pewna zbieżność. Trzon całości powieści stanowi tragedia Bachantki Eurypidesa, której wątki Everett odpowiednio przetworzył na potrzeby opowiedzianej przez siebie historii. Dionizos Percivala Everetta kieruje się potrzebą zrozumienia, czym jest miłość oraz nauką, jak on sam powinien ją odczuwać i jak odczuwają ją inni (Dorris 2013: 36). Wspomniana miłość, która w pewnym momencie przybrała erotyczny charakter, występuje również w micie o córkach Minyasa, który wykorzystał autor Frenzy.

Frenzy, dzięki bogactwu wątków zaczerpniętych z mitologii oraz licznym odwołaniom do dzieł antycznych autorów, zasługuje na uwagę badaczy zajmujących się recepcją kultury antycznej w literaturze współczesnej.

---

^* Mgr Monika Wesołowska (Independent Researcher) – Graduated in Classical Philology and Archeology at the University of Warsaw. Her research interests include the reception of myths and motifs in literature and popular culture as well as cultural heritage.

e-mail: wesolowska.j.m@gmail.com