Zaprojektowany przez Maxa Littmanna (1862–1931) budynek Teatru Wielkiego im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu został oddany do użytku w 1910 r. (wówczas jako Stadttheater) w nowo powstałej tzw. Dzielnicy Cesarskiej. Zarówno jego neoklasycystyczna fasada, której główną ozdobę stanowi portyk z sześcioma kolumnami jońskimi (bez żłobkowania) i trójkątnym tympanonem, jak i rzeźby oraz dekoracje reliefowe znacząco odwołują się do antycznej tradycji. Uwagę przykuwa zwłaszcza usytuowana na dachu portyku figura Pegaza, wykonana z blachy miedzianej przez Heinricha Dülla (1867–1956) i Georga Pezolda (1865–1943), a także dwie grupy rzeźbiarskie z piaskowca ustawione przed wejściem do gmachu: Liryka (młoda kobieta na lwie) Constantina Starcka (1866–1939) i Dramat (mężczyzna kroczący wraz z lampartem plamistym) Georgesa Morina (1874–1950)^[1].

Kompozycyjną kontynuację budynku teatru stanowi główne wejście do Parku Adama Mickiewicza. Prowadzi ono wprost na sadzawkę z tryskającą wysoko fontanną, która nawiązuje do znanego z tradycji antycznej źródła Hipokrene na zboczu Helikonu i ściśle łączy się ze wspomnianym wyżej Pegazem^[2]. Samo wejście składa się ze schodów i kamiennych balustrad, ozdobionych po obu stronach dwiema identycznymi wazami kamiennymi. Zostały one wykonane przypuszczalnie w 1910 r. (lub ewentualnie nieco wcześniej) „w specyficznej technologii sztucznego kamienia z marmurowym grysem i odlewu zbrojonego”^[3]. W dotychczasowych publikacjach rzadko wspomina się o tych wazach, a jeśli już pojawia się ich lapidarny opis, zaznacza się co najwyżej, że mają one charakter antykizujący i że są one ozdobione fryzem reliefowym z przedstawieniem tańczących postaci^[4].

Nie są to jednak bliżej nieokreślone obiekty, lecz kopie starożytnego, marmurowego krateru wolutowego^[5] zwanego powszechnie Wazą Townleya. Kopie są dość wierne, istnieją jednak trzy znaczące różnice pod względem formy. Po pierwsze, oryginał jest naczyniem, tzn. jest wydrążony w środku, natomiast kopie posiadają wypełnienie^[6]. Po drugie, kopie zostały opatrzone ozdobną przykrywką, przez co są wyższe od oryginału. Po trzecie, ucha naczynia przypadają w innych miejscach. Nie wiadomo przy tym, czy poznańskie wazy wyszły spod ręki pracujących przy budowie teatru rzeźbiarzy^[7], czy – co zdaje się być bardziej prawdopodobne – zostały zakupione w jakimś zakładzie, który wykonywał wówczas jej odlewy, dysponując odpowiednią formą.

Oryginał, który mierzy 106 cm^[8], datowany jest zwykle na okres wczesnorzymski, przypuszczalnie II w. n.e.^[9], choć można się spotkać z opinią, że waza powstała nieco wcześniej, tj. w I w. p.n.e. lub w I w. n.e.^[10] Obiekt został odkryty w 1773 r. przez Gavina Hamiltona (1723–1798), szkockiego archeologa, antykwariusza i malarza, w antycznej willi podmiejskiej należącej do cesarza Antoninusa Piusa. Willa była usytuowana na niewielkim wzniesieniu o nazwie Monte Cagnolo pomiędzy miejscowościami Genzano a Lanuvio (ok. 30 km od Rzymu). Krater został znaleziony w wielu częściach, które sklejono, dokonując koniecznych uzupełnień. W 1774 r. wazę zakupił do swojej prywatnej kolekcji Charles Townley (1737–1805), natomiast w 1805 r. trafiła ona do zbiorów British Museum (inw. nr: 1805,0703.218)^[11]. Publiczne udostępnienie wazy w muzeum sprawiło, że rychło zyskała ona na popularności. Z tego powodu w XIX i w pierwszych dekadach XX w. chętnie sporządzano jej kopie w dowolnych rozmiarach i z różnorakich materiałów. Z biegiem czasu jednak sława Wazy Townleya została przysłonięta przez późniejsze znaleziska sztuki grecko-rzymskiej, przez co dziś nie jest nawet eksponowana na muzealnej wystawie stałej.

Il. 1. Jedna z dwóch poznańskich kopii Wazy Townleya^[12]

Charles Townley (lub Towneley), pochodzący z zamożnej angielskiej rodziny, poświęcił wiele wysiłku i pieniędzy na stworzenie prywatnej galerii dzieł sztuki, która mieściła się w jego domu usytuowanym w londyńskiej dzielnicy Westminster. Najsłynniejszą część jego zbiorów stanowią rzeźby marmurowe zwane powszechnie jako Townley Marbles (obecnie w British Museum). Przede wszystkim są to rzeźby rzymskie, niektóre z nich będące kopiami artystów greckich. Należą do nich takie dzieła, jak odkryty w willi Hadriana w Tivoli posąg dyskobola, określany mianem „Dyskobola Townleya” z II w. n.e. (nr inw.: 1805,0703.43), kopia słynnej rzeźby Myrona z V w. p.n.e. Innym eksponatem jest tzw. „Wenus Townleya” z I lub II w. n.e. (nr inw.: 1805,0703.15), której przypuszczalny grecki wzorzec z okresu klasycznego zaginął^[13]. Nie jest wykluczone, że również Waza Townleya stanowi kopię greckiego oryginału, a przynajmniej powstała pod silnym wpływem wcześniejszej tradycji^[14]. Wskazuje się często, że relief widniejący na niej odpowiada pod względem formy dziełom z okresu hellenistycznego, zwłaszcza tworzonym w stylu neoattyckim, rozwijającym się od II w. p.n.e.^[15]

Wspomniany relief na brzuścu jest bez wątpienia tym, co przede wszystkim przykuwa uwagę w Wazie Townleya. Warto również podkreślić, że został on wiernie odtworzony w poznańskich kopiach. Przedstawia on scenę figuralną złożoną z dziesięciu postaci w trakcie orgii bachicznej. Identyfikacja niektórych postaci nie jest w pełni jednomyślna, a rozbieżności interpretacyjne dotyczą postaci nr 3, 4 i 9^[16]. Co istotne, niektóre elementy oryginału stanowią jedynie nowożytne uzupełnienia dokonane w XVIII w., tzn. częściowo zrekonstruowano znajdujące się obok siebie postaci nr 10, 1, 2 i 3 (nowożytna jest także podstawa wazy)^[17].

Il. 2. Przerys postaci z głównego reliefu Wazy Townelya^[18]

Niemal w całości zostały odtworzone postaci nr 1 i 2. Pierwsza to zapewne menada, przy czym w oryginale zachowały się tylko stopy, natomiast druga – młody satyr z narzuconą na ramiona skórą pantery i tyrsem w prawej ręce (oryginalne są jedynie dolne części nóg, lewa ręka i fragment skóry). Następne dwie postaci wypada interpretować jako Dionizosa i Ariadnę (nr 3 i 4). Oboje obejmują się i spoglądają na siebie. Nagi Dionizos trzyma zwróconą w dół pochodnię. Jego twarz jest nowożytną rekonstrukcją, można więc domniemywać, że pierwotnie głowę zdobił wieniec. Ariadna zaś ubrana jest w transparentną szatę^[19].

Il. 3. Postaci nr 3 i 4 na kopii Wazy Townleya^[20]

Ciekawej analogii w zakresie przedstawienia Dionizosa i Ariadny dostarcza tzw. Waza Borghese z I w. p.n.e. Jest to marmurowy, zdobiony w stylu neoattyckim krater (wys. 172 cm), który został znaleziony w XVI w. na terenie Ogrodów Salustiusza w Rzymie. Przez długi czas waza pozostawała w posiadaniu rodziny Borghese, skąd pochodzi jej zwyczajowa nazwa. W 1807 r. została zakupiona przez Napoleona i umieszczona w Luwrze, gdzie znajduje się do dziś (nr inw.: Ma 86 / MR 985). Tematem fryzu reliefowego jest orszak Dionizosa, w którym obok samego boga i towarzyszącej mu Ariadny występują dwie menady i pięciu satyrów^[21]. Prawie nagi bóg z wieńcem na głowie i tyrsem w prawicy wpatruje się w swoją wybrankę, kładąc drugą rękę na jej ramieniu. Z kolei Ariadna, odziana w zwiewną szatę, dzierży w dłoniach lirę i odwzajemnia jego spojrzenie.

Il. 4. Dionizos i Ariadna na reliefie Wazy Borghese (I w. p.n.e.)^[22]

Kolejne cztery postaci na Wazie Townleya to menady (nr 5 i 7) i satyrowie (nr 6 i 8). Obie kobiety tańczą, odziane w transparentne szaty z odsłoniętymi częściowo piersiami. Jedna trzyma w ręku kawałek rozszarpanego zwierzęcia (nr 5), druga natomiast dzierży w prawej ręce nóż, obok zaś niej kroczy pantera. Satyrowie są brodaci i zasadniczo nadzy, choć jeden z nich ma narzuconą na plecy skórę pantery (nr 6). Jego poza z wyciągniętą w górę lewą ręką każe sądzić, że zachęca współtowarzyszy do zabawy. Drugi satyr trzyma w ręku przypuszczalnie kij pasterski (nr 8). Sam, będąc zapewne w stanie upojenia, jest podtrzymywany przez kolejną postać (nr 9), której interpretacja nastręcza pewne trudności.

Il. 5. Postaci nr 8 i 9 na kopii Wazy Townleya^[23]

Jest to młody mężczyzna odziany w krótki chiton i wysokie buty, przez co zdecydowanie wyróżnia się na tle pozostałych sylwetek. Dotychczasowa interpretacja tej postaci jako satyra^[24] lub sugestia, że ona właśnie – a nie postać nr 3 – mogłaby być Dionizosem^[25], budzą duże wątpliwości. Ciekawej analogii natomiast zdaje się dostarczać tzw. Krater z Derveni (wys. 90,5 cm), wykonany z pozłacanego brązu (niektóre dekoracje także ze srebra). Datowane na IV w. p.n.e. naczynie zostało odkryte w 1962 r. w jednym z grobów w miejscowości Derveni (ok. 10 km od Salonik), gdzie posłużyło za urnę grobową na prochy zmarłego. Obiekt znajduje się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Salonikach (nr inw.: B1)^[26].

Il. 6. Niepewna w interpretacji postać męska na Kraterze z Derveni (IV w. p.n.e.)^[27]

Główny fryz tego krateru przedstawia orszak bachiczny. Widzimy na nim Dionizosa i Ariadnę w pozycji siedzącej (obok boga usytuowana jest także pantera), sześć menad, w tym jedną trzymającą w górze za nogę dziecko i dwie rozszarpujące jelonka, a ponadto ityfallicznego satyra (zgodnie z inną interpretacją – Sylena) i pewną postać o niejasnej identyfikacji^[28]. Jest to brodaty mężczyzna odziany w krótki chiton i wysokie buty, a właściwie w jeden but, ponieważ prawą stopę ma bosą. Posiada on także uzbrojenie w formie dwóch oszczepów dzierżonych w obu rękach (zachował się tylko jeden) oraz miecza zwisającego u boku. Dotychczas pojawiły się między innymi hipotezy, zgodnie z którymi jest to Penteusz, król Teb, albo Likurg, król Edomów w Tracji. Obydwaj – zgodnie z grecką mitologią – sprzeciwili się wprowadzeniu kultu Dionizosa w swoich państwach, za co spotkała ich sroga kara (pierwszy został rozszarpany przez menady, na drugiego zaś bóg zesłał szaleństwo)^[29]. O ile identyfikacja uzbrojonego mężczyzny przedstawionego na Kraterze z Derveni jest wielce problematyczna, o tyle utożsamienie jej z postacią nr 9 z Wazy Townleya wydaje się być prawdopodobne.

Ostatnią postacią na reliefie Wazy Townleya jest bóg Pan (nr 10), który zresztą często figuruje na przedstawieniach tiazosu jako jeden z uczestników. Nosi brodę i ma koźle nogi, a także trzyma w jednej ręce amforę, zapewne napełnioną winem, drugą zaś rękę wyciąga w górę. W sylwetce boga zrekonstruowana została część głowy, a także lewa ręka wraz z fragmentem amfory.

Na koniec warto wspomnieć o pewnym frapującym ornamencie, jaki biegnie dookoła pod głównym reliefem. Składa się on z ośmiu identycznych postaci, będących – jak się zdaje – krzyżówkami kobiety i ptaka^[30]. Ludzka jest głowa (z profilu), ręce oraz tułów z piersiami. Z kolei z górnej części pleców wyrastają skrzydła rozłożone na zewnątrz, a dolna część ciała może być interpretowana jako artystyczne przedstawienie ptasiego, opierzonego brzucha i ogona, choć – z dzisiejszej perspektywy – przypomina to nader ozdobną, rozkloszowaną spódnicę. Hybrydę tę wypada uznać za antyczną syrenę, przedstawianą zwykle w postaci ptaka z kobiecą głową i szyją, nieraz z ludzkim tułowiem i rękami^[31]. Na reliefie poszczególne kobiety-ptaki są ze sobą połączone poprzez trzymane w dłoniach patery^[32]. Ten rodzaj płaskiego naczynia (zwanego po grecku phialē) był w starożytności używany zwłaszcza w celach kultowych do spełniania libacji.

Podsumowując, wazy ze sztucznego kamienia znajdujące się przy głównym wejściu do Parku Adama Mickiewicza w Poznaniu nie są jedynie antykizującymi dziełami doby neoklasycyzmu, lecz stanowią kopie słynnej, marmurowej Wazy Townleya, którą zdobi fryz reliefowy, przedstawiający dziesięć postaci w orszaku bachicznym. Należą do nich Dionizos i Ariadna (ikonograficznie przypominający tę właśnie parę z tzw. Wazy Borghese), bóg Pan, trzy menady, trzech satyrów i niezidentyfikowany mężczyzna w krótkim chitonie (prawdopodobnie jest on tą samą postacią, co zagadkowy „mężczyzna w jednym bucie” na Kraterze z Derveni). Z kolei pod głównym reliefem biegnie ornament złożony z ośmiu identycznych postaci kobiet-ptaków, które wypada interpretować jako syreny.

---

^* Dr hab. Rafał Rosół prof. UAM – (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu) – a classical philologist and linguist. He works as a university professor at the Institute of Classical Philology, Adam Mickiewicz University of Poznań. He has published more than 40 papers and two monographs: Wschodnie korzenie kultu Apollona: Studium lingwistyczno-historyczne (The Origins of the God Apollo: a Linguistic-Historical Study), Kraków 2010, and Frühe semitische Lehnwörter im Griechischen (Early Semitic Loan Words in Greek), Frankfurt am Main 2013.

e-mail: rafros@amu.edu.pl