Spuścizna Nemezjana, poety tworzącego w drugiej połowie III w. n.e. w Północnej Afryce, prawdopodobnie w Kartaginie, nie jest zbyt imponująca, ale za to nacechowana subtelną zmysłowością. Afrykańczyk w swych utworach, do których zaliczamy cztery sielanki i 325 wersów traktatu Cynegetica (O łowiectwie), stawia na urozmaicenie treściowe i stylistyczne^[1]. Reinterpretując różne sceny i motywy, zaprezentowane w jego poezji łowieckiej i bukolicznej, można zauważyć, że wyłania się wśród nich obraz kobiety dość niekonwencjonalny i niejednorodny. O ile w Cynegetica mamy ukazane różne formy buntu, a także mechanizmy uwalniania się kobiet z obowiązującego modelu społeczeństwa patriarchalnego, o tyle w Eklodze II młoda kobieta występuje w zupełnie innej scenerii^[2]. Przeanalizowanie tegoż wizerunku jest celem niniejszego wywodu^[3].

Analizę rozpoczynam od sceny inicjującej Eklogę II, w której zobrazowana została sytuacja dość nietypowa, jeśli weźmiemy pod uwagę, że umieszczona została w scenerii sielankowej. Otóż dwaj piętnastoletni chłopcy pasterscy, Idas i Alkon, szaleńczo zakochali się w pięknej dziewczynie o imieniu Donace. Gdy ta zbierała kwiaty w ogrodzie, rzucili się na nią razem i zgwałcili. Podobny motyw zbierania kwiatów, po którym ma miejsce defloracja dziewicy, zauważamy w hellenistycznym epyllionie Europa (2. 63-71) autorstwa naśladowcy Teokryta, Moschosa, żyjącego w pierwszej połowie II w. przed n.e. Natchnieniem Moschosa mogły być malowidła przedstawiające scenę porwania fenickiej królewny przez Zeusa pod postacią byka (Ławińska-Tyszkowska 2005: 575). Obraz malarski, przedstawiający porwanie Europy, szczegółowo opisuje również z wielkim upodobaniem zgodnie z modą panującą w retoryce II w. n.e. romansopisarz Achilleus Tatios w swym romansie Opowieść o Leukippe i Klejtofoncie^[4]. Podobnie dla Nemezjana inspiracją jest nie tylko przestrzeń dzieł bukolicznych. Takie podejście świadczy o aspiracjach poety do zmodyfikowania sielanki^[5]. Przemoc seksualna została przedstawiona przez Kartagińczyka w sensualnych odsłonach metaforycznych, które pozwalają zatuszować nadmierny naturalizm i brutalizm:

Formosam Donacem Idas puer et puer Alcon
ardebant rudibusque annis incensus uterque
In Donaces venerem furiosa mente ruebant.
Hanc, cum vicini flores in vallibus horti carperet
et molli gremium compleret acantho,
invasere simul venerisque imbutus uterque
Tunc primum dulci carpebant gaudia furto^[6].

Kochał Donakę Idas, kochał Alkon młody;
Niedoświadczonych palił tak wdzięk jej urody,
Że szaleńczo pragnęli dać miłość dziewczynie.
Gdy więc zrywała kwiaty w pobliskiej dolinie
I naręcza akantów tuliło jej łono,
Napadli ją i Wenus pierwszy raz kradzioną
Smakowali, i słodycz pierwszego zbliżenia
[Przeł. J. Sękowski (Nemezjanus 1985)].

Dla wyrażenia gwałtu poeta używa eufemistycznego określenia „invasere … furto”^[7]. Z analogicznego wyrażenia korzysta ponownie w Eklodze III, ale w niej jego zastosowanie jest nieco inne, gdyż chodzi o kradzież fleta Panu dokonaną przez trzech pasterzy, który znużony łowami, śpiąc pod rozłożystym wiązem, krzepił nadwątlone siły^[8]. Użycie tego samego określenia wskazuje na to, że zarówno gwałt dziewicy, jak i świętokradcza kradzież boskiego fleta, zakwalifikowane zostały jednakowo jako czyny haniebne. Niektórzy twierdzą, że Grecy i Rzymianie nie mieli odpowiednika dla słowa „gwałt”, a rzekomo tylko w kodeksie z kreteńskiej Gortyny widać lingwistyczną i prawną różnicę między gwałtem a cudzołóstwem (Węgłowski 2018: 144; Larson 2012: 13). Jednak słowa określające gwałt, jak i rozróżnienie pomiędzy gwałtem a cudzołóstwem, istniały już w antycznym leksykonie. W języku łacińskim używano m.in. stuprum dla określenia zgwałcenia niezamężnej kobiety, a adulterium dla cudzołóstwa^[9].

W Eklodze II z jednej strony, ze względu na użycie w wersie siódmym terminu „gaudia”, który ma zazwyczaj konotacje seksualne, akcent pada na seksualną rolę kobiety^[10], a z drugiej w zaskakujący sposób kłócą się dwa porządki – doświadczenie pięknej Donace, „zrywającej kwiaty w pobliskim ogrodzie”, i odczucia chłopców – które zupełnie nie przystają do siebie. Zgodnie z antycznym rozumieniem, kobieta jest stroną dającą rozkosz, a przyjemność seksualna jest najczęściej rozpatrywana z perspektywy męskiej (Karakasis 2011: 300). Autorki włoskiego przekładu Eklog Nemezjana, Ferri i Moreschini, widzą w zobrazowanym gwałcie aluzje do rytualnego przejścia od okresu dzieciństwa do okresu dojrzewania (Nemesiano 1994: 44)^[11]. Owe rytuały przejścia w społecznościach należą do najstarszych instytucji kultury ludzkiej^[12]. Ich każdorazowa interpretacja wnosi określoną wizję człowieka: tego, co ma być jego naturą – wraz z rozstrzygającym pytaniem skupionym wokół problemu zła oraz tego, co ma być kulturą – wraz z zagadnieniem kultury jako źródła cierpień^[13]. Wypowiedzi pasterzy, sugerują, że wcześniej widywali dziewczynę, gdyż ona miała zwyczaj przebywać w tej okolicy i zrywać różanymi dłońmi lilie, symboliczne kwiaty czystości:

dicite, quo Donacen prato, qua forte sub umbra
inveniam, roseis stringentem lilia palmis.
Nam mihi jam trini perierunt ordine soles,
ex quo consueto Donacen exspecto sub antro (Nem. Ecl. 2. 23-26).

Powiedzcie, w jakim cieniu Donakę zastanę,
Gdzie kwiat lilii zrywają jej dłonie różane?
Trzy dni bowiem na próżno straciłem już oto,
Czekając na Donakę, jak zwykle, przed grotą;
[przeł. J. Sękowski (Nemezjanus 1985)].

W podobnie minorowym nastroju wybrzmiewa pieśń drugiego pasterza. Alkon nie może znieść zlekceważenia ze strony Donace, tym bardziej że podarował jej munera amoris: słowika, parę gołębi oraz zajączka. Osobliwe prezenty stanowią częsty motyw w tradycji antycznej, a ich symbolika jest doniosła (Laguna Mariscal 2014: 25–55). Ponadto Alkon czuje się oszukany przez dziewczynę, gdyż sama często przysięgała, iż „Idas przy nim jest niczym” i chwaliła „jego rumiane lica, białą szyję, roześmiane oczy i młodzieńczą postać”^[14]. Idealizacja uczuć i pragnienie utraconej dziewczyny sprawiają, że czytelnik ma wątpliwości, jak zinterpretować inicjalną scenę eklogi. Można przypuszczać, że poeta kartagiński czyni aluzję do poglądu starożytnych, zgodnie z którym kobieta może ulec sile fizycznej, czyli gwałtowi, ale nie sile perswazji, czyli uwiedzeniu (Owidiusz 2016: 107, n. 138). Uwiedzenie bowiem jawiło się jako zamach na cały fallokratyczny porządek społeczny w państwie, a gwałt był „tylko” pospolitym przestępstwem (Węgłowski 2018: 145). Jeśli przeanalizujemy wypowiedzi pasterzy, możemy dojść do wniosku, że ich uzasadnienie gwałtu zbieżne jest z Owidiuszową sugestią, że jeśli kobieta pocałuje mężczyznę, to ten będzie głupcem, gdy oddali się, nie wziąwszy reszty, nawet wbrew jej woli. O takiej zażyłości, a zarazem zależności pomiędzy pocałunkami i aktem seksualnym jest przekonany jeden z pasterzy, Idas:

Ille ego sum, Donace, cui dulcia saepe dedisti
oscula nec medios dubitasti rumpere cantus
atque inter calamos errantia labra petisti.
Heu, heu! Nulla meae tangit te cura salutis?^[15]

To ty mi przerywałaś pieśń w połowie zwrotki
I mocno wyciskałaś pocałunek słodki,
Wargami po mych ustach błądząc nieprzytomnie.
Biada mi! Czemu teraz nie troszczysz się o mnie?
[przeł. J. Sękowski (Nemezjanus 1985)].

Jakkolwiek zinterpretujemy symbolikę zobrazowanego bukolicznie dramatu, to z pewnością zauważymy, że z całej eklogi przebija przede wszystkim „gorzka Arkadia”, która przepojona jest skargami nieszczęśliwie zakochanych chłopców. Smutny i wynędzniały Idas błądząc, bledszy niż bukszpan^[16], wyraża swą rozpacz na trzcinie w pieśni liczącej 33 wersy (vv. 20-52)^[17], ponieważ Donace została uwięziona przez swych rodziców. W minorowym nastroju wybrzmiewa również pieśń drugiego pasterza, Alkona, licząca tyleż samo wersów (vv. 55-87), co pieśń Idasa. Chłopcy pasterscy lamentują, że bez dziewczyny przyroda straciła cały urok^[18]. Klasyczny obraz kobiety uwięzionej przez rodziców świadczy o tym, że autor traktuje tradycję literacką jako materię i inspirację dla własnej twórczości^[19]. Szczególnie zaskakujące dla współczesnych mogą być symptomy, za sprawą których dochodzi do izolacji dziewczyny. W wersach 10-13 poznajemy uzewnętrznienia somatyczne, na podstawie których rodzice stwierdzili, że ich córka straciła dziewictwo:

Sed postquam Donacen duri clausere parentes,
quod non tam tenui filo de voce sonaret
sollicitumque foret pinguis sonus, improba cervix
suffususque rubor crebro venaeque tumentes (Nem. Ecl. 2. 10-13).

Lecz rodzice zamknęli córkę, gdy odkryli,
Że dziewczęcość w jej głosie raptownie przemija,
Tonem mówi dojrzalszym, wdzięk traci jej szyja,
Rumieniec twarz powleka i grubieją żyły
[Przeł. J. Sękowski (Nemezjanus 1985)].

Starożytni wierzyli, że kiedy dziewczyna traci dziewictwo, pogrubia jej się obwód szyi (Nemesiano 1997: 134). Ze szczyptą ironii wzmiankuje o tym przekonaniu Katullus w swym najbardziej kunsztownym dziele, mocno osadzonym w tradycji epickiej^[20]:

Non illam nutrix orienti luce revisens
hesterno collum poterit circumdare filo,
anxia nec mater discordis maesta puellae
secubitu caros mittet sperare nepotes.

Już nie będzie mogła niańka znowu odwiedzić jej o wschodzie słońca, aby zawiązać na jej szyi wczorajszą wstążkę, a matka, dotąd zaniepokojona, że jej córka, źródło wiecznych zmartwień, sama sypia, może mieć już nadzieję na oczekiwane wnuczęta^[21].

Owe symptomy nie tylko w starożytności służyły w postępowaniu dowodowym w sprawie utraty cnoty. Wierzono w nie ślepo i bezkrytycznie również w czasach późniejszych (Filipek, Marcyniak 2011: 43–46).

W Eklodze II Nemezjana kobieta została przedstawiona w scenerii fallocentrycznej. Jej wizerunek zupełnie różni się od postaw kobiecych zaprezentowanych w traktacie Cynegetica^[22]. Ukazanie w Eklodze II kobiety jako istoty słabej i wykorzystanej, doświadczającej przemocy ze strony świata męskiego i izolacji społecznej, stanowi antytetyczne tło dla kobiet sportretowanych w traktacie Cynegetica. Być może sytuacja kobiet w III wieku n.e. sprawiła, że Kartagińczyk odważył się zamanifestować kobiecą tożsamość w antytetyczny sposób. Z jednej strony kobieta w poezji bukolicznej jawi się jako istota słaba i podporządkowana, zaś w łowieckiej jako mająca dość siły i odwagi, by zrobić coś dla siebie i zrealizować swe dążenia, nawet jeśli nie wszyscy je akceptują^[23]. Wprawdzie odrzucona miłość jest częstym tematem bukolik, jednak Kartagińczyk w taki sposób kreuje obraz protagonistów omawianej eklogi, że uwaga czytelnika skupia się nie tylko na ich uczuciach, ale także na sensualnym sposobie przedstawiania szalejących z miłości chłopców. Ponadto poeta w sentymentalnej atmosferze sielankowej podejmuje tematykę różnorodną, nie stroniąc od obrazowania w utworze emocji i wydarzeń dalekich od nastroju radosnej beztroski.

^* Dr hab. Anna Kucz prof. UŚ – Associate Professor in the Institute of Literary Studies at the University of Silesia in Poland. A member of the Roman Society and the Polish Philological Association. Her interests focus on Roman literature (especially in Late Antiquity) as well as on Mediterranean culture. Moreover, she analyses changes of culture and European thought, which occurred as a result of a clash of both classical and Christian civilisations. The author of numerous articles published in renowned periodicals and several books, e.g.: Dyskurs z Filozofią w “Consolatio Philosophiae” Boecjusza (The Discourse with Philosophy in Boethius’ “Consolatio Philosophiae”), Katowice 2005, Umbra veri. Arnobiusz i nurty filozofii klasycznej (Umbra veri. Arnobius and Trends of Classical Philosophy), Katowice 2012, Nemezjan w kręgu tradycji łowieckiej (with Edyta Gryksa, Katowice 2019). Currently she is carrying out a research on the works written by a Latin rhetor and apologist – Arnobius of Sicca Veneria and on the output of a Carthaginian poet – Nemesianus.

e-mail: anna.kucz@us.edu.pl