Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica, 105, 2023
https://doi.org/10.18778/0208-6069.105.07

Damian Szeleszczuk^*

https://orcid.org/0000-0002-7062-3145

Środki karne w świetle nowelizacji Kodeksu karnego z dnia 7 lipca 2022 roku – wybrane problemy^[1]

Penal Measures in the Light of the Amendment to the Penal Code of July 7, 2022 – Selected Problems

1. ZAKRES ZMIAN

Nowelizacja Kodeksu karnego z dnia 7.07.2022 r.^[2] (Dz.U. z 2022 r. poz. 2600 ze zm.) przyniosła kolejne istotne modyfikacje w systemie środków karnych. Wpisuje się ona w ciąg zmian w Kodeksie karnym (Ustawa z dnia 6.06.1997 r. – Kodeks karny, t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1138 ze zm. – dalej jako KK) zainicjowanych w roku 2015 (Ustawa z dnia 20.02.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2015 r. poz. 396), a następnie kontynuowanych w latach 2019 (Ustawa z dnia 13.06.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, druk nr 3451. http://orka.sejm.gov.pl/opinie8.nsf/nazwa/3451_u/$file/3451_u.pdf – której konstytucyjność zakwestionował TK w wyroku z 14.07.2020 r., Kp 1/19, OTK-A 2020, nr 36) i 2021 (Ustawa z dnia 14.10.2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2021 r. poz. 2054). Zmiany te, krytycznie oceniane przez doktrynę (Muszyńska 2020; Melezini 2020a; Melezini 2020b), wyznaczyły kierunek polityki karnej zmierzający do wyraźnego zaostrzenia represji karnej, którego ostatecznym celem jest całkowite przemodelowanie systemu sankcji przewidzianych za przestępstwa i ostateczne zerwanie z filozofią karania, która ukształtowała system środków penalnych w pierwotnej wersji KK z 1997 r.

W świetle nowelizacji zmiany w obszarze środków karnych polegają na:

• uzupełnieniu katalogu powszechnych środków karnych o degradację i poszerzeniu podstaw jej orzekania (art. 39 pkt 9 KK w zw. z art. 43ba i 43 bb KK);
• poszerzeniu podstaw orzekania pozbawienia praw publicznych za określone przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym (art. 40 § 2 pkt 2 KK);
• nadaniu obligatoryjnego charakteru zakazowi zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi (art. 41 § 1a KK);
• poszerzeniu podstaw orzekania zakazu zajmowania stanowiska lub wykonywania zawodu lub pracy w organach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego, a także w spółkach prawa handlowego, w których Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego posiadają bezpośrednio lub pośrednio przez inne podmioty co najmniej 10% akcji lub udziałów (art. 41 § 1aa i art. 41 § 1ab KK);
• poszerzeniu podstaw orzekania zakazu przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, jak również nakazu okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Istota modyfikacji sprowadza się do zmiany podstawy orzekania środka karnego przewidzianego w art. 41a § 1a KK z fakultatywnej na obligatoryjną, jeżeli taki wniosek złoży pokrzywdzony, a w przypadku gdy sprawca zostanie skazany na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, orzeczenie takich środków będzie obligatoryjne zawsze, nie tylko gdy pokrzywdzonym będzie małoletni (art. 41 § 1a i 41a § 2 KK);
• poszerzeniu zakresu stosowania obligatoryjnego zakazu prowadzenia pojazdów (art. 42 § 2 i 3 KK);
• poszerzeniu podstaw orzekania świadczenia pieniężnego w razie skazania za udział w bójce lub pobiciu (art. 43a § 4 KK).

2. RATIO LEGIS

Deklarowanym założeniem, które legło u podstaw prac nad nowelizacją KK, była potrzeba wzmocnienia ochrony prawnokarnej w zakresie czynów godzących w tak fundamentalne dobra prawne, jak życie i zdrowie człowieka, wolność, wolność seksualna i własność. Celowi temu podporządkowane jest zaostrzenie odpowiedzialności karnej za: najpoważniejsze przestępstwa przeciwko wolności seksualnej, w szczególności na szkodę małoletnich, przestępstwa drogowe popełniane w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, przestępstwa popełniane w ramach zorganizowanych grup przestępczych. Jego realizacji ma służyć odpowiednie ukształtowanie rodzaju i wysokości sankcji karnej grożącej za dany typ przestępstwa, uwzględniające potrzebę surowej represji wobec sprawców czynów o wysokim stopniu karygodności, ale w sposób, który nie przekracza stopnia społecznej szkodliwości czynu oraz winy sprawcy (Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z dnia 22.02.2022 r., druk nr 2024, s. 1. https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/druk.xsp?nr=2024 – dalej jako Uzasadnienie 2022). Jak podkreśla się w motywach ustawodawczych, przewidywane dotychczas sankcje za przestępstwa najcięższe, skierowane przeciwko dobrom prawnym o wysokiej randze w hierarchii dóbr prawnych, nie odzwierciedlają w pełni stopnia społecznej szkodliwości tych przestępstw, prowadząc do zbyt łagodnego traktowania ich sprawców, i nie realizują w dostatecznej mierze funkcji prewencyjnej kary. Nie zapewniają również właściwej ochrony pokrzywdzonego. Właściwe ukształtowanie zagrożeń karnych pozwala na lepsze zabezpieczenie praw pokrzywdzonego i ochronę jego godności, jak również ochronę całego społeczeństwa przed sprawcami najcięższych przestępstw (Uzasadnienie 2022, 3).

Racjonalizacji dla podniesienia stopnia represyjności systemu prawa karnego dostarcza projektodawcom pozytywna funkcja sprawiedliwościowej teorii proporcjonalności wywodzona z art. 31 ust. 3 Konstytucji, której towarzyszy nakaz zapewnienia dostatecznej ochrony dóbr konstytucyjnych zarówno o charakterze indywidualnym, jak i kolektywnym. Według autorów projektu zaniechanie ustanowienia odpowiedniej ochrony praw człowieka lub innych interesów jednostki można traktować jako szczególną formę ingerencji w dane prawo lub interes (Uzasadnienie 2022, 2). Powyższe okoliczności uzasadniają podjęcie działań legislacyjnych zmierzających do zwiększenia surowości sankcji karnych i ukształtowania instytucji wpływających na wymiar kary w taki sposób, że ukierunkowują one decyzję sądu w stronę ograniczenia możliwości korzystania z redukowania sankcji karnej lub rozszerzają możliwość zwiększenia represji karnej wobec sprawców przestępstw o wysokim stopniu karygodności.

Racjonalizacja ta jest jednak nieprzekonująca przede wszystkim ze względu na brak przesłanek wskazujących na niekorzystne zmiany aktualnego obrazu przestępczości, które wymagałyby aż tak radykalnego zaostrzenia represji karnej. Przyjętym rozwiązaniom można zarzucić, że nie spełniają kryteriów racjonalnego tworzenia prawa (Zoll 2011) zarówno w zakresie wskazywanych celów jej uchwalenia, jak i środków dobranych do osiągnięcia tych celów (Giezek et al. 2022). Oparcie się na badaniach opinii publicznej (Siemaszko et al. 2018), jak również statystyczny obraz przestępczości, wyłaniający się z opracowania Prawomocnie skazani dorośli według rodzajów przestępstw w latach 2014–2018 (stanowiącego część uzasadnienia projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z 22.02.2022 r., druk nr 2024, s. 109. https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/druk.xsp?nr=2024), świadczący nie o wzroście, ale o systematycznej redukcji przestępczości przeciwko najpoważniejszym dobrom (eksponowanym przez projektodawcę) dowodzą, że motywy uchwalonych zmiany miały charakter emocjonalny, a nie racjonalny (Limburska, Lipiński 2020). Wiele rozwiązań wynikających z nowelizacji, odnoszących się do środków karnych, zdaje się potwierdzać tę intuicję.

3. DEGRADACJA

Istotnym novum jest obecność w katalogu środków karnych degradacji (art. 39 pkt 9). Zmianę tę motywowano okolicznością, że przepisy części wojskowej KK nie mogą być stosowane przez sądy powszechne orzekające w sprawach żołnierzy rezerwy i żołnierzy w stanie spoczynku, którzy popełnili przestępstwo w czasie, kiedy nie byli już żołnierzami w służbie czynnej. Realizacja tego standardu spowodowała konieczność określenia podstaw stosowania tego środka karnego w części ogólnej KK (Uzasadnienie 2022, 13).

Przeniesienie degradacji do katalogu środków karnych o charakterze powszechnym spowodowało konieczność uchylenia art. 324 § 1 pkt 3 KK. Jednocześnie dotychczasowe treści normatywne, wyrażone w art. 327 KK (określającym treść oraz przesłanki stosowania tego środka karnego) i w 328 KK (określającym tryb oraz zakres podmiotowy), wraz z pewnymi modyfikacjami, zostały przeniesione do rozdziału V KK, do art. 43ba i 43bb KK. Istota zmian dotyczących degradacji sprowadza się do tego, że poszerzony został zakres podmiotowy jej stosowania, a ponadto zrezygnowano z przesłanki w postaci działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej stanowiącej egzemplifikację utraty przez sprawcę właściwości wymaganych do posiadania stopnia wojskowego.

W pierwszym rzędzie nowela przewiduje możliwość orzeczenia degradacji nie tylko wobec osoby, która w czasie popełnienia czynu zabronionego była żołnierzem w służbie czynnej, ale również wobec osoby, która była żołnierzem rezerwy lub żołnierzem w stanie spoczynku. W stanie prawnym obowiązującym do dnia wejścia w życie przedmiotowej nowelizacji sąd mógł orzec degradację tylko wobec osoby, która w chwili popełnienia czynu zabronionego była żołnierzem, chociażby przestała nim być w chwili orzekania (art. 328). Nie było więc możliwości orzeczenia tego środka karnego wobec żołnierzy rezerwy oraz żołnierzy w stanie spoczynku, jeżeli w czasie czynu nie byli żołnierzami (w służbie czynnej). Taki stan rzeczy prowadził do nieuzasadnionego uprzywilejowania żołnierzy rezerwy i żołnierzy w stanie spoczynku.

Druga istotna zmiana dotyczy podstaw orzekania degradacji. Przypomnieć trzeba, że na gruncie stanu prawnego poprzedzającego wejście w życie analizowanej nowelizacji sąd mógł orzec degradację w razie skazania za przestępstwo umyślne, jeżeli rodzaj czynu, sposób i okoliczności jego popełnienia pozwalają przyjąć, że sprawca utracił właściwości wymagane do posiadania stopnia wojskowego, a zwłaszcza w wypadku działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (art. 327 § 2 KK). Pierwotny projekt nowelizacji KK z dnia 16.09.2021 r. (Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw. https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12351306/12815606/12815607/dokument521206.pdf (dostęp: 23.11.2022)) zakładał, że sąd będzie mógł orzec degradację w razie skazania za przestępstwo umyślne, jeżeli rodzaj czynu, sposób i okoliczności jego popełnienia pozwalają przyjąć, że sprawca utracił właściwości wymagane do posiadania stopnia wojskowego, a zwłaszcza w wypadku popełnienia przestępstwa na szkodę Skarbu Państwa. Rozwiązanie przyjęte w uchwalonej 7.07.2022 r. ustawie zakłada, że sąd może orzec degradację w razie skazania za przestępstwo umyślne, jeżeli rodzaj czynu, sposób i okoliczności jego popełnienia pozwalają przyjąć, że sprawca utracił właściwości wymagane do posiadania stopnia wojskowego. Można zauważyć, że projektodawca zrezygnował ze zwrotu „zwłaszcza”. Stanowi on typową partykułę kontekstową, której funkcją jest uszczegółowienie treści poprzedzających. Jednocześnie zawiera ona w sobie pewne treści preferencyjne, stanowiące egzemplifikację desygnatów tworzących zbiór sytuacji świadczących o utracie właściwości wymaganych do posiadania stopnia wojskowego. Proces legislacyjny pokazuje, że znalezienie uniwersalnej formuły pozwalającej skonkretyzować najbardziej ewidentne przypadki utraty właściwości wymaganych do posiadania stopnia wojskowego jest bardzo trudne. Ostatecznie ustawodawca zrezygnował z niej, pozostawiając sądowi swobodę oceny konkretnych przypadków przez pryzmat jedynie sposobu i okoliczności popełnienia przestępstwa. Jest to rozwiązanie jak najbardziej słuszne.

4. POZBAWIENIE PRAW PUBLICZNYCH

Zmiana wynikająca z art. 1 pkt 8 nowelizacji jest ściśle zintegrowana ze zmianami w części szczególnej KK. W ustawie z dnia 7.07.2022 r. przewidziano dodanie w rozdziale XXXVI KK art. 306b określającego w § 1 i § 2 typy kwalifikowane wymienionych w nim przestępstw, ujętych w art. 296 § 1 lub 2, art. 296a § 1 lub 4, art. 299 § 1, 2, 5 lub 6, lub w art. 303 § 1 KK. Znamionami kwalifikującymi jest działanie w stosunku do mienia o wartości większej niż pięciokrotność kwoty określającej mienie wielkiej wartości (art. 306b § 1 KK) oraz o wartości większej niż dziesięciokrotność kwoty określającej mienie wielkiej wartości (art. 306b § 2 KK) albo spowodowanie szkody w rozmiarach odpowiadających takim wysokościom. Czyny te, ze względu na wysoki stopień szkodliwości społecznej i gradację typów kwalifikowanych, zostały zaliczone do kategorii zbrodni i zagrożone odpowiednio surowszymi karami: od 3 do 20 lat pozbawienia wolności oraz od 5 do 25 lat pozbawienia wolności. Nowelizacja zakłada więc poszerzenie podstaw orzekania pozbawienia praw publicznych o nowo dodane typy kwalifikowane przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym. Ponadto rozszerzono podstawy orzekania pozbawienia praw publicznych w stosunku do wszystkich typów rodzajowych przestępstwa z art. 305 KK. Dotychczas orzekanie było ograniczone do przestępstw stypizowanych w art. 305 § 1 i 2 KK.

Wymaga podkreślenia, że to kolejna w krótkim odstępie czasu zmiana odnosząca się do pozbawienia praw publicznych. Poprzednia, wynikająca z nowelizacji Kodeksu karnego oraz niektórych innych ustaw z dnia 14.10.2021 r. (Dz.U. z 2021 r. poz. 2054), doprowadziła do modyfikacji ustawowego modelu orzekania tego środka karnego poprzez dodanie alternatywnej i całkowicie niezależnej od dotychczasowej podstawy jego stosowania ujętej w art. 40 § 2 pkt 2. Z założenia miała ona umożliwić orzekanie tego środka karnego za przestępstwa korupcyjne, jednakże już wtedy wyrażano obawy, że w przyszłości katalog tych przestępstw może być dowolnie uzupełniany przez ustawodawcę o typy rodzajowe niezwiązane z korupcją (Szeleszczuk 2022a). Nowelizacja z 2022 r. zdaje się potwierdzać te obawy. Cel nowelizacji w zakresie pozbawienia praw publicznych nie został wyeksponowany w motywach ustawodawczych, jednakże zdaje się on nie budzić wątpliwości w świetle przyjętych rozwiązań. Jest nim zaostrzenie represji w stosunku do sprawców przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym. Przyjęte rozwiązania jeszcze bardziej odrywają pozbawienie praw publicznych od polityczno-kryminalnych korzeni, które determinowały normatywny kształt tego środka karnego z chwilą uchwalenia KK z 1997 r.

5. ZMIANY W USTAWOWYM SYSTEMIE ŚRODKÓW SŁUŻĄCYCH OCHRONIE MAŁOLETNICH

Projektowane regulacje wpisują się w kierunki zmian w prawie karnym, zainicjowane w 2005 r., które poprzez zwiększenie represyjności prawa karnego, poszerzenie obszaru kryminalizacji o czyny znajdujące się „na przedpolu” naruszenia dobra prawnego oraz wprowadzenie rozwiązań o charakterze ochronno-prewencyjnym w postaci nowych środków karnych, środków zabezpieczających oraz ograniczenie możliwości zatarcia skazania, zmierzały do wzmożenia prawnokarnej ochrony małoletnich (Wiak 2012). Nowelizacja z 2022 r. stanowi kontynuację tego procesu. W swoich założeniach zmierza ona w istocie do uszczelnienia systemu ochrony małoletnich. Zmiany w tym obszarze dotyczą zakazu zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi, jak również zakazu przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu oraz nakazu okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.

Zmiany dotyczące zakazu zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi, są analogiczne do tych przewidzianych w ustawie z dnia 13.06.2019 r. Obejmują przepis § 1a art. 41 KK, który określa przesłanki i tryb orzekania zakazu ujętego w art. 39 pkt 2a KK. W zakresie przesłanek orzekania zakazu nowelizacja nie przewiduje żadnych zmian. Od dnia 1.10.2017 r. – tj. od czasu wejścia w życie nowelizacji KK wynikającej z ustawy z dnia 13.05.2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 152) – przesłankami orzeczenia zakazu są: skazanie na karę pozbawienia wolności za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu na szkodę małoletniego oraz skazanie za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego. Nowelizacja zakłada natomiast ujednolicenie trybu orzekania tego środka karnego, przewidując, że będzie on miał charakter wyłącznie obligatoryjny. W dotychczasowym stanie prawnym zakaz występował w postaci fakultatywnej bądź obligatoryjnej. Możliwość jego terminowego lub dożywotniego zastosowania zachodziła w razie skazania za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu na szkodę małoletniego. Obowiązek jego orzeczenia powstawał w razie pierwszego skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego. W tym wypadku sąd mógł orzec zakaz terminowo lub dożywotnio. Ponowne skazanie za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu na karę pozbawienia wolności lub za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego uzasadniało orzeczenie dożywotniego zakazu. Wprowadzenie obligatoryjnego trybu orzekania środka karnego istotnie zwiększa represyjność uregulowań, prowadząc do zaostrzenia polityki karnej (Melezini 2013). Rozwiązanie takie niemal zawsze spotyka się z krytyką ze strony doktryny. Przy tej okazji podnoszone są zarzuty ograniczenia konstytucyjnej kompetencji sądu do sprawowania wymiaru sprawiedliwości, jak i wprowadzenia sankcji bezwzględnie oznaczonej. Nałożenie obowiązku orzeczenia tego środka karnego ogranicza zakres swobody orzeczniczej sądu (Daniluk 2022), czyniąc go jedynie „ustami ustawy” i uniemożliwiając indywidualizację wymiaru kary. Zabieg taki, redukując elastyczność wymiaru sprawiedliwości, jest odczytywany jako wyraz swoistego braku zaufania do sądów (Kaczmarek 1998) i traktowany jako typowy przykład kształtowania polityki karnej w drodze ustawodawczej (Gardocki 1979). Taka metoda oddziaływania na politykę karną rodzi niebezpieczeństwo dehumanizacji odpowiedzialności karnej w dwojakim znaczeniu: po pierwsze, w sensie oderwania się przy wymiarze kary od cech indywidualnego sprawcy i traktowania go w kategoriach jednostki statystycznej – jednego ze sprawców czynów określonego rodzaju; po drugie, istnieje także ryzyko dehumanizacji w takim znaczeniu, że wymiar sprawiedliwości nabiera cech automatyzmu poprzez fakt, że redukuje się wpływ sędziego na wymiar kary, co sprawia, że czuje się on mniej odpowiedzialny za tę część wyroku (Gardocki 1979; Melezini 2013). Dokonując oceny przyjętej regulacji, trzeba zaznaczyć, że nawet uwzględniając specyfikę czynów wskazanych w art. 41 § 1a KK, decyzja o nadaniu obligatoryjnego charakteru temu środkowi karnemu i pozbawienie sądu wpływu na jego orzeczenie i możliwości uwzględnienia okoliczności konkretnej sprawy nie były uzasadnione (Szeleszczuk 2019).

Zmiany dotyczące zakazu przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu (art. 39 pkt 2b KK) polegają na dodaniu do art. 41a KK nowej jednostki redakcyjnej w postaci § 1a. Ponadto obejmują również przepis art. 41a § 2 KK. Dodatkowo zdecydowano się na doprecyzowanie treści zakazu kontaktowania się z określonymi osobami (art. 41a § 6 KK).

Nowo dodany art. 41a § 1a KK określa nową postać obligatoryjnego trybu orzekania zakazu. W razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności sąd, na wniosek pokrzywdzonego, zobligowany jest orzec zakaz kontaktowania się z pokrzywdzonym, zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego lub nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Zakaz lub nakaz może być połączony z obowiązkiem zgłaszania się do Policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu, a zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego – również kontrolowany w systemie dozoru elektronicznego. Zauważyć trzeba, że, inaczej niż to miało miejsce w projekcie z 22.02.2022 r., złożenie wniosku nie zostało ograniczone przedmiotowo do przestępstw przeciwko wolności seksualnej, ale obejmuje również skazanie za przestępstwa przeciwko obyczajności. Skazania za przestępstwa przeciwko wolności oraz za umyślne przestępstwa z użyciem przemocy nie uzasadniają orzeczenia tego środka karnego w trybie wnioskowym. Zgodnie ze znowelizowanym art. 49a § 2 Kodeksu postępowania karnego (Ustawa z dnia 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego, t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1375 ze zm. Dalej jako KPK) wniosek może być złożony przez pokrzywdzonego aż do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. Wniosek powinien odpowiadać wymogom pisma procesowego (art. 119 KPK). Może on być złożony pisemnie lub ustnie do protokołu. Wniosek może być złożony przez pokrzywdzonego. Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje (art. 51 § 2 i 3 KPK). Wnioskowy tryb orzekania przedmiotowego środka karnego niewątpliwie przyczyni się do poszerzenia zakresu ochrony pokrzywdzonego i zwiększy poczucie jego bezpieczeństwa. Z drugiej strony rozwiązanie to ograniczy zakres swobody sądu. Sąd bowiem będzie związany treścią wniosku pokrzywdzonego, co z kolei może budzić wątpliwości w zakresie niedopuszczalnego krępowania władzy sądowniczej i prowadzić do nieproporcjonalnego ograniczenia prawa oskarżonego do sądu z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP (uwagi RPO skierowane w dniu 15.07.2022 r. do Senatu w piśmie II. 510.1043.2021.PZ. https://www.senat.gov.pl/prace/proces-legislacyjny-w-senacie/ustawy-uchwalone-przez-sejm/ustawy-uchwalone-przez-sejm/ustawa,1368.html (dostęp: 23.11.2022)). Samo w sobie związanie sądu wnioskiem pokrzywdzonego w skrajnych sytuacjach także może prowadzić do nadużyć i manipulacji ze strony pokrzywdzonego, tym bardziej że wnioskowy tryb nie został ograniczony do sytuacji, w których środek karny mógłby być zastosowany jedynie wobec sprawców skazanych na bezwzględną karę pozbawienia wolności. Przy ocenie tego rozwiązania nie można tracić z pola widzenia faktu, że jego dolegliwość jest poważna, tym bardziej że może być połączona z obowiązkiem zgłaszania się do Policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu, a zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego może być kontrolowany w systemie dozoru elektronicznego.

Odnośnie do art. 41a § 2 KK trzeba zauważyć, że jego normatywna zawartość obejmuje określenie przesłanek orzekania obligatoryjnego zakazu przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, jak również nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. W dotychczasowym kształcie obowiązek ten był uzależniony od skazania sprawcy na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego. Nowelizacja przewiduje poszerzenie zakresu zastosowania środka karnego określonego w art. 41a § 2 KK poprzez stworzenie podstaw do jego orzeczenia nie tylko w razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego, ale także na szkodę każdej osoby.

Odnotować należy, że w ustawie z dnia 13.06.2019 r. uznano, że orzekania przedmiotowego środka karnego w sytuacji popełnienia przestępstwa skierowanego przeciwko obyczajności, a nie indywidualnym pokrzywdzonym, nie da się niekiedy należycie powiązać z charakterem przestępstwa (np. rozpowszechnianie pornografii), i w konsekwencji zrezygnowano z obligatoryjnego orzekania tych środków za przestępstwa przeciwko obyczajności. Zabieg ten nie spotkał się z jednoznaczną oceną. Z jednej strony podkreślano, że dotychczasowe rozwiązanie było nadmiernie restrykcyjne, co zresztą zauważano w piśmiennictwie, postulując ograniczenie zakresu tego środka karnego do skazania za przestępstwa przeciwko wolności seksualnej (Marek 2005). Z drugiej strony, uwzględniając regulacje Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych o prawach dziecka z 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. nr 120 poz. 526 z późn. zm.), wyrażano wątpliwości, czy przyjęte rozwiązania nie wpłyną negatywnie na zakres ochrony małoletniego (Opinia Rządowego Centrum Legislacji z dnia 14.02.2019 r. dotycząca projektu ustawy z dnia 25.01.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12320403/12565603/12565606/dokument383421.pdf (dostęp: 23.11.2022)). Konwencja nakłada na państwa-strony obowiązek podejmowania odpowiednich kroków w sferze ustawodawczej, zmierzających do ochrony dziecka przed każdą formą przemocy, w tym wykorzystywania w celach seksualnych (art. 19). W świetle art. 34 konwencji państwa-strony zobowiązują się do ochrony dzieci przed wszelkimi formami wyzysku seksualnego i nadużyć seksualnych. Dla osiągnięcia tych celów państwa-strony podejmą w szczególności właściwe kroki o zasięgu krajowym, dwustronnym oraz wielostronnym dla przeciwdziałania: a) nakłanianiu lub zmuszaniu dziecka do jakichkolwiek nielegalnych działań seksualnych; b) wykorzystywania dzieci do prostytucji lub innych nielegalnych praktyk seksualnych; c) wykorzystywania dzieci w pornograficznych przedstawieniach i materiałach. Wydaje się, iż obawa, że takie rozwiązania mogłyby wprowadzić istotny wyłom w ochronie pokrzywdzonych, prowadzący do dekompozycji systemu ochrony małoletnich, sprawiła, że zakresem tego środka karnego objęto również przestępstwa przeciwko obyczajności.

Dokonując oceny zmian wynikających z noweli KK z 2022 r., nie można pomijać ratio legis, które uzasadniało wprowadzenie przedmiotowego środka karnego do KK w 2005 r. Uzasadnieniem wprowadzenia omawianej instytucji do katalogu środków karnych było wzmożenie ochrony osób małoletnich przed osobami dopuszczającymi się z pobudek seksualnych groźnych przestępstw o charakterze pedofilskim. W kształcie nadanym nowelą z 2022 r. środek ten odrywa się od motywów ustawodawczych, które determinowały jego przyjęcie. Wydaje się, że na zmianę polegającą na stworzeniu podstaw do orzeczenia przedmiotowego środka karnego nie tylko w stosunku do sprawcy przestępstwa przeciwko wolności seksualnej popełnionego na szkodę małoletniego, ale także każdej innej osoby, należy patrzeć przez pryzmat eksponowanych przez projektodawcę celów, mających uzasadnić nowelizację. Decydujące znaczenie przyznano funkcji ochronnej i – co się z tym wiąże – należytemu zabezpieczeniu pokrzywdzonego przestępstwem oraz potencjalnych ofiar. Prymat funkcji ochronnej zdecydował o nadaniu bardziej uniwersalnego charakteru temu środkowi karnemu, nieograniczonego do jednej kategorii sprawców.

W art. 41a § 6 KK ustawodawca doprecyzował treść zakazu kontaktowania się z określoną osobą. Zgodnie z nowym przepisem zakaz kontaktowania się z określoną osobą obejmuje wszelkie czynności, związane z próbą nawiązania kontaktu z osobą chronioną, w tym te podejmowane przez skazanego za pośrednictwem innej osoby lub z wykorzystaniem sieci teleinformatycznej. Chodzi więc o zachowania będące w swojej istocie usiłowaniem nawiązania kontaktu z osobą chronioną, a więc o wszelkie umyślne działania, zmierzające do nawiązania kontaktu. Egzemplifikacją takiego zachowania jest wspomniana próba kontaktowania się przez inną osobę oraz za pośrednictwem systemu informatycznego, ale zakaz obejmuje również inne formy kontaktowania się z osobą chronioną. W świetle tego przepisu naruszeniem zakazu kontaktowania się będzie próba ustalenia adresu e-mail, próba kontaktu za pośrednictwem portali społecznościowych, komunikatorów, a także innych aplikacji umożliwiających kontakt zarówno werbalny, jak i wizualny. Mimo stanowczego i bezwarunkowego charakteru komentowanego przepisu można podać w wątpliwość, czy będzie naruszeniem zakazu kontaktowania się z inną osobą sytuacja, w której dochodzi do wymiany korespondencji pomiędzy sprawcą a osobą chronioną, dotyczącej spraw urzędowych, dokonywanej za pośrednictwem profesjonalnego pełnomocnika (Marek 2010). Choć literalna wykładnia przemawia za przyjęciem, że i taki kontakt będzie stanowił pogwałcenie zakazu, to jednak muszą istnieć mechanizmy umożliwiające załatwienie spraw urzędowych wymagających kooperacji obydwu stron i dobrze byłoby, aby były one ustawowo określone (np. ustawowy katalog określający wypadki, w których kontakt z pokrzywdzonym nie stanowiłby naruszenia zakazu).

W motywach ustawodawczych podkreślono, że przyjęte rozwiązania opierają się na założeniu, że przestępstwa, za które można orzec wskazane środki karne, odznaczają się na tyle wysokim stopniem społecznej szkodliwości czynu, że zarówno w płaszczyźnie represyjnej, jak i płaszczyźnie prewencyjnej konieczne jest wyłączenie na określony czas w stosunku do sprawcy możliwości podejmowania określonej aktywności zawodowej lub społecznej, tudzież ograniczenie w korzystaniu przez skazanego z jego konstytucyjnych swobód. Nie można w końcu pomijać, że wzgląd na skuteczną realizację funkcji ochronnej oraz, co się z tym wiąże, należyte zabezpieczenie pokrzywdzonego przestępstwem oraz potencjalnych ofiar wymaga wprowadzenia obligatoryjnego – niezależnego od uznania sędziowskiego – trybu orzekania tych środków. Tylko w ten sposób zostanie zrealizowany zamierzony przez ustawodawcę profilaktyczny cel środków karnych, określony jako „ochrona przed kontynuowaniem działalności przestępczej przez osoby, które z pobudek seksualnych dopuszczają się groźnych przestępstw” (Uzasadnienie 2022, 11–112).

6. ZAKAZ ZAJMOWANIA STANOWISKA LUB WYKONYWANIA ZAWODU LUB PRACY W ORGANACH I INSTYTUCJACH PAŃSTWOWYCH I SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO, A TAKŻE W SPÓŁKACH PRAWA HANDLOWEGO, W KTÓRYCH SKARB PAŃSTWA LUB JEDNOSTKA SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO POSIADAJĄ BEZPOŚREDNIO LUB POŚREDNIO PRZEZ INNE PODMIOTY CO NAJMNIEJ 10% AKCJI LUB UDZIAŁÓW (ART. 41 § 1AA I ART. 41 § 1AB KK)

Zmiany dotknęły także środek karny, jaki został wprowadzony do systemu środków karnych ustawą z dnia 14.10.2021 r., która weszła w życie w dniu 1.01.2022 r. Podstawowym celem tego instrumentu polityki karnej miało być przeciwdziałanie korupcji. Miał on przyczynić się do zwiększenia jawności i transparentności życia publicznego oraz podnoszenia wymagań etycznych wobec osób pełniących funkcje publiczne. Równie istotnym motywem nowelizacji było „zaostrzenie konsekwencji karnych popełnienia przestępstw korupcyjnych” (Szeleszczuk 2022b). Szybko okazało się, że środek ten w ocenie ustawodawcy może być wykorzystany również jako instrument służący zwalczaniu przestępczości gospodarczej i zaostrzeniu represji w stosunku do sprawców tej kategorii przestępstw.

Nowelizacja zakłada poszerzenie podstaw orzekania przedmiotowego środka karnego o nowo dodane typy kwalifikowane przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym. Ponadto rozszerzono podstawy jego orzekania w stosunku do wszystkich typów rodzajowych przestępstwa z art. 305 KK. Dotychczas orzekanie było ograniczone do przestępstw stypizowanych w art. 305 § 1 i 2 KK. W praktyce nie można wykluczyć sytuacji, w której dojdzie do zbiegu podstaw orzekania pozbawienia praw publicznych oraz środka karnego, o którym mowa w art. 39 pkt 2aa KK. Brak mechanizmów ograniczających możliwość kumulowania środków karnych sprawia, że wymierzając karę, sąd powinien uwzględnić sumę dolegliwości mającą w konsekwencji realizować cele kary. Nie może być bowiem wątpliwości, że ilekroć obok kary orzekany jest jednocześnie środek karny, tworzy się karę o nowej jakości (Szewczyk 1988), co powinno dawać asumpt do kompleksowego ujmowania dolegliwości jako sumy wynikającej z zastosowania kary oraz środków karnych. Suma tej dolegliwości nie powinna przekraczać stopnia winy (wyr. SN z 17.04.1973 r., V KRN 595/72, OSNKW 1973, nr 12, poz. 154). Rolą sądu jest więc odpowiedni dobór poszczególnych składników orzeczenia, ażeby zostały zrealizowane dyrektywy wymiaru kary (Zabłocki 1977). Sytuacja, gdy dolegliwość wynikająca z orzeczonych przez sąd kar i środków karnych będzie nadmierna, tzn. zbyt surowa, może być podstawą zarzutu rażącej niewspółmierności kary, co stanowić może tzw. względną przyczynę odwoławczą w rozumieniu art. 438 pkt 4 KPK (uchw. SN z 23.04.2002 r., I KZP 12/02, OSNKW 2002, nr 7–8, poz. 50). Za jak najbardziej słuszne, w kontekście sprawiedliwości kary, uznaje się także konieczność uwzględnienia całokształtu ujemnych konsekwencji czynu, które dotykają sprawcę, w tym także i tych wynikających z innych przepisów, norm moralnych i społecznych (Buchała, Zoll 1998). Dopiero takie całościowe ujęcie odpowiada w pełni zasadzie proporcjonalności.

7. ZMIANY DOTYCZĄCE ZAKAZU PROWADZENIA POJAZDÓW

Nowelizacja objęła również przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Konsekwencją tych zmian stała się także konieczność uzupełnienia podstaw orzekania obligatoryjnego zakazu prowadzenia pojazdów (art. 42 § 2 i 3 KK). Zmiany te są w dużej mierze wzorowane na rozwiązaniach przyjętych w ustawie z dnia 13.06.2019 r. z analogicznym uzasadnieniem (Szeleszczuk 2019). Różnice mają, jak się wydaje, charakter redakcyjny i, jak się zauważa, wynikają z uwzględnienia krytycznych uwag adresowanych do projektodawców przez środowiska naukowe (Daniluk 2021).

8. ZMIANY DOTYCZĄCE ŚWIADCZENIA PIENIĘŻNEGO

Projekt nowelizacji KK z 22.02.2022 r. przewidywał obligatoryjne orzeczenie świadczenia pieniężnego w razie skazania za udział w pobiciu (art. 158 § 4 projektu). Na dalszym etapie prac legislacyjnych zrezygnowano z rozwarstwienia odpowiedzialności za bójkę i pobicie. Ujednolicono podstawy orzekania świadczenia pieniężnego, które miało być orzekane nie tylko w razie skazania za branie udziału w bójce, jak i w pobiciu (art. 158 § 1–3), ale również w razie skazania za przestępstwo z art. 159 KK (art. 158 § 4). Dalsze prace legislacyjne zaowocowały przeniesieniem podstaw orzekania świadczenia pieniężnego w razie skazania za przestępstwa z art. 158 i 159 KK do części ogólnej KK (art. 43a § 4 KK). Zaproponowano wówczas, aby nadać świadczeniu pieniężnemu charakter fakultatywny, a jego wysokość miała nie przekraczać 5 tys. zł. Środek ten miał być orzekany obok obligatoryjnej nawiązki (art. 158 § 4 KK). W materiałach legislacyjnych trudno dopatrzeć się uzasadnienia dla wprowadzenia samoistnej podstawy orzekania świadczenia pieniężnego w razie skazania za udział w bójce lub pobiciu, o których mowa w art. 158 lub art. 159 KK. Wydaje się, że zmianę tę należy łączyć z deklarowaną przez projektodawców potrzebą wzmocnienia ochrony w zakresie czynów godzących w najistotniejsze dobra, jak życie i zdrowie człowieka.

Trzeba przyznać, że wprowadzenie nowej podstawy orzekania świadczenia pieniężnego pogłębia proces odrywania tej instytucji od pierwotnych, polityczno-kryminalnych racji, które uzasadniały jej wprowadzenie do KK z 1997 r. W swoich założeniach świadczenie pieniężne miało być środkiem karnym o charakterze dolegliwości finansowej o znaczeniu symbolicznym, stanowiącym wyraz dezaprobaty wobec sprawcy, który nie zasługuje na karę sensu stricto (Leciak 2017). Późniejsze zmiany w ustawowym modelu orzekania świadczenia pieniężnego, poprzez rozbudowanie katalogu przypadków jego orzekania i nadanie mu charakteru obligatoryjnego w razie skazania za określone przestępstwa, podkreśliły represyjny charakter tego środka karnego (Leciak 2004, 2010). Potwierdzeniem tych tendencji jest analizowana nowelizacja art. 43a KK^[3].

9.PODSUMOWANIE

Nie budzi wątpliwości, że ustawodawca ma prawo kreować politykę karną według swojego uznania. Ma również prawo do weryfikacji polityczno-kryminalnych założeń, leżących u podstaw prawa karnego i jego poszczególnych instytucji. Zmiana taka nie zawsze musi być oceniana negatywnie. Paradygmaty polityki karnej są zmienne w czasie, a wpływ na nie mają m.in. zmiany społeczne, wzrost przestępczości danego rodzaju czy praktyka stosowania prawa. Jak się wydaje, ani te, ani inne czynniki nie dawały podstaw do tak radykalnej i daleko idącej zmiany. System środków karnych ukształtowanych przepisami analizowanej nowelizacji zasadniczo został zorientowany na represję, kosztem pozostałych funkcji penalnych.

Zmiany będące następstwem analizowanej nowelizacji pogłębiają również proces polegający na poszerzeniu zakresu obligatoryjności środków karnych, pozbawiając sądy swobody orzeczniczej w tym zakresie. Sąd nie może zrezygnować z orzeczenia danego środka reakcji karnej, choćby nawet postrzegał go jako niecelowy lub nawet szkodliwy. Obligatoryjność tych instrumentów polityki karnej, w połączeniu z brakiem możliwości stopniowania wynikającej z nich dolegliwości, uniemożliwia sądowi takie miarkowanie aktu ukarania, aby jego dolegliwość nie przekraczała stopnia winy sprawcy i była adekwatna do stopnia społecznej szkodliwości jego czynu. Sytuacje, gdy obligatoryjnie stosowany środek karny automatyczne zwiększa dolegliwość represji (ujmowanej jako suma dolegliwości wynikającej z orzeczonych kar i innych środków penalnych), zaprzeczają limitującej funkcji winy, budząc poważne wątpliwości w perspektywie art. 30 w zw. z art. 42 ust. 1 i 3 Konstytucji RP w powiązaniu z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Wydaje się, że wynikający z tych przepisów standard konstytucyjny wymaga, żeby akt ukarania nie abstrahował od stopnia winy sprawcy. W szczególności godność ludzka (art. 30 Konstytucji RP) i zasada proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP) sprzeciwiają się takiemu karaniu, którego dolegliwość drastycznie przekraczałaby stopień winy sprawcy (Daniluk 2022).

^* Damian Szeleszczuk, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji, Katedra Prawa Karnego, d.szeleszczuk@wp.pl

© by the author, licensee University of Lodz – Lodz University Press, Lodz, Poland. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)
Received: 14.12.2022. Verified: 21.12.2022. Revised: 20.02.2023. Accepted: 30.09.2023.